Shkrimet e letrares së re, kredoja e saj politike, letërkëmbime… Më në fund vepra vjen e plotë dhe bashkë me të edhe jeta e saj – vepra e plotë, e ndarë në dy volume, përgatitur nga Novruz Shehu, i i jep mundësinë publikut të njohë se cila ka qenë në të vërtetë, Musine Kokalari.
Ajo lindi në vitin 1917 në Adana të Turqisë, për t’u vendosur në moshë shumë të re në Gjirokastër. Studion në shkollat më të mira të kohës, ku edhe nis krijimet e para.
U diplomua në Universitetin e Romës për letërsi. Pas kthimit do të jetë një nga aktivistet e shquara të kohës kundër pushtimit. Është një nga themelueset e partisë SocialDemokrate, gjë që do t’i vinte prangat disa herë. Pasvitesh burgu e internimi ndahet nga jeta në vitin 1983 nga kanceri. Përveç krijimtarisë letrare, një pjesë e rëndësishme e veprës së Musinesë është dëshmiaamanet “Si u formua Partia Social-Demokrate”, ku përveçse tregon si u krijua kjo forcë politike, dëshmon për situatën e kohës, pretendimet e Partisë Komuniste, përplasjen e Nexhmije Hoxhën dhe bisedat me Mit’hat Frashërin. Ky dorëshkrim i shkruar në vitin 1972, iu besua Arkivit të shtetit, që të mos zhdukej.
Pjesë nga libri
Unë u laureova në nëntor 1941, duke mbrojtur tezën në përgjithësi për jetën dhe veprën e Naim Frashërit, në katedrën e gjuhës shqipe, që përfaqësohej nga arbëreshi Zef Skiroi dhe Namik Resuli. Ne jemi brezi i rritur dhe ushqyer me ndjenja, mendime të vëllezërve Frashëri. Ata të tre ishin për ne apostuj të shqiptarizmit, të lirisë, të barazisë, të demokracisë. Këta ishin të shtrenjtë për ne, nuk mund ta kuptonim Shqipërinë për mendimet, veprat dhe idealet e tyre dhe për këtë trashëgimi kishim një adhurim dhe për djalin e Abdyl Frashërit që ishte Mitat beu, ose Lumo Skëndoja, si mbante emrin dhe libraria e tij. Ai ishte biri i Abdyl Frashërit.
Plak i mbajtur mirë, me flokë të bardha, veshur me elegancë, me papion në vend të kravatës. Megjithëse i merrej goja ne e dëgjonim me kënaqësi. Libraria e tij ishte vendi ku Zogu vihej në lojë. Urrejtja e tij për të ishte një ushqim që ne i jepnim të gjithë dhe me përçmim, siç bënte Sotir Kolea, Aleksandër Xhuvani, Mati Logoreci, që na rrethonin me dashurinë dhe interesimin e tyre të përditshëm dhe të përhershëm.
Këta simbolizonin Shqipërinë demokratike të lirisë së fjalës, të diturisë që të hynte në popull dhe të vegjëlisë dhe tek një e ardhme më e mirë, më e lumtur, pa varfëri… Pushtimi italian nxori në plan të parë luftën. Gjithë ish të emigruarit të kohën e Zogut, të kthyer në vend, kishin dëshirën që me një luftë demokratike dhe të mbështetur në ndihmën e aleatëve, të arrinin në një Shqipëri demokratike konstitucionale që ishte dhe opinioni i demokratëve të vendit.
Kurse grupet komuniste arritën në një marrëveshje midis tyre dhe formuan Partinë Komuniste Shqiptare, për një luftë të pandërprerë dhe pa kompromis. Kështu, fati tragjik i demokratit u gjend në udhëkryq. Dakord me luftën, po e shikonin që fronti ishte një forcë unike udhëheqëse dhe drejtuese që kishte partinë Komuniste që e drejtonte dhe synonte në marrjen e pushtetit. Propaganda pansllaviste dhe elementë jugosllavë që ndodheshin në radhët e tyre gjithmonë kishin parandjenjën e një rreziku dhe kurthi nga ana e të huajve.
Të gjithë e donin luftën, po e shikonin se partia Komuniste, e dalë nga elementët që kapërcyen kufijtë e grupeve dhe që bënin luftën me epërsinë e saj, i vinin elementët demokratë të shkonin pas qerres, nën urdhrat e tyre, dhe s’kishin asnjë gjë tjetër në dorë, pasi vetë ata ishin inkuadruar, pa një ide të qartë mbi lëvizjen e të ardhmen dhe nuk kishin një objektiv të caktuar dhe as që i linin të formoheshin duke vënë përpara parullën nacionalçlirimtare si detyrë më imediate.
Me gjithë vlerësimin që i bënin luftës, kuptonin që ishin vetëm sa për të kapërcyer atë fazë të domosdoshme deri në çlirim. Elementi nacionalist përfshihej, si të thuash, në Ballin Kombëtar, organizatën heterogjene, pa ndonjë formë organizative të përcaktuar, me një program të gjerë demokratik që, përpara rrezikut komunist nguronte dhe shihte rrezikun në të ardhmen e Shqipërisë parlamentariste. Ky grumbull elementesh, me tendenca të ndryshme emërtohej me nacionalizëm të thjeshtësuar, pa një përcaktim shoqëror, qoftë reformist. Në komitetin qendror, që flitej se ishte formuar, qëndronte figura e Lumo Skëndos, i biri i Abdyl Frashërit, që përfaqësonte atë trashëgimi taktike si në luftën me hope, se për Shqipërinë demokratike frymëzonte manifesti politik i Sami Frashërit. Respekti për Lumo Skëndon ishte i pakufishëm. Ishte një figurë e njohur. Dekallogu i ballit ishte demokratik.
Pengesat e luftës paraqiteshin nga goditjet komuniste, kurse pala tjetër ishin ato për oportunitetin me okupatorin. Qe krijuar një psikozë e gjerë dhe një dëshirë e madhe bashkimi midis dy organizatave. Më kujtohet një herë të vetme që pata rast të bisedoja drejtpërdrejt me Lumo Skëndon në librarinë e tij. Akoma nuk qe hedhur në ilegalitet. Ai u ankua se në Shqipëri kishin hyrë agjentë jugosllavë e do merrnin kalanë nga brenda. -Komunistët e mbajnë me premtime fshatarësinë dhe punëtorët e thjeshtë, Musine, më tha. Këtu jemi përpara një rreziku të jashtëm që gjithçka do të shkojë në dobi të të tjerëve, gjithë ky gjak. Unë jam kundër komunistëve që mbrojnë idetë e tyre, po flas për komunistët shqiptarë dhe ja (më dëftoi një të ri). Ai është komunist, po e shikon me tjetër sy. Ai më parë mendon për Mëmëdhenë dhe nuk është aspak dakord me këta që udhëheqin dhe nuk dihet se kush fshihet pas tyre.
-I nderuari Mitat Bej, – i thashë unë, ju diskutoni një çështje thjesht nacionale.
-Po kjo është sot për sot kryesorja, më tha. Vërtet në qoftë se luftohet, ose presim momentin e goditjes për të mos u dëmtuar shumë është një çështje nacionale. Mirëpo, komunistët, bashkë me nacionalizmin, japin premtimin se çdo fitojnë nesër kur të çlirohet Shqipëria. Se mos do t’i mbajnë premtimet.
-Atë do ta dëftojë koha, u përgjegja unë. Po vetëm fjala nacionalizëm nuk e mbush zemrën e fshatarit dhe të punëtorit, qoftë dhe me shpresë të rrema. Fjala nacionalizëm, e zhveshur i përket të kaluarës, kurse e ardhmja kërkon ndryshimet shoqërore ekonomike që duhen gërshetuar me fjalën nacionalizëm.
-Kur të çlirohet Shqipëria, më tha, unë vetë do të vishem me opinga dhe do të shkojë fshat më fshat për të shpëtuar fshatarin nga varfëria dhe padituria.
-Mirë, po këtë duhet ta thoni sot bashkë me luftën, me dyfekun dhe me pendën që të ndjekë nga prapa për atë që ke në zemër. Rreziku komunist është më kryesor, më tha ai. Unë vetë, ti e di që s’kam kurrgjë se humbas si pasuri se s’kam kurrgjë, veç librarisë, që sheh dhe atë personale që do të lë trashëgim pas vdekjes, shtetit dhe brezave të ardhshme. Po diktatura e kuqe është mizore dhe derdh lumenj gjaku. Ndodhemi përpara një kasaphane.
-Po as unë s’jam komuniste dhe as që e kuptoj atë, si çdo gjë dhe vetë s’kam se ç’të humbas si pasuri veçse botëkuptimin e mësonjësve tonë të nderuar, të sakrifikuar që na kanë rritur. Këtu është tragjedia tonë, e demokratit që e pret diçka që ai nuk e kupton dhe arrin ta marri vesh dhe ndodhet përpara një udhëkryqi. Po një gjë është e qartë, ata luftojnë dhe organizohen. Japin prova dhe sakrifikohen.
-Dhe ne nuk duhet t’i lëmë ata të kenë supremacinë, tha Mitat Beu.
-Atë e fitojnë duke luftuar. S’ia u ndalon dot. Ju i rrihni çështjet dhe qëndroni në vend. Ata organizohen dhe vrasin italianët. Kështu u ndamë. Unë s’pata rast ta takoja më gjer në fund.
PËRPLASJA ME NEXHMIJE HOXHËN
Dëshira e flaktë e të gjithëve ishte bashkimi. Kurse unë e shikoja jo në prizmin e një bashkimi të ballit Kombëtar me fronin Nacionalçlirimtar, mbi një bazë aleance demokratike dhe mbi këtë bazë, kur rashë në kontakt me Nexhmije Xhuglinin (Hoxha më vonë) dhe parashtrova intensifikimin e luftës kundër okupatorit unë ja parashtrova që të hynim në gjirin e Frontit Nacionalçlirimtar, jo si individë të veçantë, po si një grup demokratik, ose më mirë si parti (Social Demokrate që përfaqësonte rrugën e mesme që të lidhte me të forcat e pa kristalizuara, duke u radhitur me të në aleancë me Partinë Komuniste në gjirin e Frontit Nacionalçlirimtar).
Ajo nuk e pranoi këtë tezë dhe tha se sot nuk është koha e formimit të partive të tjera, po e organizimit të luftës kundër okupatorit. Ç’të keqe ka këtu? I thashë unë. Ju jeni komunistë dhe midis jush i rrihni dhe problemet shoqërore mbi parimet tuaja, ne jemi demokratë dhe rrahim midis nesh problemet shoqërore dhe njëkohësisht i japim rëndësi me radhë të parë luftës kundër okupatorit. Këto mbledhje qenë bërë në shtëpinë e mësueses Razie Hallullit, ajo vetë ishte pjesëtare, ishte edhe Mefarete Frashëri, Afërdita Asllani si dhe Gjokoroce.
Këto tre të parat më përkrahnin, e fundit mbante heshtje. Në atë periudhë lufte të përbashkët, nxuarmë numrin e parë të revistës “Gruaja shqiptare”. Unë bëra hyrjen, shkrova një tregim “Hieja e djalit”, po këmbëngulja e Nexhmijes vazhdoi. Ajo dëshironte që ne të urdhëroheshim prej saj, të vepronim sipas urdhrave të saj dhe asgjë tjetër. Ky moskuptim dhe mosdashje pruri largimin tim së fundi nga gjiri i Frontit Nacionalçlirimtar ku tentova që të hynim si një grup, në fillim dhe të formonim Partinë Socialdemokrate bashkë me luftën kundër okupatorit.
KRIJIMI I PARTISË SOCIAL-DEMOKRATE
Duke u mbështetur tek Dekallogu, thashë që të formohej Partia Social-Demokrate. E pranuan dhe pas shumë debatesh, më tepër unë me Isuf Luzin përpiluam programin e Partisë dhe moralisht njohëm Skënder Muçon si udhëheqës që të mirrej më tej. Unë shkova të bisedoja me Mitat benë, po nuk e gjeta, po fola me Hasan Dostin, që ishte zëvendësi i tij. Ky njeri i ditur, modest dhe i butë, s’kish asnjë iniciativë, vetëm atë njeri që ishte dakord se ç’thoshte Mitat Beu, vetë nuk lidhte dot as dy fjalë. Ja parashtrova krijimin e Partisë Social-Demokrate. Ai u përgjigj se Mitat beu nuk ishte dakord dhe nuk e aprovonte. U përgjegja se ne nuk kishim nevojë për aprovimin e tij, pasi atë e përfshinte Dekallogu. Ne botuam një trakt dhe lajmëruam formimin e saj. U bë vetëm një mbledhje. Atë e organizoi Skënder Muçua. U mblodhëm në një shtëpi në rrugën e Elbasanit. Ishin mbledhur rreth 60 burra…
PSE DËSHTOI MBLEDHJA E MUKJES
Bashkimi i Mukajt (mbledhja e Mukjes) u prit me gëzim nga të gjithë. U bë një bashkim. Prishja e saj qe një keqardhje e të gjithëve. Komunistët hapën fjalë se ballistët nuk donin të luftonin. Mirëpo u kap korrieri, me vendimet e Komitetit Qendror të partisë Komuniste që dënonte qëndrimin dhe vendimin e Ymer Dishnicës dhe të shokut të tij. Udhëzohej që të shkruhej dhe të forcohej dashuria me Bashkimin Sovjetik dhe shumë gjëra të tjera. Këtë e botuan dhe u pa se ishte fronti, ose më mirë komunistët që e prishën bashkimin e Mukajt, po jo se ballistët nuk deshën të luftonin. Ishte një moment që e cilësoi se qëllimi ishte se komunistët donin të merrnin fuqinë. Në këtë kohë shumë elementë u shkëputën nga fronti dhe sidomos ikja e Xhelal Staraveckës pruri shumë dëme. Ai i njihte komunistët dhe bazat e tyre. U bënë shumë vrasje. Një grup të rinjsh ikën në berat dhe forca gjermane intensifikohej më keq. Balli u paralizua. Bëri në berat Kongresin dhe një pjesë e krerëve të tij, si Kolë Tromara, Bahri Omari, Koço Muka muarnë pjesë në qeveri. Unë nuk e nxora më gazetën. U mora vetëm me letërsi. Çdo përpjekje qe e kotë, nga të dy palët.
ARRESTIMI I PARË
Filloi lufta e Tiranës. 12 nëntor, mi morën dy vëllezër e shumë veta në lagje (për fat një vëlla i tretë ishte i sëmurë me tifo) i vranë “ushtarët çlirimtarë”. Më 13 nëntor më arrestuan. Më mbajtën në një shtëpi tek lagja jonë. Ndaj të gdhirë kaluam tek rruga e Fortuzit, ndenë gatishmërinë e tanksit gjerman. Na shpunë në rrugën Bardhyl. Na përplasën në bimsat e një shtëpie ku qenë shumë të burgosur, të mbledhur andej-këndej. Më mori në pyetje Sylo Kozeli dhe Sotir Polena. Më thanë: -Je social-demokrate?
-Po, u thashë.
-Ke prurë përçarje
-Bini një njeri që ta vërtetojë këtë, i thashë unë.
-S’ke bërë luftë.
-S’na latë ju të bënim.
-E ç’ke bërë?
-Jam marrë me shkrime. Kam botuar libër për fëmijë.
-Libër, u përgjigj me injorancë Sylo Kozeli
-Lufta është bërë dhe bëhet me pendë dhe me armë. Ti e bëre me armë, por me pendë, s’je i zoti ta bësh. Më dërguan prapë në birucë. Erdhëm tek rruga e Dibrës. Më liruan një herë, më kapën për herë të dytë, ku më vizitoi Beqir Balluku. Për 28 nëntorin 1944 më liruan. Dy vrasje në pafajshme, në shtëpi më gjeti çlirimi dhe me pasigurinë e rrojtjes. Filloi tragjedia e individit demokrat nën diktaturën e proletariatit.
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
“Pas 30 vitesh takova Çabejn, ai s’ka bërë krime si Ernest Koliqi”
Gjirokastra nderon kujtimin e shkrimtares
