Më 15 nëntor të vitit 1944, vdiq në moshën 80-vjeçare britanikja Mary Edith Durham-artiste, udhëtare, shkrimtare, e cila u bë e famshme për studimet e saj antropologjike të jetës shqiptare në fillim të shekullit të 20-të.
Edith Durham ishte më me e madhja e tetë fëmijëve. Ajo pati një rini tepër të lodhshme; kur i ati i vdiq, Edithit iu desh të kujdesej për gjithë familjen, ndërsa merrej me vetë-arsimim dhe zhvillonte talentin si piktore – Kur ishte 25 vjeç, punimet e saj u bënë pjesë e muzeut të Historisë Natyrore në Kembrixh.
Më 1913, shëndeti i saj u dobësua, dhe mjeku i rekomandoi pushim, larg halleve ditore. Kështu, Edith Durham u nis nga Londra në Trieste, në Kotor, në brigjet e Dalmacisë, dhe pastaj me rrugë tokësore në Mal të Zi. Ky ishte kontakti i parë me Ballkanin, që do të mbushte pjesën në vazhdim të jetës së saj.
Mary Edith Durham udhëtoi gjerësisht në Ballkan gjatë 20 viteve të ardhshme, duke u përqendruar veçanërisht në Shqipëri, atëherë një nga zonat më të panjohura dhe më të pazhvilluara të Evropës. Durham punoi për shumë organizata ndihmash, skicoi, pikturoi e shkroi, duke mbledhur artin dhe folklorin shqiptar.
Puna e saj ishte e një rëndësie të mirëfilltë antropologjike dhe për këtë arsye, Edith Durham u pranua anëtare e Institutit Antropologjik Mbretëror Britanik. Por ishin edhe shkrimet e saj që i dhanë asaj famën e veçantë. Ajo shkroi shtatë libra mbi çështjet e Ballkanit, nga të cilët “High Albania” (1909 ) është më i njohuri, dhe që ende vazhdon të konsiderohet nga të huajt si libër-udhëzues për të njohur dhe kuptuar zakonet e malësisë së veriut.
Edhe pse sitet me piktograme dhe petroglife u zbuluan nga studiuesit shqiptarë në mesin e gjysmës së dytë të shek. XX, ishte Miss Edith Durham që për herë të parë, i zbuloi, i vlerësoi, dhe i regjistroi elementët e trashëgimisë së kulturave prehistorike në Trashëgiminë Kulturore Jomaterile Shqiptare në fillimet e shek. XX.
Duke lexuar dhe parë librin e Edith Durhamit “Shqipëria e Epërme”, të krijohet idea se ardhja e Edith Durham në Shqipëri nuk ishte thjesht një kuriozitet apo një aventurë shkencore e tipit “britanik”.
Mund të themi se ardhja e saj në Shqipëri dhe Ballkan ka patur edhe një motiv tjetër. Sa herë që krahasojmë ilirët me keltët, skocezët apo edhe piktët, vemë re shumë analogji midis kulturës dhe historisë së këtyre popujve të cilët në periudha të caktuara bashkëjetuan ndoshta deri në asimilim të njëri tjetrit.
Siç e përshkruan dhe vetë ajo në librin e saj, Shqipëria, ishte një ndër vendet e rralla në botë ku mund të gjeje në fillimin e shek të XX-të shumë material në lidhje me traditat zakonet dhe artet e harruara në Europë.
Për të Shqipëria ishte vendi ku ajo gjeti “Të Shkuarën e Gjallë”.
Në këtë vend të izoluar dhe “të prapabetur”, çdo studiues i kategorisë së Durhamit, mund të gjente shumë përgjigje jo vetëm për Historinë e Ballkanit dhe të Shqipërisë, por edhe për traditat e shumë popujve të tjerë të qytetëruar, të cilët traditat e tyre tashmë me shumë mundim
Nga ana e tyre, shqiptarët e vlerësojnë lart Edith Durhamin, duke i dhënë asaj emrin “Mbretëresha e Malësorëve”. Asdreni i përkushtoi asaj një vëllim poetik, ndërsa, kur Durham vdiq më 1944, mbreti Zog në mërgim u shpreh: “Ajo na dha zemrën e saj dhe u bë zë në veshin e malësorëve tanë”. Në vitet sundimit komunist (veçanërisht gjatë marrëdhënieve shumë të ngushta shqiptaro – jugosllave), emri i M. Edith Durhamit u la në heshtje, u përbuz, u ndalua. Në vitin 2004, presidenti Alfred Moisiu e cilësoi Edith Durhamin si një prej personaliteteve më të shquara të botës shqiptare gjatë shekullit XX.
Letra që Durham ua drejton shqiptarëve të Amerikës, më 1917:
“Me këtë rast dëshironj t’u heq vërejtjen tërrë patriotëve shqiptarë se një nga kundërshtimet që kanë të huajt për një Shqipëri të pavarur është se shqiptarët janë të përçarë dhe zihen kaq shumë midis tyre sa, megjithse e dëshirojnë lirin’ e Shqipërisë, nuk e shohin dot se si mund të realizohet, edhe në u realizoftë si mund të mbahet.
Se ka të këtilla përçarje unë shumë mirë e dij, por besoj se shqiptarët mund ta kapërcejnë këtë rrezik po të jenë të gatshëm t’i lenë mënjanë çështjet vetiake dhe fetë, dhe të mendojnë vetëm për të mirën e përbashkët.
Është një mjerim për Shqipërinë që ka tre fe të ndryshme kundërshtare. Më të shumtatat e lufrave dhe mjerimeve të kësaj bote janë shkaktuar prej feve. Ajo që duhet të bëjmë është të punojmë të gjithë për njerëzimin e jo për një parti apo fe të veçantë.
Një komb, si një njeri i veçantë, lipset të rritet vetë, si një trup. Asnjeri tjetër nuk mund ta bëjë këtë punë për të. Fati i Shqipërisë qëndron në duart e shqiptarëve. Në qoftë se shqiptarët do t’i lenë mënjanë mendimet e tyre të pathemelta dhe dëmprurse për hir të lirisë të kombit, besoj se Shqipëria do të ketë një të pritme të madhe. Por në qoftë se kundërshtimi midis Veriut dhe Jugut dhe mërzitja midis feve pason, atëhere nuk mund të shoh veçse ndarjen e Shqipërisë, gjë për të cilën do të më vinjë shumë keq.
Në kohën e tanishme e para pyetje që më bëhet është: – “Në qoftë se ju jepet shqiptarëve liria ç’qëllojnë të bëjnë ? Ç’farë qeverie mund të formojnë? Cilët janë njerëzit që kanë besimin e popullit?” – pyetje për të cilat asnjeri nuk mund të përgjigjet sot.
U lutem ua bëni të njohura këto shqiptarëve të Amerikës.
Unë po përpiqem të bëj atë që mund për t’i shërbyer çështjes shqiptare; por është një gjë shumë e vështirë se nuk mund të përgjigjemi në tërrë pyetjet me rëndësi duke mos patur shqiptarët vetë një politikë të përbashkët dhe të vendosur”
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
Franc Nopça, albanolog i madh për Shqipërinë
Çka e cila është Shkodra?
