Anglezët mund të krenohen në mënyrë të arsyeshme për arritjet reale dhe të qëndrueshme në 3 fusha të veçanta të përpjekjes njerëzore:fjalorët e anglishtes, rrobaqepësi, dhe në tradhëti kombëtare. Tradhtia është një dukuri po aq e vjetër sa edhe historia.
Por tradhtitë seriale të së ashtuquajturës “Peshëshja e Kembrixhit” para, gjatë dhe pas Luftës së Dytë Botërore janë unike, dhe padyshim poshtëruese për krenarinë kombëtare të britanikëve. Pesë të rinj, anëtarë të privilegjuar dhe të arsimuar të elitës britanike, vendosën për një arsye
ose tjetrën të bëhen spiunë ose agjentë të dyfishtë për llogari të Rusisë Sovjetike: Gai Barxhes, Donald Maklin, Xhon Keirkros, Entoni Blënt dhe natyrisht, tradhtari më i madh i të gjithë atyre, Kim Filbi.
Rasti i Blënt është shumë intrigues në vetvete. Ai ishte jo vetëm një agjent i dyfishtë sovjetik, por u ngjit në majën e establishmentit britanik:u bë kreu i Institutit Kërtold, dhe mori titullin Kalorës. Në një farë mënyre, Blënt është një shembulli i përsosur i hipokrizisë angleze.
Siç shprehet Hamleti “dikush mund të të buqeshë pafundësisht, dhe prapë të jetë i lig”. Nga ana tjetër, Harold Adrian Rasëll Filbi (Shkolla Uestminster and Kolegji Triniti, Kembrixh), i njohur më së shumti me pseudonimin e tij “Kim”, ishte pa dyshim se një nga agjentët më të suksesshëm të dyfishtë që ka parë ndonjëherë historia.
Detajet mbi dëmet që ai shkaktoi në 3 dekadat e tradhtisë së tij nga vitet 1930 deri në vitet 1960, kanë hyrë tashmë në analet e historisë së spiunazhit. Por njeriu dhe miti Filbi, duket se bëhet gjithnjë e më i madh në kujtesën popullore të inteligjencës britanike.
Ka diçka në lidhje me natyrën e tij, dhe mënyrën se si arriti t’ua hidhte të gjithëve, që është tërësisht bindëse, dhe që shkon përtej një spiunazhi të thjeshtë. Rasti i Kim Filbit, duket se na tregon diçka të thellë mbi veten dhe vendin tonë, dhe nga e cila siç duket nuk kemi ende të ngopur.
Investigimi i ri i Ben Mekintajër mbi rastin e super-spiunit, përbën një kontribut jashtëzakonisht tërheqës mbi rastin “Filbi”. Mekinjatër zgjedh ta analizojë Filbin dhe aktivitetet e tij përmes thjerrëzave të një miqësie; miqësisë së ngushtë me bashkëpunëtorin e tij operativ në MI6, Nikolas Eliott (1916-1994).
Eliott dhe Filbi, e nisën bashkë jetën e tyre si spiunë, dhe e kryen atë profesion për dekada. Eliot ka pretenduar gjithnjë pafajësi për atë çka bëri miku i tij. Por, si për ironi, ai ishte i pranishëm në momentin e dezertimit të Filbit në Moskë, dhe në fakt mund ta ketë organizuar atë. Më pak fjalë, historia e spiunazhit të Filbit ndjek këtë trajektore.
Ai u rekrutua zyrtarisht si agjent rus nga Arnold Dojç në vitin 1934. Filbi ishte në atë kohë vetëm 22-vjeç. Motivi i të riut Filbi aso kohe ishte dukshëm ideologjik. Ai besonte absolutisht në kauzën e komunizmit, si e vetmja mënyrë përmes së cilës mund të luftohej fashizmi.
Si gazetar, ai punoi fshehurazi për shërbimin sovjetik të sigurisë NKVD gjatë Luftës Civile Spanjolle (çuditërisht, u dekorua edhe nga Francisko Franko). Problemi me këtë pozicion intelektual, ishte se për çdo qenie njerëzore të ndjeshme, ai qe moralisht i paqëndrueshëm me shpalljen e paktit nazisto-sovjetik të vitit 1939, që e ndau Poloninë.
Njëkohësisht, peshorja dukej se po zhbalancohej në sytë e simpatizantëve komunistë britanikë:Rusia e Stalinit, nuk ishte shteti utopik i punëtorëve që ëndërrohej. Kjo do thotë se edhe nxitja ideologjike për të tradhtuar vendin tënd, nuk është aq vendimtare.
Kur shohim veprimtaritë e spiunëve të Kembrixhit pas vitit 1939, besojmë se duhej të ekzistonin motive të tjera. Dhe këtu besoj se qëndron edhe “çelësi” i interesit të qëndrueshëm të Filbit mbi Bashkimin Sovjetik. Atëherë pse tradhëtoi ai? Si mundi të duronte presionet e mëdha e të paimagjinueshme të një jete të dyfishtë gjatë viteve 1933-1963, kur më në fund dezertoi në Bashkimin Sovjetik? Ky është misteri që gjendet në zemër të dosjes ‘Kim Filbi’. Ai pati një aktivitet të zbehtë klandestin pas Paktit Molotov-Ribentrop.
Por sapo u rekrutua në Shërbimin e Inteligjencës Sekrete Britanike (SIS) në vitin 1940, Filbi u kontaktua sërish nga rezidenti i shërbimit sekret sovjetik në Londër, duke e rifilluar jetën e tij si një agjent i dyfishtë. Kim dha informacione të dobishëm gjatë dhe menjëherë pas Luftës së Dytë Botërore.
Por periudha e tij më me vlerë për rusët, filloi kur ai u dërgua në Uashington në vitin 1949 për të shërbyer si sekretar i parë i ambasadës britanike atje. Në kryeqytetin e SHBA-së, ai ishte në gjendje të furnizonte sovjetikët me materiale të çmuara në lidhje me aftësitë bërthamore të Amerikës, si dhe mbi aktivitetet e CIA-s.
E megjithatë ajo ishte periudha kur rrezikoi më shumë. Miqësia e Filbit me tradhtarët e tjerë Gai Barxhes dhe Donald Maklin (rekrutimin e të cilëve ishte ai qe e kishte nisur), e vendosi atë në një qendër të vëmendjes, kur dy këta të fundit dezertuan në Rusi në vitin 1951.
Gjithsesi, edhe pse u ngritën dyshime dhe Filbi u mor disa herë në pyetje, konsensusi në SIS ishte se Kim nuk mund të punonte për palën tjetër. Por, presioni ishte i tillë sa që ai u detyrua të jepte dorëheqjen. Ndoshta suksesi i tij si një agjent i dyfishtë, erdhi në tetor 1955 kur Ministri i Jashtëm britanik Harold Makmilan, e shfajësoi atë, duke deklaruar në Dhomën e Komunëve: “Unë nuk kam asnjë arsye të besoj se zoti Filbi ka tradhtuar në çdo kohë interesat e vendit të tij”. Vetë Kim mbajti një konferencë shtypi, duke pretenduar se ai “nuk kishte qenë kurrë komunist”.
Filbi iu kthye zanatit të vjetër të gazetarit, duke përfunduar në Beirut të Libanit si korrespodent për “The Observer” dhe “The Economist”.
Përvoja dhe mbulimi i tij si gazetar, u cilësuan shumë joshëse nga SIS, dhe ai u ri-rekrutua në shërbimin sekret. Një ndihmë të madhe, i dha një nga miqtë e tij më të vjetër në shërbim, Nikolas Ellot. Filbi rifilloi punë. Por deri atëherë, një seri dezertimsh në Bashkimin Sovjetik, po tregonin gjithnjë e më shumë se Filbi ishte “njeriu i tretë”, kryetradhtari në gjirin e shërbimit sekret britanik.
Alkoolizmi i Filbit, nisi të tërhiqte akoma më shumë vëmendjen mbi të. Nikolas Eliot u dërgua për ta marrë në pyetje Filbin, dhe për t’i nxjerrë një rrëfim. Eliot i ofroi imunitet, në këmbim të të gjitha detajeve të aktiviteteve të tij spiunazhi për rusët. Por Filbi heshti, dhe teksa Eliot priste që të kishte edhe një takim tjetër më të, ai u arratis duke u fshehur në bordin e avioni rus mallrash që shkonte në Odesa të Ukrainës.
Ishte viti 1963. Jeta e tij e dyfishtë mbaroi. Libri është gjithnjë e më intrigues, pasi mbart një dëshmi nga Xhon Lë Kare. Në fund të viteve 1980, ai pati një seri takimesh konfidenciale me Eliot, gjatë të cilave mori shënime të bollshme, të cilat i vuri në dispozicion të Mekintajër për këtë libër.
Ai arriti në përfundimin se arratia e Filbit, nuk ishte aspak një dështim i SIS. Në fakt, vetë shërbimi sekret britanik dëshironte që Filbi të dezertonte. Për të gjithë palët e interesuara, ishte më mirë që Filbi të ikte në Moskë sesa të gjykohej në Londër, pasi gjyqi mbi tradhëtinë e tij që nga viti 1941, do të ishte një poshtërim shumë i madh kombëtar.
Nga ana tjetër nga Moska, dëshmitë e Filbit mund të hidheshin poshtë si propagandë ruse. Thënë shkurt, Filbi ia hodhi paq pas tradhtisë së tij për kaq shumë vite, sepse kolegët e tij, burra të rangut social dhe arsimimit të tij, nuk mund ta besonin se një anglez i llojit të tij – stereotipisht “simpatik” dhe popullor – do të ëndërronte ndonjëherë të ishte një agjent i dyfishtë për rusët e pacivilizuar.
Gjithsesi mbetet ende kumbuese pyetja ”Përse e bëri?”. Mekintajër jep shpjegime të ndryshme nga ata që e njihnin Filbin:megalomaninë e tij të theksuar, maninë për t’ua hedhur gjithmonë të tjerëve, ose faktin e përzishëm se kur bëhesh pjesë e një loje të rrezikshme, nuk del më dot prej saj.
Supozimi im në rastin e Filbit – që natyrisht s’mund të provohet – është se ai ishte një shembull i dukurie të vjetër, kur ndonjëherë mund të jetë po aq e lehtë ta urresh, po aq sa edhe ta duash vendin tënd. Nëse do të ishit një idealist i privilegjuar i krahut të majtë në vitet 1930, Britania me arrogancën e saj perandorake të shoqëruar me shumë vetë-kënaqësi, mund t’i dukej shumëkujt një vend tepër i çuditshëm.
Filbi e lë të kuptohet këtë gjë në një intervistë për një gazette, pasi dezertoi në vitin 1963. Ai theksoi se “e donte Anglinë”, duke pretenduar se e ndjente veten “tërësisht dhe në mënyrë të pakthyeshme anglez, dhe se Anglia ishte ndoshta copëza më pjellore e Tokës në gjithë historinë e ideve njerëzore”.
I pyetur se përse e kishte tradhtuar në mënyrë sistematike këtë komb, ai tha se kishte ndier një “përbuzje njerëzore për disa fenomene bashkëkohore, që e penguan Anglinë të ishte vetvetja”.
Përdorimi prej tij i termave “anglez” dhe “Angli” – dhe jo “Britani” – është shumë domëthënës, dhe një gjuhë e sinqertë e shtresës së tij. Filbi e quan atë “përbuzje humane”. Por unë mendoj se “përbuzja” në vetvete, shpjegon thuajse gjithçka.
