Shkrimtari legjendar rus, Fjodor Dostojevski, (11 Nëntor 1821- 9 Shkurt 1881) njihet më së shumti si një nga gjigantët e historisë së letërsisë, por ai ishte gjithashtu një krijues dhe interpretues brilant në botimet private.
Nën kujdesin e gruas së tij energjike, Anna, Dostoevski mposhti të dhënët pas sipërmarrjes për t’u bërë autori i parë që botonte vetë, në Rusi. Por ishte nxjerrja e “Ditari i një shkrimtari” (A writer’s Diary)- i njëjti koleksion i shkrimeve të tij trilluese dhe jotrilluese që na dhanë kujtimet e Dostoevskit, se si ai zbuloi kuptimin e jetës në një ëndërr- gjë që e ktheu në një figurë kombëtare.
Në Shkurt të vitit 1876, duke reflektuar me qetësi mbi vlerësimin që mori mbi botimin e parë, 55-vjeçari Dostoevski sodit paradoksin e kënaqjes së njerëzve dhe shkruan në ditar se mbi cilin sukses reflekton:
Jam i interesuar vetëm mbi pyetjen: a është gjë e mirë apo jo që i kam kënaqur të gjithë?
Nga kjo, nën titullin “Mbi Temën që Ne të Gjithë Jemi Njerëz Të Mirë” (On The Subject That We Are All Good Fellows), ai hidhet në një diskutim të hollësishëm të mirësisë sonë të thellë, duke rrezatuar një besim të thellë në shpirtin e njeriut dhe një bindje që ne jemi qenësisht të mirë, pavarësisht së keqes që veshim ndonjëherë për të lënë përshtypje, duke imituar ata që gabimisht i marrim si madhështorë. Një shekull para ftesës së Isaac Asimov për të qënë optimist mbi cinizmin e shpirtit të njeriut, Dostojevski shkruan:
Ne jemi të gjithë njerëz të mirë- përveç atyre të këqinjve, sigurisht. Prapë, dua të them që ndërmjet nesh, mbase, nuk ka fare njerëz të këqinj- mbase, vetëm të dobët. Por ne nuk jemi rritur për t’u bërë të këqinj. Mos më përqeshni, por më merrni në konsideratë: kemi arritur atë pikë në të kaluarën, ku nga mungesa e njeriut të keq brenda vetes (e përsëris: pavarësisht bollëkut të të keqinjve), ne ishim të gatshëm, për shembull, të vlerësonim një varietet njerëzish shumë të këqinj që shfaqeshin në karakterin tonë, më së shumti të huazuara nga burime të huaja. Ne jo vetëm që i vlerësonim, por kërkonim me servilizëm që t’i imitonim në jetën reale; ne i kopjonim, dhe kështu ishim te gatshëm të dilnim nga vetja.
Ndërsa shumë nga diskutimet e Dostojevskit mbi këto imitime të gabuara i përkasin një pike specifike të historisë kulturore ruse, me të cilën bashkëngjitet një kujtesë e marrë nga fjalët e paharrueshme të Eleanor Roosevelt, “kur merr standardet dhe vlerat e dikujt tjetër… ti i jep nga ndershmëria jote [dhe] bëhesh, më pak qenie humane”.
Në një shënim veçanërisht prekës në kontekstin e klimës shqetësuese të Rusisë së sotme, Dostojevski e konsideron joshjen për imitimin e këtyre të këqinjve:
Ne i vlerësonim dhe i respektonim këta njërëz të djallëzuar… vetëm për faktin që ata shfaqeshin si njerëz të urrejtjes së ngurtësuar në kontradiktë me ne rusët, që siç dihet, janë njerëz të urrejtjes së brishtë, dhe këtë tipar tonin e kemi përçmuar gjithmonë. Rusët nuk mund të urrejnë seriozisht dhe për një kohë të gjatë, dhe jo vetëm njeriu por edhe veset- errësira e injorancës, tiranisë, obskurantizmit dhe të gjitha përkeqësimet e tjera si këto. Që në mundësinë e parë ne jemi të etur për të bërë paqe… ju lutem, merrni në konsideratë: pse duhet të urrejmë njëri-tjetrin? Për vepra djallëzore? Por kjo është një temë e vështirë, ofenduese dhe e padrejtë- në një botë, një botë dyanëshe… të luftosh është të luftosh, por të duash është të duash… ne po luftojmë kryesisht dhe vetëm sepse tani nuk ka më kohë për teori, për grindje gazetareske, por për të punuar dhe për vendime praktike.
Duke shënuar që rusët duhet të shkëputen nga ”dy shekuj mungesë dëshire për punë” ai artikulon tendencën humane universale dhe të dhimbshme për të shmangur pasiguritë duke sulmuar:
Sa më i paaftë të ndihet një person, aq më i etur është ai për të luftuar.
Dhe prapë Dostojevski i afrohet problemit me dhimbje të thellë më shumë sesa me gjykim të ashpër:
Çfarë, mund të pyes, ka të keqe këtu? -Vetëm, është prekëse – dhe asgjë më shumë. Shikojini fëmijët: ata luftojnë pikërisht në moshën kur nuk kanë mësuar ende se si t’i shprehin mendimet. Mirë, në këtë nuk ka asgjë shkurajuese; përkundrazi, keto janë thjesht provat e një shtrirje të freskisë sonë, të themi, të virgjërisë tonë.
Ilustrim nga Maurise Sendak shkëputur nga, “Le të bëhemi armiq”.
Ai vëzhgon se si kjo tendencë luan rol në zanatin e tij-diçka pa dyshim e përforcuar sot, kur kritizimi nuk është vetëm i profesionalizuar, por edhe sensacional për përfitime nga kompleksi industrial i mediave komerciale:
Në letërsi, për shkak të mungesës së ideve, njerëzit qortojnë njëri-tjetrin, duke i përdorur të gjitha qortimet njëherësh; kjo është një metodë e pamundur dhe naive që vërehet vetëm nga njerëzit primitivë; por, Zoti e di, edhe në këtë ka diçka prekëse: pikërisht ajo mungesë përvoje, dhe paaftësi fëmijërore edhe në të kritikuarit në mënyrën e duhur.
Por nën këtë pasiguri dhe cinizëm, shpjegon Dostojevski, qëndron thirrja më e thellë dhe më e sinqertë për mirësi:
Nuk po tallem, në asnjë mënyrë; nuk po përqeshem: ndërmjet nesh është një prirje e përhapur, e sinqertë dhe e qartë e së mirës (kështu është, pavarësisht çfarë mund të kundërshtojë dikush); një dëshirë e madhe për punën dhe për të mirën, dhe kjo – larg çdo lloj egoizmi; kjo është një dëshirë naive, plot mungesë besimi të çdo klase, dhe madje nëse shfaqet në manifestime të vogla të rralla, bëhet diçka e padallueshme, që urrehet nga të gjithë… Dhe pse duhet që ne të kërkojmë për “urrejte të ngurtë” ? – ndershmëria dhe sinqeriteti i shoqërisë sonë, jo vetëm që nuk mund të vihen në dyshim, por e bëjnë edhe më të madhe në sytë e tjetrit. Vëre me kujdes dhe do të shohësh që… në një ide apo ideal, së pari vjen besimi, ndërsa gjërat e mira tokësore vijnë më pas.
Është përgjegjësia jonë si qenie humane, sugjeron Dostojevski, që të gërmojmë nën sipërfaqe pasiguritë që thyejnë njerëzit dhe të kërkojmë për dëshira më të mëdha, duke i drejtuar një pasqyrë idealeve më të larta të njëri-tjetrit më shumë sesa duke drejtuar gishtin nga gabimet e njëri-tjetrit:
“Një shok i mirë i njerëzimit, zemra e të cilit së paku një herë ka rrahur me dhembshuri për vuajtjet e njerëzve, do ta kuptonte dhe do ta falte të gjithë fëlliqësinë e pakapërcyeshme në të cilën janë zhytur, dhe do të mundet të zbulojë diamantët e fshehur në të.”
Ai kërkon që kjo ndjenjë t’u garantohet rusëve, por në fjalët e tij gjendet një çështje e zgjatur për të gjitha grupet dhe komunitetet që gjykon dhe iu mohohen të drejtat:
Gjykojeni (njeriun) jo nga ato djallëzitë që shfaq shpesh, por nga ato gjëra të vogla të shenjta për të cilat jetojnë në mes të së keqes. Pastaj, njerëzit nuk janë krijuar vetëm nga pandershmëria, ata janë edhe shenjtër – dhe çfarë shenjtërish! Ata shkëlqejnë dhe na tregojnë rrugën secilit prej nesh!
Më shumë se një shekull përpara se psikologjia moderne paraqiti gjimnastikën krijuese mendore se si ne i racionalizojmë veprat tona të këqija, Dostojevski flet për rrezikun e këtyre mendimeve:
Në njëfarë mënyre, jam tërësisht i bindur, që nuk ka djallëzi dhe mizori tek rusët, të cilët nuk do të pranonin që ai është një i keq i lig, kur, ndër të tjerë, ndodh ndonjëherë që një person bën një të keqe dhe e përgëzon veten për atë që ka bërë, duke e rritur masën e keqbërjes, dhe duke pretenduar që urdhëri dhe drita e civilizimit janë veçanërisht të shprehura më atë urrejtje; fatkeqësisht ai perfundon duke e besuar këtë verbërisht.
Me vërejtje ironike që ai “po flet vetëm njerëzit e sinqertë dhe seriozë” Dostojevski përsërit kërkesen e tij me besim në zemër:
Gjykojini ( njerëzit) jo për ç’ka janë, por për atë çfarë synojnë të bëhen.
I gjithi “Ditari i një Shkrimtari” është pronë e ndjeshmërisë së madhe të Dostojevskit mbi përvojën njerëzore dhe urtësisë së tij ne letërsi dhe në jetë.
