Deti Adriatik ndan Gadishullin Apenin nga Ballkani. Adriatiku është krahu më verior i Detit Mesdhe, që shtrihet nga Ngushtica e Otrantos (ku lidhet me Detin Jon) deri në veriperëndim dhe Luginën Po. Vendet me brigje në Adriatik janë Shqipëria, Bosnja dhe Hercegovina, Kroacia, Italia, Mali i Zi dhe Sllovenia. Adriatiku ka mbi 1.300 ishuj, të vendosura kryesisht përgjatë pjesës kroate të bregdetit të saj lindor.
Brigjet e Adriatikut janë të populluara nga më shumë se 3.5 milion njerëz; qytetet më të mëdha janë Bari, Venecia, Trieste dhe Split. Vendbanimet më të hershme në brigjet e Adriatikut ishin etruske, ilire dhe greke. Nga shekulli II para Krishtit, brigjet e tij ishin nën kontrollin e Romës. Në Mesjetë, brigjet e Adriatikut dhe vetë deti kontrolloheshin nga një seri shtetesh – më së shumti nga Perandoria Bizantine, Mbretëria Kroate, Republika e Venecias, Monarkia e Habsburgëve dhe Perandoria Osmane.
Luftërat Napoleonike rezultuan në Perandorinë e Parë Franceze që fitoi kontrollin bregdetar dhe përpjekjen britanike për t’u kundërvënë francezëve në zonë, duke siguruar përfundimisht pjesën më të madhe të bregut lindor të Adriatikut dhe Luginës Po për Austrinë. Pas bashkimit italian, Mbretëria e Italisë filloi një zgjerim drejt lindjes që zgjati deri në shekullin e 20-të.
Pas Luftës së Parë Botërore dhe shembjes së Austro-Hungarisë dhe Perandorisë Osmane, kontrolli i bregdetit lindor i kaloi Shqipërisë dhe Jugosllavisë. Jugosllavia u shpërbë gjatë viteve 1990, duke rezultuar në katër shtete të reja në bregdetin Adriatik. Italia dhe Jugosllavia kishin rënë dakord për kufijtë e tyre detarë që më 1975 dhe ky kufi njihet nga shtetet pasuese të Jugosllavisë, por kufijtë detarë midis Sllovenisë, Kroacisë, Bosnjë-Hercegovinës dhe Malit të Zi janë ende të diskutueshme. Italia dhe Shqipëria ranë dakord mbi kufirin e tyre detar në 1992.
Pjesa më e bukur e Adriatikut ndër vendet e Ballkanit, është ajo e Kroacisë, e cila është rritur më shpejt ekonomikisht sesa pjesa tjetër e këtyre vendeve. Transporti detar është gjithashtu një degë e rëndësishme e ekonomisë së zonës – ka 19 porte detare në Adriatik dhe secili përpunon më shumë se një milion tonë ngarkesë në vit.
Porti më i madh detar në Adriatik për nga qarkullimi vjetor i ngarkesave është Porti i Triestes, ndërsa Porti i Splitit është porti më i madh i udhëtarëve. Kroacia ka pjesën më të madhe të ishujve në Adriatik, 1,246. Ishujt Kroatë përfshijnë më të madhin – Cres dhe Krk dhe më të gjatin, Braç. Ishujt Kroatë përfshijnë 47 ishuj të banuar, më të populluarit në mesin e tyre janë Krk, Korçula dhe Braç.
Mali i Zi ka një histori më të ndërlikuar. Në vitin 1918, asambleja kombëtare malazeze votoi për t’u bashkuar me Mbretërinë e Serbisë, duke i dhënë kësaj të fundit dalje në Adriatik. Një shtet tjetër jetëshkurtër, i themeluar në 1918 ishte Shteti i Sllovenëve, Kroatëve dhe Serbëve, që kontrollonte shumicën e vijës bregdetare të ish-monarkisë përgjatë Adriatikut. Mali i Zi mbeti me Serbinë deri në vitin 2006, kur deklaroi më në fund pavarësinë, duke i bllokuar kështu përfundimisht Beogradit të vetmen dalje në det që i kishte mbetur.
Ndërkohë, ithtarët e bashkimit të ri në parlamentin kroat e panë masën si një mbrojtje kundër ekspansionizmit italian siç përcaktohet në Traktatin e Londrës. Traktati i vitit 1919 i Shën Zhermen On Lë, ia dha Istrian, Italisë, dhe Dalmacinë, Jugosllavisë së atëhershme. Pas luftës, një forcë e ushtarëve italianë të demobilizuar pushtoi Rijekën dhe ngriti Regjencën italiane të Karnaro, në mënyrë që të bënte fakt të kryer pretendimet italiane ndaj qytetit.
Pas gjashtëmbëdhjetë muajsh të ekzistencës së Regjencës, Traktati i Rapallos i vitit 1920 ripërcaktoi kufijtë Italo-Jugosllavë, ndër të tjera kalimin e Zarës dhe ishujve Kres, Lastovo dhe Palagruzha tek Italia, ishullin Krk tek Jugosllavia dhe krijimin e Shtetit të Lirë të Fiumes. Ky shtet i ri u shfuqizua në 1924 nga Traktati i Romës që i dha Fiumen, Rijeka moderne, Italisë dhe Sushakun, Jugosllavisë.
Në 1947, pas armëpushimit midis Italisë dhe forcave të armatosura Aleate dhe përfundimit të luftës, Italia dhe Aleatët nënshkruan Traktatin e Paqes. Traktati përmbysi të gjitha aneksimet e kohës së luftës, garantoi pavarësinë e Shqipërisë, krijoi Territorin e Lirë të Triestes (FTT) si një qytet-shtet dhe i dha Jugosllavisë komuniste pjesën më të madhe të bregdetit slloven, Istrian, ishujt Kres, Lastovo dhe Palagruzha dhe qytetet Zarë dhe Rijeka. FTT përfundoi në 1954: Vetë Trieste dhe zona në veri të saj u vunë nën kontrollin e Italisë, ndërsa pjesa tjetër u vu nën kontrollin e Jugosllavisë. Kjo marrëveshje u bë e përhershme me Traktatin e Osimo-s të vitit 1975.
Gjatë Luftës së Ftohtë, Deti Adriatik u bë krahu më jugor i Perdes së Hekurt, Italia u bashkua me NATO-n, ndërsa Pakti i Varshavës vendosi bazat në Shqipëri. Në vitet 90’të, filloi shpërbërja e Jugosllavisë. Deti Adriatik u bë skenë e disa operacioneve të NATO-s, duke përfshirë sanksionet ndaj Beogradit, ndërhyrjen në Bosnjë-Hercegovinë dhe bombardimin e Serbisë në 1999 gjatë luftës së Kosovës.
Ndërkohë, lufta kroate për pavarësi kishte përfshirë angazhime të kufizuara detare dhe një bllokim të bregdetit të Kroacisë nga Marina e Jugosllavisë, duke çuar në Betejën e kanaleve Dalmate dhe një tërheqje të mëvonshme të anijeve Jugosllave.
LUFTA PËR KUFIJTË DETARË
Italia dhe Jugosllavia përcaktuan caktimin e kufijve të tyre në Adriatik në 1968, me një marrëveshje shtesë të nënshkruar në 1975 mbi kufirin e Gjirit të Triestes, pas Traktatit të Osimo-s. Të gjitha shtetet pasardhëse të ish Jugosllavisë pranuan marrëveshjet. Në zonat më jugore të Adriatikut kufiri nuk u përcaktua për të shmangur paragjykimin e vendndodhjes së tre pikave me kufirin e shelfit kontinental shqiptar, i cili mbetet i papërcaktuar.
Para shpërbërjes së Jugosllavisë, Shqipëria, Italia dhe Jugosllavia fillimisht shpallën 28 km ose 17 milje ujëra territoriale, të reduktuara më pas në standarde ndërkombëtare në 12 milje detare. Shqipëria dhe Italia përcaktuan kufirin e tyre detar në 1992 sipas parimit të ekui-distancës.
Kufijtë tokësorë të ish republikave Jugosllave u vendosën nga komisionet e demarkacionit që zbatuan vendimet e AVNOJ të viteve 1943 dhe 1945, por për kufirin e saktë, nuk është rënë dakord nga shtetet pasardhëse, gjë që e bën të vështirë përkufizimin e kufijve detarë. Kufijtë detarë nuk ishin përcaktuar fare në kohën e Jugosllavisë. Për më tepër, kufiri detar midis Shqipërisë dhe Malit të Zi nuk ishte përcaktuar para viteve 1990.
Kroacia dhe Sllovenia filluan negociatat për të përcaktuar kufijtë detarë në Gjirin e Piranit në 1992 por nuk arritën të bien dakord. Të dy vendet deklaruan gjithashtu zonat e tyre ekonomike, të cilat pjesërisht mbivendosen.
Kërkesa e Kroacisë për t’u bërë një vend anëtar i BE u pezullua fillimisht në pritje të zgjidhjes së mosmarrëveshjeve të saj kufitare me Slloveninë. Këto mosmarrëveshje me Slloveninë u zgjidhën përfundimisht me një marrëveshje për të pranuar vendimin e një komisioni ndërkombëtar arbitrazhi të ngritur përmes Kombeve të Bashkuara, duke lejuar Kroacinë të përparonte drejt anëtarësimit në BE, derisa më në fund, u pranua si anëtare e Unionit.
Kufiri detar midis Bosnjë-Hercegovinës dhe Kroacisë u vendos zyrtarisht në 1999, por disa çështje janë ende në diskutim – gadishulli Klek dhe dy ishuj në zonën kufitare. Kufiri detar Kroaci-Mali i Zi diskutohet në Gjirin e Kotorrit, në gadishullin Prevlaka.
Kjo mosmarrëveshje u përkeqësua nga pushtimi i gadishullit nga Ushtria Popullore Jugosllave dhe më vonë nga Ushtria Jugosllave, e cila u zëvendësua nga një mision vëzhgues i Kombeve të Bashkuara që zgjati deri në 2002. Kroacia mori nën kontroll zonën me një marrëveshje që lejoi Malit të Zi praninë në ujërat kroate të gjirit dhe mosmarrëveshja është bërë shumë më pak e diskutueshme që nga pavarësia e Malit të Zi në 2006.
Vendet në kufi me Detin Adriatik janë destinacione të rëndësishme turistike. Numri më i madh i qëndrimeve turistike brenda natës dhe objektet më të shumta të akomodimit turistik janë regjistruar në Itali, veçanërisht në rajonin e Venetos (rreth Venecias). Veneto ndiqet nga rajoni Emilia-Romagna dhe nga distriktet kroate përgjatë Adriatikut. Të gjitha vendet përgjatë bregdetit të Adriatikut, me përjashtim të Shqipërisë dhe Bosnjë-Hercegovinës, marrin pjesë në programin e certifikimit të plazhit me Flamurin Blu (të Fondacionit për Edukimin Mjedisor), për plazhe dhe marina që plotësojnë standarde të rrepta të cilësisë duke përfshirë mbrojtjen e mjedisit, cilësinë e ujit, sigurinë dhe kriteret e shërbimeve.
Që nga janari i vitit 2012, Flamuri Blu është dhënë për 103 plazhe italiane të Adriatikut dhe 29 marina, 116 plazhe kroate dhe 19 marina, 7 plazhe sllovene dhe 2 marina dhe 16 plazhe në Mal të Zi. Turizmi përgjatë Adriatikut është një burim i rëndësishëm i të ardhurave për këto vende, veçanërisht në Kroaci dhe Mal të Zi. Po kështu, transporti i njerëzve dhe mallrave. Janë nëntëmbëdhjetë porte të Detit Adriatik në katër vende të ndryshme që secili trajton më shumë se një milion tonë ngarkesë në vit.
Portet më të mëdha të ngarkesave të mallrave janë Porti i Triestes (porti më i madh i ngarkesave të Adriatikut në Itali), Porti i Venecias, Porti i Ravenës, Porti i Koper (porti më i madh Slloven), Porti i Rijekës (porti më i madhe i ngarkesave të mallrave në Kroaci), dhe Porti i Brindizit. Portet më të mëdha të pasagjerëve në Adriatik janë Porti i Splitit (porti më i madh kroat i pasagjerëve) dhe portet në Ankona (porti më i madh italian i udhëtarëve në Adriatik).
Porti më i madh detar në Mal të Zi është Porti i Tivarit. Por duket se ky port do të ketë konkurencë për pak vjet. Një projekt i qeverisë shqiptare parashikon që porti Durrësit në Shqipëri, të jetë 2 herë më i madh sesa ai Tivarit dhe jahtet e ankoruara do të jenë të gjatësisë nga 15 deri 200 metra.
Në nëntor të vitit të kaluar, kryeministri Edi Rama nënshkroi në Emiratet e Bashkuara Arabe një marrëveshje me princin e kurorës për ta kthyer portin e Durrësit nga një port mallrash, në një port të dedikuar për turizëm. Kompania EMAAR do të bëjë transformimin e këtij porti në një afat kohor nga 4 deri 6 vjet
Rama: “Ky projekt do ishte projekti më i rëndësishëm strategjik i Shqipërisë, qëkur ka ndryshuar sistemi. I rëndësishëm nga pikëpamja e fondeve që do injektohen në ekonomi. Parashikimi paraprak është 12 mijë vende pune, një qytet i ri brenda qytetit, por me standartet më të larta që ne kemi pasur ndonjëhere. Një copëz e të njëjtave standarde dhe ambiecie në Dubai, nga pikëpamja e standardeve, jo e formës. Nuk bëhet fjalë për punësim fason, bëhet fjalë për punësim me paga shumë më të larta se këto sot, struktura me 5 yje, apartamente cilësie të lartë. Është investim i huaj rreth 2 miliardë që do impaktojë gjithë Shqipërinë nga pikëpamja e standardit.”
Kjo do e kthejë Durrësin në të njëjtin nivel të destinacioneve më të kërkuara në Mesdhe ndërkohë që shërbimet ekzistuese tregtare të portit të Durrësit do të transferohen në një port të ri dedikuar tërësisht mallrave në Porto Romano.
Porti kryesor shqiptar i Adriatikut në Durrës pritet të bëhet gjithashtu porta e detit për Kosovën dhe Maqedoninë e Veriut pas financimit të dakorduar prej 204 milion € për punimet e infrastrukturës në Shqipëri dhe Kosovë nga Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim (BERZH) ) dhe 77.6 milion € të financimit nga donatorët. Por ky është vetëm një nga investimet.
Porti i Durrësit lakmohet shumë nga Serbia, e cila e ka pasur atë gjithmonë në axhendë, pavarësisht nga kohët, historia dhe pushtetet. Në tetor të vitit 2016, presidenti aktual i Serbisë, atëherë kryeministër, Aleksandër Vuçiç, do të deklaronte se Durrës do të ishte porti më i afërt me Serbinë pasi të ndërtohet autostrada nga Nishi në Durrës. Duke folur atëherë në forumin e biznesit serbo-shqiptar në Nish në të cilin merrte pjesë edhe kryeministri I Shqipërisë Edi Rama, Vuçiç shtoi se “udhëtimi nga Beogradi në Durrës do të zgjasë katër orë e gjysmë”.
Porti i Durrësit u bë më pas pjesë e diskutimeve dhe marrëveshjeve në kuadrin e Shengenit ballkanik dhe po kështu, pjesë e marrëveshjeve të Washingtonit midis Kosovës dhe Serbisë. Serbia nuk ka dalje në det dhe interesi i saj i vazhdueshëm, ka qenë dalja në det, me çdo kusht, qoftë me luftë, qoftë me paqe.
Shengeni ballkanik hap rrugën për përdorimin e këtij porti për vendet e rajonit, përfshi Serbinë. Kjo edhe në kontekstin e kthimit të vëmendjes kryesore në ekonomitë e vendeve të Ballkanit, tek infrastruktura rrugore, hekurudhore dhe portuale, që do t’i lidhte ato me njëra-tjetrën, duke normalizuar dhe përshpejtuar lëvizjen e njerëzve dhe të mallrave./abcnews.al
