U desh përgjithmonë dhe më pas u desh një natë. Kështu e përshkroi Rudiger Dornbusch, një ekonomist me ndikim që vdiq në vitin 2002, krijimin e një krize financiare. Në tregimin e Dornbusch, bumet vazhdojnë për shumë më gjatë nga sa duket racionale ose e mundshme përpara se të përfundojnë me një shpejtësi që gjithashtu befason. E paqëndrueshme mund të mbahet për më gjatë se sa do të mendonit.
Po të ishte ende Dornbusch aty, edhe ai mund të ishte duke kruar kokën për Turqinë. Për vite me radhë ajo ka kryer një eksperiment të pamatur në politikën monetare joortodokse. Presidenti i vendit, Rexhep Tajip Erdogan, beson se normat e larta të interesit janë një shkak i rritjes së çmimeve, jo një ilaç për to. Në fund të vitit 2021, kur shumica e vendeve ose po rrisnin normat e interesit ose po përgatiteshin ta bënin këtë, ai udhëzoi bankën qendrore të Turqisë t’i ulte ato. Rezultati mund të ishte parashikuar, nëse jo nga zoti Erdogan. Inflacioni u rrit në pothuajse 80% brenda disa muajsh. Në mënyrë të jashtëzakonshme, ekonomia e Turqisë ka arritur të vazhdojë të rritet. PBB-ja reale u rrit me 11% vitin e kaluar. Bumi i Turqisë duket se është i përjetshëm.
Është joshëse të konkludohet nga eksperimenti i çmendur i Turqisë se inflacioni i lartë është një telash që megjithatë mund të përballohet. Joshëse, por e gabuar. Dëmet e shkaktuara nga inflacioni i shpejtë janë të panumërta, por tre janë veçanërisht të spikatura në Turqi: shkurtimi i horizonteve; presionet në vendimmarrjen e përditshme; dhe një rishpërndarje arbitrare të pasurisë, e cila grumbullon barrën e inflacionit mbi ata që nuk janë në gjendje ta përballojnë atë.
Filloni me shkurtimin e horizontit. Me çmime të qëndrueshme, njerëzit nuk duhet t’i kushtojnë vëmendje ndryshimeve nga viti në vit në nivelin mesatar të çmimeve. Stabiliteti lejon planifikimin për të ardhmen e largët. Në Turqi, megjithatë, afati afatgjatë është muaji tjetër. Inflacioni i lartë është i paqëndrueshëm. Bizneset në tregun vendas nuk mund të parashikojnë kthimet e tyre të mundshme në terma realë, ndaj ngurrojnë të investojnë në kapacitete dhe mundësi të reja. Kjo dëmton prosperitetin afatgjatë. Ka edhe kosto të menjëhershme. Furnizuesit nuk mund të presin muaj për pagesë kur paratë po humbasin vlerën e tyre gjatë gjithë kohës. Si pasojë, kredia dhe besimi informal mbi të cilin ndërtohen marrëdhëniet e biznesit është gërryer.
Dëmi i bëhet edhe vendimmarrjes. Sinjalet e çmimeve që drejtojnë burimet drejt përdorimit më të mirë bëhen të shtrembëruara. Bizneset nuk mund të bëjnë dallimin midis rritjeve të çmimeve që mbartin informacione rreth kërkesës dhe ofertës në industritë e tyre të veçanta dhe atyre që janë përgjigje ndaj rënies së vlerës së parasë. Po aq e keqe është edhe përpjekja e vazhdueshme për të vrapuar vetëm për të qëndruar në vend. Çmimet duhet të rinegociohen gjatë gjithë kohës për të qëndruar në krah të standardit monetar në gërryerje. Kjo është rraskapitëse. Është gjithashtu gërryes social. Pazaret e vazhdueshme krijojnë fërkime midis firmave dhe furnitorëve, bizneseve dhe klientëve, pronarëve dhe qiramarrësve.
Kjo lidhet me një problem të tretë të madh, efektin e inflacionit në shpërndarjen e pasurisë. Përpjekjet për t’i shpëtuar “taksës” së inflacionit shpesh vijnë në shtyrjen e saj te dikush tjetër. Bizneset me të drejtë ankohen, ndonëse kryesisht privatisht në Turqi, për paqëndrueshmërinë e shkaktuar nga inflacioni. Por firmat më të mëdha të Turqisë kanë burimet dhe njohuritë për t’u mbrojtur nga rritja e çmimeve. Të pasurit kanë prona dhe depozita në valutë për të mbrojtur pasurinë e tyre. Pjesa tjetër nuk është aq me fat. Një sondazh i fundit zbuloi se më shumë se një e treta e turqve nuk janë në gjendje të plotësojnë nevojat e tyre bazë. Përfshini ata që mezi i përmbushin dhe fraksioni që po luftojnë rritet në katër të pestat. Është e arsyeshme që të varfërit vuajnë më shumë nga inflacioni. Por edhe turqit e klasës së mesme kanë dhimbje. Ndërsa fuqia e tyre blerëse zvogëlohet dhe siguria e tyre e punës gërryhet, shumë prej tyre po bien nga klasa e mesme dhe po ndiejnë ankth dhe zemërim për humbjen e statusit të tyre.
Politika e inflacionit është e keqe kudo, por veçanërisht e ngarkuar në Turqi. Shumica e votuesve duket se fajësojnë zotin Erdogan për inflacionin. Ai dhe partia e tij AK mbeten pas në sondazhet e opinionit për zgjedhjet e planifikuara për qershorin e ardhshëm. Frika e madhe është se zoti Erdogan mund të përdorë mjete të ndyra për të kapur pushtetin: duke mbyllur kundërshtarët e tij, të themi, ose duke shpallur një gjendje të jashtëzakonshme. Vështrimi i Dornbusch për të paqëndrueshmen që disi të jetë e qëndrueshme ka një implikim të frikshëm në këtë drejtim. Asnjë situatë nuk është aq e keqe sa nuk mund të bëhet më keq.
/Përkthyer dhe përshtatur për Konica.al nga The Economist
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
Banka Qendrore e Turqisë ul sërish normat
Bankat Qendrore të derdhin para në ekonomi, tani!
