Arsimi në Shqipëri në vitin 1928 nën qeverinë e Zogut kishte bërë një farë përparimi që u përforcua edhe me ligjin e 22 qershorit 1928.
Prapambetja e madhe që vinte si rezultat i shumë faktorëve, që nga prapambetja që kisthe lënë Perandoria Osmane, luftrat e shumta midis vendeve ballkanike, mosdëshira e institucionalizimi i gjuhës, prapambetja etj., kishin krijuar një situatë ku nuk lejohej gjuha shqipe, shqiptarët ishin 90% të padituaruar në shkolla. Prandaj ligji dhe zhvillimet u mirëprit dhe u mbështet nga popullsia shqiptare.
Shpenzimet për arsimin që i ka shteti kapnin shumën prej rreth dy milionë e gjysmë franga ar në vit. Situata sipas studiuesit Albert Mousset paraqitej e tillë.
550 shkolla fillore, nga të cilat 476 kanë vetëm nga një klasë; 46 kanë nga 2,3 ose 4 klasa; 28 kanë nga 5 klasa.
1 shkollë normale në Elbasan.
1 lice franko-shqiptar në Korçë.
2 kolegje-gjimnaze në Shkodër, nga të cilët njëri është shtetëror dhe tjetri drejtohet nga françeskanët.
1 lice për vajzat në Tiranës.
3 shkolla profesionale, nga të cilat njëra për të mësuar disa mjeshtëri në Tiranë dhe dy shkolla bujqësore në Lushnjë dhe Kavajë.
Trupi arsimor përfshin një numër të përgjithshëm prej 850 mësuesish e profesorësh dhe në shkollat e ndryshme në Shqipëri mësojnë rreth 30.000 nxënës.
Ndjekja e shkollës është e detyrueshme, si për vajzat, ashtu edhe për djemtë deri në moshën 13 vjeç. Por në praktikë pushteti vendor tregohet dorëlëshuar. Në disa krahina fëmijët janë të detyruar që për të ndjekur shkollën të bëjnë çdo mëngjes dhe pasdite një rrugë të gjatë dhe të vështirë , prandaj ka edhe mungesa.
Vajzat e vogla muslimane zakonisht e lënë shkollën para se të mbushin 13 vjeçet, sepse në këtë moshë pjesa më e madhe e tyre martohen. Në kohën e korrjeve prindërit i mbajnë fëmijët në shtëpi, për punimet bujqësore, ose për të ruajtur bagëtinë.
Një numër mjaft i madh të rinjsh shqiptarë ndjekin jashtë shtetit mësimet në shkolla të mesme dhe të larta. Llogaritet se ata janë mbi një mijë dhe pjesa më e madhe e tyre ndjek mësimet në Itali, ku ata tërhiqen nëpërmjet një propagandë metodike që bën shteti italian, si dhe nga përparësi të shumta që u krijohen.
Ndërkaq ‘’gjuha e kulturës’’, e cila është zgjedhur për arsimin zyrtar është frëngjishtja. Në Tiranë, Shkodër dhe Elbasan ka nga një profesor francez në çdonjërën nga shkollat e mesme, në të cilat mësimi i frëngjishtes është i detyrueshëm. Në Korçë ka një shkollë normale për vajzat, në të cilat , ashtu si dhe në liceun e vajzave në Tiranë, jep mësim një profesoreshë franceze.
Po në Korcë është ngritur Liceu Kombëtar, i cili mbahet nga Shteti Shqiptar, është i organizuar sipas modelit francez dhe mësimdhënia bëhet sipas programeve franceze.
Ky lice u ngrit para 7 vjetëve dhe u zmadhua me ardhjen e nxënësve të Liceut të Gjirokastrës, i cili më 1929 u kthye në shkollë teknike. Liceu Kombëtar i Korçës ka një drejtor administrativ shqiptar, në drejtor për shkollimin francez dhe njëmbëdhjetë profesorë po francezë.
Aty mësimet jepen vetëm në frëngjisht dhe gjuha shqipe përfshihet në program si ‘’gjuhë e huaj’’ e detyrueshme.
Ky lice ka 650 nxënës, një pjesë e madhe e të cilëve kanë bursë nga shteti. Ministria e Arsimit Publik të Francës e ka njohur barasvlerën e dëftesës, që lëshohet pas mbarimit të mësimeve dhe dhënies së programeve përfundimtare të këtij liceu, pra dëftesës së ‘’maturës’’ me atë të ‘’bakaloreatit’’ francez.
Kësisoj diploma e këtij liceu u jep të drejtën mbajtësve të saj që ë regjistrohen në universitetet franceze. Nga ana tjetër Shqipëria dërgon çdo vit në Francë rreth njëzet bursistë për të ndjekur universitetin.
(shkëputur nga ‘’Shqipëria përballë Europës’’ Albert Mousset)
