Pikërisht në periudhën e artë të lulëzimit të artit dhe kulturës artit-arkitekturës, pikturës dhe letërsisë si dhe të ekspansionit të Perandosrisë Osmane kur sundoi Sull Sylejmani, një poet shqiptar ngritet në majat më të larta të mjeshtërisë së vjershërimit të shekullit të XVI.
Është ky Jahja bej Dukagjini (1498-1582), i njohur në botën osmane si Dukagin-zade Yahya bey, i cili u bë ndër më të famshmit vjershëtarë të kohës në të cilën jetoi. Në një mjedis të tillë, ku artin e thurjes së vargjeve e ushtronin dhe e adhuronin shtresat më intelektuale dhe më të larta të shoqërisë, përfshirë edhe sulltanët-të qenët poet i mirëfilltë ishte privilegj dhe nder i madh, ishte lavdi.
Jahja bej Dukagjini ishte pasardhës i trungut të thellë të familjes së mirënjohur princërore shqiptare të Dukagjinëve të shek. XIV-XV. Ai hyri në korpusin e jeniçerëve, pastaj, duke kaluar të punojë në qëndrën e vakufëve udhëheqës i pasurisë së tyre, qe i shrënguar të kënaqej me një timar të madh.
Ai, siç pohon Sami Frashëri, “ishte njeri i shpatës (luftëtar) dhe i penës (shkrimtar)”, kishte marrë pjesë në disa fushata ushtarake nga vetë Sulltan Sylejman Kanuniu.
Ishte pra personalitet që çuditërisht shquhej në dy fusha diametralisht të kundërta – ishte luftëtar trim, njëkokësisht vjershëtar i talentuar dhe i guximshëm.
Më gjithë dellin artistik të tij poeti Jahja bej Dukagjini do të rënditej në mesin e dhjetë poetëve më të famshëm të kohës. Ndër veprat kryesore të korpusit të tij të pasur, të vjershëruar në stilin e popullarizuar me trajtë poetike të distikut (mesnevi), janë:
1. – Genxhine-i Raz (Visare të Fshehta)
2. – Shah u Geda (Mbreti dhe Lypësi)
3. – Jusuf u Zeliha (Jusufi dhe Zylehaja)
4. – Usulname (Libri i Parimeve)
5. – Naz ve Nijaz (Naze dhe Lutje)
6. – Gylshen-i Envar (Trendafilishtja e Ndritur)
7. – Sylejmanname (Libri për Sylejmanin)
Jahja bej Dukagjini kishte, ndërkaq, vetëdije dhe krenari të theksuar për prejardhjen e tij fisnike shqiptare, për dallim nga shumë të rinj shqiptarë devshirme që duke u shkolluar në kryeqytetin perandorak ata mësoheshin që t’i braktisnin ndjenjat kombëtare.
Këtë krenari e pohoi me plot gojën, madje në një turqishte të ukur të Stambollit, në vjershën e tij “Genxhine- i Raz” (Visare të Fshehta):
“Arnavud asli olub-dur aslim
Qiligiyla dirilur heb neslim
Nola ol a’ife sir-efeken
Qilsa sahin gibi tasliqda vatan
Arnavud asli olanda bu huner
Ana benzed ki ola tasda guher”
Raca shqiptare është raca ime,
Mbarë populli im mban shpatën pranë,
Ata trima si petrita nuk e kanë për gjë
Të ngrenë shtëpitë mes shkëmbinjëve,
Kjo është dhunti e racës shqiptare,
Ata njerëz janë gurë të çmuar mes shkëmbinjsh.
Jahja bej Dukagjini edhe herë të tjera, madje me krenari edhe më të madhe, shfaq në vargje ndjenjat e tij të thella të atdhedashurisë, si në përmbledhjen “Gylshen-i Envar” (Trendafilishtja e Ndritur), ku, ndër të tjera, këndon:
“Arnavud haslari vun begleri
Nesli kadimin Dukagin Begleri
Kildi beni Halik-i Kevn u mekan
Bendei efgende-i osmaniyan
Eluledi eshab-i yemine karin
Kirmizi bayrakla elemude sinan
Olur idi bir secer-i erguvan…”
Farefisi im rrjedh nga paria shqiptare
Sojin e kam prej princërve të Dukagjinit
Sado që u bëra rob i osmanëve
Nuk e fshef dot
Lumturinë time që gëzoj
Krenohem duke luftuar në fushëbeteja
Me flamur të kuq në dorë…
Studiuesit e veprës së Jahja beut e kanë cilësuar si më të kërkuarën, poezinë “Mbreti dhe Lypësi” (Shah u Geda). Vetë autori pohonte se këtë poemë e kishte përfunduar brenda një jave. Subjekti i kësaj poeme ka të bëjë me një djalosh të bukur nga Stambolli që përsonifikohet mbret nga dashnori i tij i gjunjëzuar në rolin e lypësit.
Ndërkaq, bej Dukagjini ka lënë një Divan (përmbledhje poezish) me 2000 vargje të pagëzuar Sulejmanname që i kushtoheshin padishaut aktual, Sulltan Sylejmanit, e që për fat të keq ka mbetur i papërfunduar.
Jahja beu vdiq, siç na informon Sami Frashëri, në vendlindjen e tij në vitin 1582, duke mos treguar cili ishte qyteti i vendlindjes së poetit tonë të lashtë dhe aq të famshëm.
