Çfarë lloj represioni imagjinoni se duhet që një i ri ta bëjë këtë? “Kështu pyeti Leila Bouazizi pasi vëllai i saj, Muhamedi, i vuri flakën vetes dhjetë vjet më parë. Zyrtarët lokalë në Tunizi i kishin konfiskuar karrocën e frutave, gjoja sepse ai nuk kishte leje, por në të vërtetë sepse donin t’i zhvatnin para.
Ishte indinjimi i fundit për të riun. “Si pret që unë të siguroj jetesën?” bërtiti para se të derdht benzinë përpara zyrës së guvernatorit. Veprimet e tij do të bënin jehonë në të gjithë rajonin, ku miliona të tjerë kishin arritur kulmin e zemërimit po ashtu.
Zemërimi i tyre kundër udhëheqësve shtypës dhe shteteve të korruptuara shpërtheu si pranvera arabe. Kryengritjet përmbysën diktatorët e katër vendeve – Egjiptin, Libinë, Tunizinë dhe Jemenin. Për një moment u duk sikur më në fund demokracia kishte mbërritur në botën arabe.
Megjithatë, një dekadë më vonë ende gjerat s’kanë ndryshuar sa duhet. Vetëm një eksperiment demokratik dha një rezultat të qëndrueshëm – me të drejtë, në Tunizinë e Bouazizi. Egjipti dështoi keq, duke përfunduar me një grusht shteti ushtarak. Libia, Jemeni dhe, më e keqja nga të gjitha, Siria zbritën në luftëra të përgjakshme civile që tërhoqën fuqitë e huaja. Pranvera arabe u kthye në dimër të hidhur aq shpejt sa shumë njerëz tani ndihen vërtet të dëshpëruar nga rajoni.
Që atëherë ka ndryshuar shumë, por jo për të mirë. Despotët e botës arabe nuk janë të sigurt. Me çmimet e naftës të ulëta, kompanitë e këtij sektori nuk mund të përballojnë më të blejnë subjektet e tyre.
Shumë udhëheqës janë bërë edhe më paranojakë dhe shtypës. Abdel-Fattah al-Sisi i Egjiptit ka censuruar shtypin dhe ka shtypur shoqërinë civile. Një mësim që autokratët mësuan nga pranvera arabe është se çdo prirje e disidencës duhet të shfaroset shpejt, që të mos përhapet.
Rajoni është më pak i lirë se sa ishte në 2010 dhe ndoshta më i zemëruar. Ai është tronditur nga luftërat, xhihadi, refugjatët dhe covid-19. Aktivistët pretendojnë se arabët nuk janë më të gatshëm të durojnë të njëjtin mjerim të vjetër dhe thonë se ata janë më të sigurt se mund të sjellin ndryshime. Flaka e pranverës Arabe nuk u shua kurrë plotësisht, thonë disa. Asnjë emër i zbukuruar nuk iu dha një numri të madh të protestave që përfshinë vendet arabe në vitin 2019, megjithatë ato nxorrën aq liderë sa ata të pranverës Arabe.
Fatkeqësisht, shtetet që u tronditën në vitin 2019 Algjeria, Iraku, Libani dhe Sudani – po ecin vetëm pak më mire. A mund të jetë e vërtetë, siç argumentojnë disa, se arabët thjesht nuk mund t’i përmbahen demokracisë? Disa ankohen se gjeneralët e rajonit janë shumë të mbyllur politikisht për të lejuar një hapje të vërtetë. Të tjerë thonë se llojet e rrepta lokale të Islamit janë të papajtueshme me pluralizmin. A është Tunizia, e frustruar me islamistë dhe gjeneralë pragmatikë që me sa duket kanë mësuar t’u binden politikanëve të zgjedhur?
Është herët për t’u thënë. Farat e demokracisë moderne ende nuk janë mbjellë siç duhet në botën arabe. Etja midis qytetarëve arabë për të zgjedhur sundimtarët e tyre është po aq e fortë sa është gjetkë. Ajo që u duhet më shumë është që institucionet e pavarura – universitetet, media, grupet qytetare, mbi të gjitha gjykatat dhe xhamitë – të evoluojnë pa qenë në ndikimin e qeverisë. Vetëm atëherë mund të gjendet hapësira për një qytetar të angazhuar dhe të informuar. Vetëm atëherë ka të ngjarë që njerëzit të pranojnë që mosmarrëveshjet politike mund të zgjidhen në mënyrë paqësore.
Do të ndihmonte nëse arabët do të kishin më shumë liri për të debatuar. Shkollat në rajon kanë tendencë të theksojnë të mësuarit në bazë të të menduarit kritik. Media dhe xhamitë tentojnë të nxisin linjën qeveritare. Autokratët gjithashtu kërkojnë të okupojnë mediat sociale. E gjithë kjo krijon mosbesim në vetë informacionin. Teoritë e konspiracionit janë të shumta.
Arabët kanë tendencë të mos besojnë jo vetëm qeveritë e tyre, por edhe njëri-tjetrin, pjesërisht falë një sistemi që kërkon ryshfet dhe humbje, ose lidhje, për të përmbushur edhe detyrat më të zakonshme. Korrupsioni minon besimin në shtet.
Pak presin që ajo të sigurojë të mirën e përgjithshme. Despotët i inkurajojnë njerëzit të mendojnë për politikën në shuma zero: nëse një grup tjetër fiton pushtetin, ata do të marrin të gjitha paratë dhe punët publike. Kundërshtarët portretizohen si ekstremistë që nuk e duan jetën e bashkëkombasve të tyre.
Në një tokë të tillë shterpë, nuk është për t’u habitur që demokracia nuk arriti të zërë rrënjë.
Por ka mënyra, në planin afatgjatë, për ta rilindur atë. Promovimi i arsimit është jetik. Demokracitë duhet të mirëpresin më shumë studentë arabë.
Ata gjithashtu duhet të flasin për gazetarët arabë, aktivistët e të drejtave të njeriut dhe ojq -të. Një kulturë e pluralizmit kërkon kohë të rritet.
Por status quo-ja është e paqëndrueshme siç demonstroi tragjikisht një shitës i frutave i frustruar.
Përkthyer dhe përshtatur nga The Economist/ F.H, konica.al
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
