Haset diçka thellësisht prekëse, në poezitë e Pol Elyarit. Ndoshta shenja e fëmijës së sëmurë, që ai e deshi deri në ekstrem, madje aq sa arriti të kapërcente dhimbjet e luftës, braktisjes dhe tradhtisë.
Pol Elyar konsiderohet poeti më i madh surealist.
Personaliteti letrar, forca shprehëse që e karakterizon dhe lirizmi i poezive, e kanë shndërruar në një nga poetët e mëdhenj universalë. Elyari i këndoi dashurisë me të njëjtin pasion me të cilin lartësoi lirinë dhe kundërshtimin e tij ndaj luftës. Iu atribuan gjithfarëlloj titujsh, në rrugë jozyrtare, ndër të shumtat “Mjeshtër i poezisë surealiste”, “Më klasiku i poetëve modernë”, “Poeti i lirisë”, apo “Poeti më i madh i dashurisë” etj., edhe pse asnjë epitet nuk dukej se ishte në gjendje të përfaqësonte talentin e këtij poeti të mrekullueshëm.
“Na duhen vetëm disa fjalë për të shprehur thelbësoren; na duhen të gjitha fjalët, për ta bërë reale” (Pol Elyar).
Si tek çdo mjeshtër i madh i penës, sekreti i poezive të tij qëndron në ndershmërinë emocionale dhe intelektuale me të cilën janë shkruar. Vargjet kanë një origjinalitet të padukshëm, por të thellë. Për më tepër, jeta e tij u shënua me episode kontradiktore dhe të vështira, që i shmangu me krijimtari dhe inteligjencë. Madje edhe vetë jeta e tij, ka qenë në njëfarë mënyre – një poezi.
Pol Elyari lindi në Saint-Denis (Francë), një zonë me një atmosferë proletare. Ai erdhi në jetë më 14 dhjetor 1885, me emrin e tij të vërtetë Eugène Émile Paul Grindel. Vetëm 12-vjeç, u transferua në Paris dhe filloi studimet në Liceun e famshëm “Colbert”. Sidoqoftë, ai u sëmur nga tuberkulozi, sëmundje që do ta ndiqte gjithë jetëm, çka e detyroi të linte shkollën dhe të shtrohej për një kohë të gjatë në një spital të Zvicrës. Pikërisht rreth kësaj kohe do të shkruante edhe poezitë e para. Koleksioni i parë: “Poezi”, daton në vitin 1911. Gjatë qëndrimit në spital lexoi autorët që do bëheshin modelet referuese letrare: Uitman, Bodëler, Nerval, Rëmbo, Holder dhe Lautremont. Pas kësaj periudhe të vështirë, në 1915, Pol Elyari u rekrutua në frontin e Luftës së Parë Botërore.
Elyari ishte nga ata poetë që nuk kishte nevojë për ambient të qetë për të ildisur vargjet. Në zemër të llogoreve, ai krijoi dy veprat e tij të famshme: “Detyra dhe shqetësimi” dhe “E qeshura e tjetrit”. Pas një sulmi të rëndë me gaz, në fund të vitit 1917, që i shkaktoi edhe gangrenë në bronke, ai u largua nga betejat dhe u shtrua përsëri në një spital në Paris.
Poezitë e luftës janë mjeshtërore, njëlloj si poezitë për dashurinë. Sipas gjykimit të ekspertëve, elementi më i veçantë i këtij poeti të mrekullueshëm është aftësia që ai ka për të shprehur kontradiktën e ndjenjave me ekuilibër dhe bukuri të rallë. Ai hyri në histori si një nga mjeshtrat e mëdhenj të lirikës franceze. Elyari u bë poeti i lirisë, edhe pse kurrë nuk shkroi një poezi mirëfilli luftarake, përkundrazi ndieu thirrjen të shprehte në vjershat e tij kërkesën për liri dhe drejtësi kundër luftës. Gjatë Luftës së Dytë Botërore ai bashkëpunoi me rezistencën franceze dhe iu desh të kalonte në fshehtësi.
Pjesa dërrmuese e poezive të tij spikat nga një freski naive, një thjeshtësi rinore, që i ka joshur gjithnjë lexuesit, madje edhe sot, përfshirë edhe më të rinjtë, gjë të cilën e dëshmojnë edhe vetë titujt e koleksioneve: “Të vdesësh për të mos vdekur” (1924), frymëzuar nga Terezë d’Avila, “Kryeqyteti i dhimbjes”, vepra e tij madhështore që përfundoi kur u bashkua me Partinë Komuniste Franceze, në 1926, “Dashuria, poezia” (1929), “Jeta e menjëhershme (1932), “Në takimin gjerman” (1944), “Koha rrjedh” (1947).
Elyar e kishte bërë të vetën kërkesën e pakompormistë të Lautremontit: “Poezia duhet të bëhet nga të gjithë. Jo nga një”, e cila në gojën e tij do përkthehej: “poezia duhet të ketë si qëllim të vërtetën praktike”. Nga poezitë e para, në 1913, deri në përmbledhjen e fundit në pragvdekje, Pol Elyari nuk reshti së shkruari për dashurinë. Dashuri e çmendur për mikeshat Gala dhe Nusch, për lirinë, për njerëzimin. Ai ishte një poet humanist, me vargjet e tij luftoi kundër padrejtësive, urrejtjes, tmerrit të luftës. Ai i thuri lavde dashurisë, lirisë dhe vëllazërisë./Konica.al
Vargjet e tij “J’écris ton nom Liberté” (Shkruaj emrin tënd Liri), gjenden në hollin e madh të pallatit të Këshillit të Evropës, në Strasburg:
Në fletoret e shkollës
Mbi bango dhe pemët
Mbi rërë dhe dëborë
Shkruaj emrin tënd Liri!
Të dua
Të dua për të gjitha gratë që nuk i njoha
Të dua për të gjitha kohërat që nuk i jetova
Për kundërmimin e detit të gjerë dhe për kundërmimin
e bukës së ngrohtë
Për borën që shkrin për lulet e para
Për kafshët e dëlira që njeriu nuk i tremb
Të dua për dashurinë
Të dua për të gjitha gratë që nuk i dashuroj
Kush më pasqyron veç teje vetveten e shoh fare pak
Pa ty shoh veç një hapësirë të shkretë
Midis dikur dhe sot
Qenë gjithë ata të vdekur që i kapërceva
duke ecur mbi kashtë
Nuk mund ta shpoja murin e pasqyrës sime
M’u desh ta mësoja fjalë për fjalë
Ashtu siç harron njeriu
Të dua për urtësinë tënde që nuk e kam
Për shëndetin
Të dua përkundër gjithçkaje që është iluzion
Për këtë zemër të pavdekshme që nuk venitet
Ti pandeh se je dyshimi dhe je vetëm arsyeja
Ti je dielli i madh që më ngjitet në kokë
Kur jam i sigurt në vetvete.
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
Odisea Elitis, poeti diellor
“Shqipëria nji vend i bukur sa s’ka ma”
Kuteli i rrëfimit mjeshtëror
