Çdo marrëveshje paqeje midis Kosovës dhe Serbisë duhet të garantojë që autorët të mbahen përgjegjës për shkeljet e të drejtave të njeriut gjatë konfliktit 1998-1999, tha ish-prokurori Clint Williamson, një ish-ambasador i SHBA-së për krimet e luftës.
Ndërsa presidenti serb Aleksandër Vuçiç dhe kryeministri i Kosovës Avdullah Hoti rifillojnë dialogun e ngecur midis Serbisë dhe ish-provincës së saj, dhe përkujtohet 25-vjetori i gjenocidit të Srebrenicës, një veteran i drejtësisë ndërkombëtare në Ballkanin Perëndimor, Clint Williamson, tha se paqja e qëndrueshme në ish-Jugosllavi do të jetë e vështirë të arrihet pa mbështetje të fortë për llogaridhënie për krimet e luftës.
“Ne nuk mund të lejojmë që çdo proces paqeje të anashkalojë llogaridhënien”, tha ish-prokurori Williamson një diskutim me titullin “Përpjekjet Ndërkombëtare për Drejtësi dhe Llogaridhënie në Ballkan: Nga vitet 1990 deri më sot”, të organizuar nga BIRN dhe Instituti McCain në Universitetin Shtetëror të Arizonës në SHBA javën e kaluar.
Megjithatë, ai shtoi, “aftësia e institucioneve politike në vendet e ish-Jugosllavisë për të vazhduar procesin që filloi në Hagë do të jetë e kufizuar”.
Takimi i fundit Kosovë-Serbi, i cili do të mbahej në Uashington, u anulua papritmas kur Zyra e Prokurorit të Specializuar në Hagë njoftoi më 24 qershor se kishte një aktakuzë të pakonfirmuar që akuzonte presidentin e Kosovës Hashim Thaçi, politikanin e lartë të Kosovës Kadri Veseli dhe ish-luftëtarë të tjerë të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës për krime lufte dhe krime kundër njerëzimit. Thaçi ishte rrugës për në SHBA për takimin, por u kthye pas.
Prokurori i Specializuar Jack Smith tha se ai e gjykoi të nevojshme që akuzat të bëheshin publike për shkak të përpjekjeve të përsëritura të Thaçit dhe Veselit për të penguar dhe minuar punën e Dhomave të Specializuara të Kosovës me bazë në Hagë nëpërmjet “një fushate të fshehtë për të rrëzuar ligjin për krijimin e Gjykatës dhe duke penguar kështu punën e gjykatës në përpjekje për të siguruar që ata të mos përballen me drejtësinë”. Akuzat duhet ende të konfirmohen nga një gjykatës.
Aktakuza e Thaçit ishte zhvillimi i fundit në një hetim që u iniciua në vitin 2011 me emërimin e Clint Williamson si kryeprokurorin e Task Forcës Speciale Hetuese të Bashkimit Europian, e cila u mandatua që të hetonte gjetjet e një raporti nga relatori i Këshillit të Europës Dick Marty që akuzonte luftëtarët e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës për përfshirje në vrasje, rrëmbime, tortura dhe krim të organizuar gjatë dhe pas luftës së viteve 1998-1999 në Kosovë.
Raporti i task forcës çoi në krijimin e Dhomave të Specializuara të Kosovës, të cilat janë pjesë e sistemit të drejtësisë së Kosovës, por që ndodhen në Hagë. Një nga arsyet kryesore për këtë është garantimi i sigurisë së dëshmitarëve, sipas Williamson.
“Nga dëshmitarët që mori në pyetje Dick Marty gjatë hetimit kishte një lloj ndjesie se ata nuk kanë besim se do të zhvillohet një gjykim i drejtë në Kosovë, ku siguria e tyre personale nuk mund të garantohet, dhe se ata nuk janë të gatshëm të përfshihen në këtë proces, nëse gjyqi zhvillohet atje”, tha Williamson.
Garantimi i sigurisë për dëshmitarët e mbrojtur që dëshmojnë për krimet e kryera gjatë luftës në Kosovë ka qenë një problem për të gjitha institucionet që janë përfshirë në ndjekjen penale të krimeve të tilla ndër vite – Gjykata Penale Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë, GJPNJ, Misioni i Kombeve të Bashkuara në Kosovë, UNMIK, misioni i sundimit të ligjit të BE-së në Kosovë, EULEX, dhe gjykatat kombëtare në Serbi dhe Kosovë.
Kushdo që guxonte të fliste për abuzimet e kryera nga forcat e veta, shihej si një tradhtar i komunitetit të tyre. Si rezultat, vetëm pak guxuan të bëhen dëshmitarë në gjyqet e krimeve të luftës dhe në shumicën e këtyre rasteve, ishte një përvojë shqetësuese për ta.
“Për këto arsye ne kemi ngritur hetimin që unë drejtova në Bruksel me struktura dhe procedura sigurie bazuar në mësimet që kemi nxjerrë nga GJPNJ-ja, UNMIK-u dhe EULEX-i. Unë e di që kjo është ende një çështje shqetësuese për pasardhësin tim Jack Smith”, tha Williamson.
Tribunali i Hagës ishte “një sukses i madh për drejtësinë”
Williamson, i cili shërbeu si ambasador i SHBA-së për krimet e luftës nga viti 2006 deri në vitin 2009, ishte gjithashtu ndër prokurorë e parë që iu bashkuan gjykatës së atëhershme të sapokrijuar për luftërat në Jugosllavi, GJPNJ, në vitin 1994.
“Në fillim, shumë pak njerëz mendonin se GJPNJ-së do të kishte ndonjë shans për sukses – konsensusi në ditët e para ishte se gjykata do të ishte në gjendje të gjykonte disa roje kampesh dhe pastaj ajo do të venitej. Ideja që gjykata e Kombeve të Bashkuara që në gjendje të nxirrte në gjyq liderë ushtarakë dukej shumë e pamundur për shumë njerëz”, kujton Williamson.
“Fakti që GJPNJ-ja qe në gjendje ta bënte këtë ishte një sukses shumë i madh për konceptin e drejtësisë ndërkombëtare dhe hapi një rrugë që e ndoqën edhe gjykatat që pasuan. Padyshim që rezultatet e GJNPNJ-së janë të përziera. Ajo përfundoi duke nxjerrë në gjyq shumë nga peshqit e mëdhenj që kishin lidhje me luftërat e viteve 1990, por ky ishte një proces tepër i shtrenjtë dhe i gjatë”, shtoi ai.
Williamson shpjegoi se për shkak se shkalla e krimeve të kryera në ish-Jugosllavi ishte e madhe dhe burimet e GJPNJ-së ishin të kufizuara, një numër i madh çështjesh u la që të gjykoheshin nga gjykatat kombëtare në vendet ku ishin kryer veprat penale.
“U mundova të nxisja një bashkëpunim më të mirë midis këtyre subjekteve të ndryshme pasi bashkëpunimi ndërkufitar është thelbësor për të garantuar llogaridhënie. Siç e dimë të gjithë, autorët më të këqij i kryen krimet në një shtet dhe u kthyen përsëri në vendin e tyre më vonë, ku gjetën strehë bazuar në ligje që ndalojnë ekstradimin”, tha ai.
“Bashkëpunimi ndërkufitar ka dhënë disa rezultate pozitive, por ato kanë qenë të kufizuara, sidomos përsa i takon Bosnjë dhe Hercegovinës dhe gjithashtu midis Serbisë dhe Kosovës”, shtoi ai.
Serbia, Kroacia, Bosnja dhe Hercegovina dhe Mali i Zi kanë krijuar nivele të caktuara bashkëpunimi midis zyrave të prokurorisë, por ato ende nuk i ekstradojnë të dyshuarit në vendet e njëri-tjetrit dhe shpesh vendosin të marrin përsipër ose të refuzojnë çështje bazuar në vendime politike. Zyrat e prokurorisë kanë gjithashtu pak burime dhe ndruhen ende të padisin autorë të nivelit të lartë.
Sipas Ivan Jovanoviç, kreu i projektit rajonal për prime lufte të Projektit të Zhvillimit të Kombeve të Bashkuara, Ballkani Perëndimor ka ende shumë nevojë për angazhim ndërkombëtar, në veçanti mbështetje për zyrat e prokurorisë, si dhe për institucionet e përfshira në kërkimin e personave të zhdukur nga luftërat.
“Në pesë vitet e ardhshme, nuk do të jemi më në periudhën ku mund të bëhet diçka kuptimplotë për të ofruar drejtësi për viktimat, pasi viktimat, dëshmitarët dhe të dyshuarit si autorë krimesh po ndërrojnë jetë, ose kujtimet e tyre për ngjarjet nga e kaluara janë të dobëta për shkak të kohës që ka kaluar, duke u bërë gjithnjë e më pak e besueshme që një gjykatë të bazojë një dënim në këto kujtime”, tha Jovanoviç në diskutimin e organizuar nga BIRN dhe Instituti McCain.
“Për fat të keq, prokuroritë kombëtare kanë ende nevojë për mbështetje teknike dhe mbështetje politike, kështu që këtij rajoni i duhen kampionë midis komunitetit ndërkombëtar dhe vendeve me ndikim për të kombinuar inkurajim, nxitje dhe madje edhe kushtëzim në marrëdhëniet e tyre me qeveritë”, shtoi ai.
Mungesa e bashkëpunimit Kosovë-Serbi garanton pandëshkueshmëri
Situata më e vështirë është midis Serbisë dhe Kosovës, ku prokurorët e krimeve të luftës të këtyre vendeve nuk bashkëpunojnë aspak, pasi Serbia ende refuzon të njohë legjitimitetin e autoriteteve në provincën e saj të mëparshme, e cila shpalli pavarësinë në 2008.
Në vitet e fundit, numri i ndjekjeve penale për krime lufte në Kosovë ka rënë ndjeshëm. Misioni i sundimit të ligjit të BE-së në Kosovë, EULEX, i cili më parë ishte përgjegjës për ndjekjet penale të krimeve të luftës, e përfundoi mandatin e tij vitin e kaluar dhe ia la çështjet e krimeve të luftës zyrës së prokurorit vendas.
Megjithatë, BE-ja nuk arriti të negocionte një marrëveshje midis Kosovës dhe Serbisë, e cila do të lejonte që prokurorët e të dy vendeve të bashkëpunojnë mes tensioneve të vazhdueshme politike midis qeverive në Prishtinë dhe Beograd.
Duke qenë se nuk ka asnjë marrëveshje zyrtare midis prokurorive të dy vendeve, prokurorët e krimeve të luftës në Prishtinë mund të kenë qasje vetëm te viktimat dhe autorët e krimeve që ndodhen në Kosovë dhe prokurorët e Beogradit mund të merren vetëm me njerëz në Serbi, gjë që kufizon në mënyrë të konsiderueshme mundësinë për të nisur çështje të reja dhe më të mëdha.
Në shumicën e çështjeve të mëdha, autorët janë në një vend dhe viktimat në tjetrin.
Serbia gjithashtu refuzon të sigurojë prova dhe të bashkëpunojë në shumicën e rasteve, edhe kur kërkesat nga Kosova ndërmjetësohen nga misioni i sundimit të ligjit të BE-së, EULEX.
Si rezultat, prokuroria e Kosovës duhet të merret vetëm me çështje relativisht të vogla, duke u përqendruar tek autorët që janë në territorin e saj.
Bekim Blakaj, kreu i Fondit për të Drejtën Humanitare në Kosovë, tha se kjo do të thotë se Kosova dhe Serbia po ofrojnë pandëshkueshmëri për krimet e luftës.
“Rezultatet janë shumë të këqija. Vetëm 41 persona janë shpallur fajtorë me vendime të formës së prerë dhe janë dënuar në Kosovë, tetë persona nga GJPNJ-ja dhe 17 para gjykatës serbe, dhe më pak se 70 persona janë dënuar për krime lufte në Kosovë dhe, nëse e krahasojmë këtë me numrin e viktimave, ka një proporcion simbolik”, tha Blakaj në diskutim.
“Ne kemi kërkuar që çështja e personave të zhdukur dhe ajo e bashkëpunimit të jenë pjesë e dialogut Kosovë-Serbi dhe këto dy tema nuk kanë qenë kurrë në axhende dhe komuniteti ndërkombëtarë duhet ta shtrojë këtë çështje në tryezën e diskutimeve”, shtoi ai.
Blakaj u shpreh se komuniteti ndërkombëtar duhet të investojë në ndërtimin e kapaciteteve gjyqësore lokale, pasi ato mund të ofrojnë zgjidhje afatgjata për problemin e pandëshkueshmërisë.
“Gjykatat ad hoc (si Dhomat e Specializuara të Kosovës) e kanë të kufizuar mandatin. Ato gjykata do t’i mbyllin dyert, por problemi është me gjykatat tona vendase, sidomos në rastin e Kosovës”, shpjegoi ai.
Por Williamson paralajmëroi se ne mund të mos shohim një angazhim të përtërirë në çështjen e ndjekjes penale të krimeve të luftës komuniteti ndërkombëtar – veçanërisht nga administrata amerikane, për të cilën llogaridhënia nuk ka qenë një fokus në vitet e fundit.
“Me sa duket, Dhomat e Specializuara të Kosovës do të jenë procesi i fundit i ndërkombëtarizuar i drejtësisë në rajon, duke i dhënë fund një shkalle shumë unike të angazhimit nga komuniteti ndërkombëtar në llogaridhënie”, tha ai.
“Nëse aktakuza ndaj Hashim Thaçit dhe ish-luftëtarëve të tjerë të UÇK-së konfirmohet, do të fillojmë gjyqe dhe ky proces do të vazhdojë me vite. Në përgjithësi, po flasim për 30 vjet apo më shumë për të arritur drejtësi, diçka që është e paprecedent dhe shumë e pamundur të ndodhë përsëri kudo tjetër në botë.”
Diskutimi me Clint Williamson u organizua si pjesë e një nisme të re nga Rrjeti Ballkanik i Gazetarisë Investigative, BIRN, Instituti McCain për Lidership Ndërkombëtar në Universitetin Shtetëror të Arizonës dhe Agjencinë Bakamo, që synon të nxisë debatin e hapur për çështje, tendenca dhe ngjarje që formësojnë politikën dhe shoqërinë në Ballkani Perëndimor.
Qëllimi i Nismës është i dyfishtë: të amplifikojë zërat e individëve dhe organizatave të forta dhe të besueshme në rajon, të cilët promovojnë vlerat thelbësore të demokracisë, siç janë angazhimi qytetar, institucionet e pavarura, transparenca dhe sundimi i ligjit, dhe të promovojë politikat vendore dhe ndërkombëtare që forcojnë parimet thelbësore të demokracisë, barazisë dhe drejtësisë sociale.
Kjo përpjekje vjen në një kohë kritike kur rajoni po sheh disa tendenca shqetësuese: fuqi të centralizuar, transparencë të zvogëluar, sulme ndaj mediave, gjyqtarë të politizuar, korrupsion të pakontrolluar dhe polarizim shoqëror – të gjitha mes tensioneve gjeopolitike dhe shtimit të ndasive të thella në Europë. (birn)
