Më 12 prill 2020 u nda nga jeta personaliteti i shquar i botës arbëreshe, profesori arbëresh nga Shën Basile, Giovanni Maria Giaccomo Belluscio.
Prof. G. Belluscio ka qenë pedagog në Universitetin e Leçes dhe në Universitetin e Barit, ka mbajtur ligjërata në Universitetin e Tiranës dhe është ftuar në universitete europiane e përtej kontinentit. Me interesim e ndiqte edhe Semniarin Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare në Prishtinë.
Me studiuesin Giovanni M.G. Belluscio, më 25 gusht të vitit 2017, patëm zhvilluar edhe këtë bisedë, për emisionin SHQIP, të Radio Kosovës, për çështje të kulturës së gjuhës…
Për ne, sidomos për ne si arbëreshë, por dhe për kolegët e mi, që kemi mësuar shqipen standarde, është mjet komunikimi, i cili ka shumë forcë e ne nuk mundemi në asnjë mënyrë, që të mendojmë të mësojmë një standard tjetër. Punon shumë mirë standardi, përdoret nëpër gazeta, përdoret nëpër televizione e radio.
Profesor Belushi, ç’do të thotë “të qenit arbëresh” me origjinë, si term dhe nocion etnolinguistik?
Gianni BELLUSCIO: Si term, “arbëresh” do të thotë një folës ose një person, i cili, ka lindur në një fshat, ne i themi katund arbëresh. Ka disa katunde në jug të Italisë, përafërsisht 50 katunde, që kanë kulturën dhe të folmen arbëreshe, e cila ka origjinën që nga mesjeta, që nga fundi i shek. 15 dhe këto fshatra janë themeluar në disa krahina të ndryshme në Kalabri, në Siçili, Basilica, Puglia, etj. Të jesh arbëresh, do të thotë të lindesh dhe të jetosh në një katund arbëresh edhe të thithësh gjuhën, traditat e të gjitha.
Sa është ruajtur sot arbërishtja në Itali, te hora arbëreshe (komuniteti arbëresh)? Cila është arbërishtja sot?
Gianni BELLUSCIO: Kur themi arbërishte, është një term i përgjithshëm ky, por ka disa varietete, sadopak tri-katër varietete të arbërishtes, sepse jo të gjitha fshatrat flasin të njëjtin varietet, megjithatë mund të kuptohen mjaft mirë edhe fshatrat që janë larg njëri-tjetrit, kështu që arbërishtja si sistem është mjaft e gjallë në një pjesë të madhe të fshatrave, ndërsa një pjesë e mirë e fshatrave ka probleme të demografisë, flas për rënien e banorëve, pra brezi i ri nuk lindin më si dikur. Kjo situatë krijon probleme, sepse në qoftë se në një vend nuk zëvendësohet brezi i vjetër me brezin e ri, kjo do të thotë që brenda pak kohësh, mund të zhduket gjuha e së bashku me gjuhën edhe tradita e vendit.
Sa ka interesim nga arbëreshet, për t’u studiuar gjuha shqipe atje?
Gianni BELLUSCIO: Gjuha shqipe është gjuhë e vogël në përgjithësi, domethënë nuk është gjuhë e përhapur në përmasa të mëdha, kështu që edhe interesimi që kanë studentët është i vogël, pra kanë interesim të kufizuar. Një student që zgjedh shqipen, ka një interes të veçantë për një drejtim kulturor ndaj Ballkanit dhe gjuhëve të kësaj zone. E këtu, kemi prapë probleme me studentët që në vitet e kaluara vinin në universitet ishin me origjinë arbëreshe, pra nga katundet arbëreshe, kurse duke rënë numri i të lindurve ka rënë edhe numri i studentëve që ndjekin kurset.
Kemi edhe studentë italianë që nuk janë me origjinë arbëreshe, që kanë treguar gjatë kohës prej fillimit të kurseve në Universitetin e Kalabrisë, që nga vitet 1972, kanë ndjekur vazhdimisht kurset, me interes të veçantë për t’iu ofruar shqipes.
Gjatë qëndrimit në Kosovë, ju keni bërë edhe disa kërkime dialektologjike në terren, me banorët e zonës së Llapit. Çfarë ju ka rezultuar nga ato kërkime?
Gianni BELLUSCIO: Në të vërtetë, kam inçizuar në Has dhe në Rugovë. Në Llap kisha vendosur të shkoj vitin e kaluar, por nuk arrita ta bëj këtë ekspeditë as sivjet, por e kam në program. Këto kërkime në terren janë me interes të veçantë, që kanë të bëjnë me hundorësinë në të folmet e shqipes dhe për të verifikuar sesa e fortë është hundorësia në të folmet dhe për të kuptuar më mirë këtë dukuri të shqipes. Bile sapo kemi botuar një artikull me një kolegun tim, për këtë gjë dhe do të shtojmë të dhënat eksperimentale për këtë dukuri të shqipes.
Jeni bashkautor i veprës “Fjalor krahasues i termave të gjuhësisë: shqip-italisht- frëngjisht-anglisht”, botuar në vitin 2011. Sa e pasuron ky fjalor, leksikografinë shqipe?
Gianni BELLUSCIO: Ky projekt, është projekt që kemi menduar së bashku me profesor Shezai Rrokajn, nga Universiteti i Tiranës, i cili, në fund të viteve ’90-të, ishte në universitetin tonë si lektor dhe duke përfituar nga prania e tij, së bashku, kemi menduar për këtë fjalor të gjuhësisë, sepse shqipja, ka ende sot një fjalor të tillë, por i viteve ’70-të.
E kanë bërë profesor Çabej etj., por në atë kohë, siç dihet, gjuhësia ishte e kushtëzuar nga situata politike sepse nuk pranoheshin shumë terma nga perëndimi. Kështu që ai fjalor, ishte vjetëruar dhe ishte shumë i kufizuar, ne kemi shtuar një sasi të madhe fjalësh, sidomos i kemi dhënë shqipes një ngjyrim më ndërkombëtar dhe më evropian, sepse i kemi shtuar termat qe vijnë nga tradita gjuhësore evropiane. Punë goxha e mirë dhe jep termat d.m.th. nuk jep shpjegimet, jep vetëm krahasimin. Kush ka dëshirë ose interes, mund të gjejë fjalën shqipe dhe mund të gjejë përkthimet në gjuhë të tjera ose anasjelltas.
Në fushën e terminologjisë keni bërë “Vëzhgime mbi terminologjinë e shahut në gjuhën shqipe”, në çfarë rrafshesh e keni interpretuar ‘terminologjinë’ e shahut?
Gianni BELLUSCIO: Edhe ky punim është në bashkëpunim me kolegun tim Ardian Ndoka, nga Universiteti i Tiranës, ai ishte lektor në Universitetin e Kalabrisë, viteve të fundit dhe duke qenë se që të dy kishim interes për shahun, ndonjëherë edhe kemi luajtur shah e duke biseduar, menduam që do të ishte me interes të studiohej një fushë e kufizuar e terminologjisë së shahut në gjuhën shqipe, pikërisht për shahun, sepse në gjuhën shqipe, nuk ka deri sot një trajtim të tillë dhe kemi zbuluar disa gjëra me shumë interes, sepse nga terminologjia e përgjithshme që përdoret në shah, kemi gjetur dy anë të terminologjisë: një është terminologji më popullore e tjetra, është më profesionale. Dhe kemi zbuluar që shqipja, ka në përdorim fjalë që vijnë nga turqishtja, nga sllavishtja, italishtja, frëngjishtja d.m.th. shahu i mbulon te gjitha këto gjuhë, që kanë dhënë huazime në gjuhën shqipe.
Si e shihni ju shqipen standarde sot, në këndvështrimin e kontestimit që i bëhet?
Gianni BELLUSCIO: Nuk është problem për mua, më njohin mirë edhe kolegët këtu në Prishtinë edhe në Tiranë. Unë vij nga një trevë nga Italia dhe në Itali, probleme të tilla nuk trajtohen. Italishtja ekziston si gjuhë, është pranuar prej të gjithëve, megjithëse ka dialekte shumë të largëta nga gjuha që studiohet në shkollë. Asnjërit nuk i vjen në mend, që të ndryshohet standardi.
Gjuha është një sistem i gjallë, do të ndryshojë patjetër në të ardhmen, ka disa prirje që sot, por për këtë do të vendosin folësit, do të thotë, në qoftë se në të ardhmen do të ndryshohet diçka. Tani bëhet shumë fjalë për paskajoren, në qoftë se paskajorja do të bëhet më e përdorshme në të ardhmen, patjetër duhet pranuar në gjuhë. Por për ne, sidomos për ne si arbëreshë, por dhe për kolegët e mi, që kemi mësuar shqipen standarde, është mjet komunikimi, i cili, ka shumë forcë dhe ne nuk mundemi në asnjë mënyrë, që të mendojmë të mësojmë një standard tjetër. Punon shumë mirë standardi, përdoret nëpër gazeta, përdoret nëpër televizione e radio.
Unë mendoj që harxhohet shumë kohë për këtë gjë, më mirë të harxhohet kohë për mësimin e shqipes, për shembull. Ose për përmirësimin e shqipes në të gjitha kontekstet në të cilat përdoret. D.m.th. ne nga jashtë, nuk e shikojmë si diçka që mund të na interesojë shumë. Do të vijë koha, nuk e di sesa kohë, që të ndryshojnë gjërat. Kur folësit të ndryshojnë diçka, pastaj duhet marrë parasysh siç ka ndryshuar e të përshtatet.
Për mua, nuk ka as ngjyrime politike, fakti që standardi është bërë në vitin ’72 ose gjëra të tjera, për të cilat flitet sot. Për mua, standardi është një mjet i fuqishëm, që mua, më jep mundësi për të folur këtu me ju ose në Tiranë e në Shkup e Tetovë, të shkruaj e-mail nëpër botë me kolegët e mi, unë përdor standardin. Punon standardi, pse ta ndryshojmë? Kam harxhuar energji për ta mësuar, lexojmë gazeta të shkruara në standard, nuk është, për mua, një argument që t’i kushtohet kaq interes sesa tregohet këtu në Shqipëri dhe Kosovë.
Në një emision televiziv, ju keni folur edhe në temën “Pseudoalbanologjia sot”. Në çfarë përmasash është e përhapur “pseudoalbanologjia sot” dhe sa e dëmton kjo, shkencën e albanologjisë?
Gianni BELLUSCIO: Shikoni, nuk e di si ta quaj këtë. U pëlqen njerëzve fakti që shqipja është gjuha e perëndisë, shqipja është gjuha më e vjetër, nëna e të gjitha gjuhëve të botës e të gjitha këto bën shumë përshtypje e shiten libra, ne merremi me shkencë dhe nuk merremi me pseudoshkencë. Pseudoalbanologjia nuk është term që e kam thënë unë, e ka thënë Çabej, para shumë dekadash, Çabej e kishte treguar cili ishte problemi. Sot, fakti që ekzistojnë rrjetet sociale dhe interneti u jep shumë mundësi që të botohen më shumë libra, me shumë lehtësi se dikur, dalin teori të cilat, nuk kanë asnjë mbështetje shkencore.
Shqipja është gjuhë si të gjitha të tjerat indoevropiane, që fliten në Evropë e kjo tregon se është gjuhë natyrale dhe nuk është një gjuhë që vjen nga një planet tjetër e që kanë folur nuk e di kush. Unë mendoj se nuk është argument për t’u trajtuar, kushdo që të merret me fantashkencë le ta harxhojë kohën. Nuk kemi dokumente, ne nuk kemi dokumente as për ilirishten, kemi shumë pak, thuhet që shqipja është gjuhe ilire, temë të cilën nuk kemi mundësi për ta vërtetuar, d.m.th. vlen edhe të thuash po, është me origjinë nga ilirishtja, por edhe të thuash të kundërtën. Për pellazgjishten, për të cilën bëhet shumë fjalë sot, nuk kemi dokumente, d.m.th. pa dëshmi nuk funksionon.
Sa është i pasur leksiku arbëresh me fjalë të brumit vetjak të gjuhës sonë që ka ruajtur deri më sot e që mund të përdoren në shqipen e sotme?
Gianni BELLUSCIO: Kur me bëjnë këtë pyetje them qe ne qoftë se një arbëresh shkon në Shqipëri ose në Kosovë, duke përdorur gjuhën bazë, nuk mbetet pa ngrënë dhe pa pirë ose pa fjetur d.m.th. mund të kuptohemi, pastaj patjetër, arbërishtja është gjuhë mesjetare e cila, u kristalizua dhe ka marrë shumë huazime nga italishtja, kurse këtu ka ndodhur e kundërta, keni huazuar nga turqishtja, kështu leksiku ka probleme sepse në qoftë se nuk njeh fjalët nuk mund të komunikosh, por për të ngrënë, për të pirë dhe për t’u përshëndetur kemi të njëjtat fjalë edhe sot.
Arbërishtja e sotme nuk mund të trajtojë filozofi ose gjeografi ose shkencë, është një dialekt sikur të merret një dialekt i Kosovës, është e njëjta gjë. Dialekti nuk ka fuqinë për të trajtuar argumente të tilla.
Ju jeni edhe përkthyes i shumë veprave nga shqipja në italisht. Cilat vepra keni përkthyer dhe ia keni bërë të njohur botës italiane?
Gianni BELLUSCIO: Do t’ju them diçka që patjetër do t’ju pëlqejë edhe juve, fillova sepse jam martuar me një grua me origjine arbëreshe, por në shtëpi nuk ka folur kurrë arbërishten, bile zbuloi origjinën e vet si arbëreshe sepse u takuam dhe kemi biseduar dhe nga mbiemri i saj, origjina është arbëreshe. Kam filluar duke përkthyer poezi lirike për gruan, kështu që më pëlqen poezia. Kohët e fundit, jam marrë me një përkthim të Camajt, një përkthim i cili do të dale në Itali, pas ca vitesh që e kisha mbaruar.
Quhet “Bualli” një përmbledhje poezish shumë e mirë e Camajt, Camaj dihet shkruante në gegërishte dhe jo në standard, por me njohuritë e mia, ia arrita ta përkthej. Mendoj që kanë dalë përkthime të mira dhe do të dalë tani, nga botimi.
Po flitet shumë, për një ligj për gjuhën shqipe. Mendoni se duhet që të miratohet një ligj, për ta mbrojtur gjuhën shqipe?
Gianni BELLUSCIO: Kam dëgjuar, kam ndjekur një emision në internet. Nuk e di çfarë t’ju them për këtë gjë, sepse në Itali p.sh. nuk ekziston një ligj për ta mbrojtur italishten. Kur doli problemi i mbrojtjes së gjuhëve të pakicave, problemi erdhi, d.m.th. parlamentarët menduan sidomos parlamentarët e së djathtës d.m.th. më nacionalistët, menduan se nuk mund të bëjmë një ligj për pakicat, pa shkruar nenin e parë, ku thuhet: që italishtja është gjuhë e shtetit. Deri në vitin 1999, nuk ekzistonte një ligj ku ishte shkruar që italishtja është gjuha e shtetit.
Unë e kam ndjekur një emision dhe nuk e kuptova, pse gjuha duhet të mbrohet me ligj! Kjo do duhej të ishte diçka e natyrshme, p.sh. në Itali, në qoftë se flet me theks dialektor bën përshtypje jo shumë të mirë, kështu që të gjithë italianët, megjithëse kanë një shqiptim me ndikime dialektore mundohen të flasin në standard, sepse është si një letërnjoftim, fakti që ti afrohesh me dikë dhe flet sa më mirë.
Vitin e kaluar, dëgjova në seminar, një kolege që prezantoi një kumtesë sesi flasin në kuvend. Unë u habita pak, sepse faktikisht, flasin një shqipe lokale. Do të ishte me interes, që të bëhen anketa për të kuptuar folësit, se pse flasin ashtu, çfarë duan të tregojnë. Kanë një prirje për të treguar: ja unë flas si flitet këtu në Kosovë, apo çfarë? Është një pyetje, për të cilën, nuk di të jap një përgjigje.(Radio Kosova)
Autor: Mentore MURATI, Radio Kosova,
Përshtati, redaktoi: Konica.al
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
“Moj e bukura More…” Arbëreshët në UNESCO?
“Pa Ismail Qemalin do të ishim ende pa shtet”
“Le të përdoren të dy dialektet”
