Në korrik të vitit 1656, 23-vjeçari Benedict de Spinoza, u përjashtua nga kongregacioni portugez-hebre i Amsterdamit, dokumenti u referohej “herezive të neveritshme të djaloshit” që e “dëbojnë dhe mallkojnë atë”. Spinoza të përjashtohej “nga të gjitha fiset e Izraelit” dhe emri i tij të “fshihej nga lista e pretendentëve për të shkuar në parajsë”. Përgjatë shekujve, ka pasur thirrje të vazhdueshme, që dëbimi dhe mallkimi kundër Spinozës të hiqeshin. Vetëm në fillim të vitit 2012, kongregacioni i Amsterdamit, mori zyrtarisht në shqyrtim çështjen, nëse ishte koha për të rehabilituar Spinozën. Megjithatë, ngrihej pyetja: A duhet ta shohim ende Spinozën si heretik?/Konica.al
Fatkeqësisht, dokumenti i ndalimit nuk përmend në mënyrë specifike se cilat qenë shkeljet e Spinozës – asokohe ai nuk kishte shkruar ende asgjë – ndaj dhe ekziston një mister, që e rrethon këtë ngjarje të rëndësishme në jetën e filozofit të ardhshëm. Megjithatë, cilido që i njeh idetë e pjekura filozofike të Spinozës, të cilat filloi t’i hedhë në letër vite pas shkishërimit, e di se në fakt nuk ekziston ndonjë mister i tillë… se Spinoza qe një heretik dhe një person i rrezikshëm. Ai qe një model i guximit intelektual. Si një profet dhe përmes një ndershmërie të pakomprometuar, zbuloi të vërtetat e hidhura për qytetarët e tjerë dhe shoqërinë e kohës. Pjesa më e madhe e filozofisë së Spinozës, përbëhej nga përgjigje ndaj situatës së pasigurt politike të republikës holandeze në mesin e shekullit XVII. Filozofia e Spinozës është themeluar mbi refuzimin e perëndisë, ku bazohen fetë abrahamike. Perëndisë së tij i mungojnë të gjitha tiparet psikologjike dhe morale të një hyjnie providenciale. Zoti në kryeveprën filozofike të Spinozës “Etika” (1677), nuk është një lloj personi. Ai nuk ka besime, shpresa, dëshira apo emocione, as është bastuni i mirë dhe i zgjuar i komandimit të mirë, që do të shpërblejë ata që zbatojnë urdhrat e tij dhe të ndëshkojnë të tjerët që shkojnë në rrugë të gabuar. Për Spinozën, Perëndia është Natyra dhe gjithçka tjetër gjendet atje. Nuk ka asgjë jashtë natyrës dhe nuk ka zhvendosje nga rendi i Natyrës, mrekullitë dhe e mbinatyrshmja janë një pamundësi. Spinoza është etiketuar shpesh një “panteist”, por “ateist” është termi më i përshtatshëm. Spinoza nuk e hyjnizonte Natyrën. Natyra nuk është objekt i një frike adhuruese apo nderimi fetar. “Njeriu i mençur, – thotë ai, – kërkon të kuptojë natyrën, por nuk çuditet prej saj si një budalla”. I vetmi qëndrim i përshtatshëm ndaj Perëndisë apo Natyrës, është dëshira për ta njohur atë nëpërmjet intelektit.
Eliminimi i një Zoti providencial, ndihmon për të hedhur dyshime mbi atë që Spinoza e konsideron si një prej doktrinave më të dëmshme të nxitura nga fetë e organizuara: pavdekësinë e shpirtit dhe gjykimin hyjnor që do të ndodhë në të ardhmen. Nëse një person beson se Perëndia do t’i shpërblejë të virtytshmit dhe ndëshkojë mëkatarët, jeta e njeriut do të sundohet nga emocionet e shpresës dhe frikës: shpresë, se mund të jetë në mesin e të përzgjedhurve, frikë, se mos është destinuar për t’u ndëshkuar përjetësisht në ferr./Konica.al
Një jetë e dominuar nga pasione të tilla irracionale është, sipas Spinozës, një jetë në “skllavëri” më tepër sesa një jetë e lirisë racionale. Njerëzit, që janë të udhëhequr nga pasioni dhe jo arsyeja, manipulohen lehtë nga klerikët. Kjo është ajo që e shqetësonte aq shumë filozofin në fund të viteve 1660, teksa elementet më represivë dhe jotolerantë në Kishën e Reformuar fituan ndikim në Hollandë. Por ajo mbetet jo më pak kërcënuese për demokracinë shekullore dhe të ndriçuar në ditët e sotme, teksa sektarët fetarë ushtrojnë një ndikim të rrezikshëm në jetën publike. Për të minuar pazare të tilla fetare, në çështjet civile dhe të moralit personal, Spinoza sulmoi besimin në jetën e përtejme të shpirtit të pavdekshëm. Për Spinozën, kur ju jeni të vdekur, keni vdekur. Nuk mund të ketë një pjesë të mendjes njerëzore, që është “e përjetshme”. Të vërtetat e metafizikës, matematikës etj., që dikush i përfton gjatë kësaj jete dhe që tani mund t’i përkasin një mendjeje, me siguri do të mbeten edhe pasi personi në fjalë të ndërrojë jetë, në fund të fundit ato janë të vërteta të përjetshme, por nuk ka asgjë personale rreth tyre. Shpërblimet apo përfitimet që sjellin dije të tilla, janë për këtë botë, jo sikurse supozojnë disa për botën që do të vijë. Sa më shumë që dikush di mbi natyrën dhe, veçanërisht për veten si qenie njerëzore, aq më shumë është në gjendje të shmangë shigjetat e fatit të keq, për të kapërcyer pengesat ndaj lumturisë dhe mirëqenies, me të cilat përballet me siguri një person që jeton në natyrë. Rezultati i një diturie të tillë është paqja e mendjes: njëra është më pak subjekt i ekstremeve emocionale, të cilat zakonisht shoqërojnë fitimet dhe humbjet, që na sjell në mënyrë të pashmangshme jeta, kurse tjetra që prodhon me padurim mbi atë se çfarë do të ndodhë pas vdekjes. Siç e shpreh me elokuencë Spinoza: “njeriu i lirë mendon për vdekjen si e fundit nga të gjitha gjërat dhe dituria e tij është një meditim mbi jetën dhe jo vdekjen”.
Një nga doktrinat më të famshme dhe më me ndikim të Spinozës, ka të bëjë me origjinën dhe statusin e Shkrimeve të Shenjta. Bibla, argumenton ai, në “Traktatin Teologjik-Politik”, nuk u diktua fjalë për fjalë nga Perëndia. Zoti apo Natyra janë metafizikisht të paaftë për të shpallur ose diktuar asgjë. Sipas tij, profetët nuk gëzonin një nivel të lartë arsimimi apo sofistikimi intelektual. Ata, me siguri nuk ishin filozofë, fizikanë apo astronomë. Përkundrazi, kishin shpesh besime naive dhe filozofikisht të rreme mbi Perëndinë. Atëherë çfarë është “fjala e Perëndisë” dhe ligji universal hyjnor? Është pikërisht mesazhi që mbetet “i padeformuar” dhe “i pakorruptuar” në të gjithë tekstet biblike: Duajini të afërmit tuaj dhe trajtojini ata me drejtësi dhe bamirësi! Spinoza insiston, se devotshmëria e vërtetë apo feja nuk ka të bëjë me ceremonitë apo ritualet. Agjërimi, praktikat liturgjike dhe kurbanet, lutjet, të gjithë këto elemente tipike të feve të organizuara, janë vetëm sjellje supersticioze, që, pavarësisht origjinës së tyre historiko-politike, janë tashmë të lira nga çdo ndikim i jashtëm… Ato vazhdojnë të jenë të nxitura nga kleri, vetëm për të krijuar adhurues të urtë dhe të bindur. Ajo çfarë Spinoza konsideron si “feja e vërtetë” dhe “devotshmëria e vërtetë” nuk kërkon besim te çdo ngjarje historike, incidente të mbinatyrshme apo doktrina metafizike, madje ajo nuk përshkruan asnjë rit devocioni. Feja e vërtetë nuk është asgjë më shumë, sesa sjellja morale. Rëndësi nuk ka ajo që ju besoni, por ajo që bëni. Ideali politik që promovon Spinoza në “Traktatin teologjik-politik”, është një federatë demokratike laike, që është e lirë nga ndërhyrja e klerikëve. Spinoza është një nga avokatët më elokuentë në histori të lirisë dhe tolerancës. “Është e pamundur për mendjen të jetë krejtësisht nën kontrollin e një tjetri, sepse askush s’është në gjendje të transferojë tek tjetri të drejtën e tij të natyrshme apo zgjedhjen për të arsyetuar lirisht dhe për të formuar gjykimin e tij mbi çfarëdolloj çështje, dhe as s’mund të detyrohet ta bëjë këtë”… “Të gjithë duan të qëndrojnë në të qenit e tyre”. Në një pasazh, që është padyshim i drejtë dhe jashtëzakonisht i guximshëm për kohën e tij, Spinoza shkruan: “Një qeveri dhe sovran që përpiqen të kontrollojnë mendjet e njerëzve konsiderohen tiranikë. Çdo njeri duhet të pranojë të vërtetën dhe të refuzojë atë që është e gënjeshtërt dhe se cilat janë besimet që do të frymëzojnë atë me përkushtim ndaj Zotit. Të gjitha këto janë çështje që i përkasin të drejtës individuale, të cilat askush nuk mund t’i dorëzojë, nëse dikush do të dëshironte”. Në këndvështrimin e Spinozës, ligjet jotolerante çojnë në analizë të fundit te zemërimi, hakmarrja dhe rebelimi./Konica.al
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
Thomas Hunziker, ndërmjet formës dhe natyrës
Na ishte njëherë “shekulli i artë”…
