Politikisht, G7 dhe vendet me të njëjtin mendim në mbarë botën kanë adoptuar një bazë lufte për të ndaluar agresionin rus. Presidenti rus Vladimir Putin shkeli parimin më themelor të së drejtës ndërkombëtare duke nisur një sulm të paprovokuar ndaj një anëtari tjetër të Kombeve të Bashkuara – një institucion i krijuar në mënyrë eksplicite për të parandaluar një agresion të tillë. Rreziqet e zbutjes duhet të jenë të dukshme. Edhe pak empati duhet të na bëjë të dridhemi nga tmerri nga perspektiva që duhet të jetojmë nën sundimin e Putinit.
Është një luftë e veçantë. Ndërsa Putini e ka përshkruar projektin e tij si një konfrontim me të gjithë Perëndimin, vetëm ukrainasit po bëjnë të gjitha luftimet dhe po mbajnë barrën e plotë të sulmeve ruse ndaj civilëve dhe infrastrukturës civile. Ndërkohë, Evropa dhe Amerika kanë ofruar ndihmë ekonomike dhe ushtarake, dhe pjesa tjetër e botës është përballur me pasojat e luftës, duke përfshirë çmimet më të larta të energjisë dhe ushqimeve.
Por është gabim të mendosh se lufta mund të fitohet me një ekonomi në kohë paqeje. Asnjë vend nuk ka mbizotëruar ndonjëherë në një luftë serioze duke i lënë tregjet vetëm. Tregjet thjesht lëvizin shumë ngadalë për llojin e ndryshimeve të mëdha strukturore që kërkohen. Kjo është arsyeja pse Shtetet e Bashkuara kanë Aktin e Prodhimit të Mbrojtjes, i cili u miratua në vitin 1950 dhe u thirr kohët e fundit në “luftën” kundër Covid-19, dhe përsëri për të adresuar një mungesë kritike të formulës për bebe.
Luftërat shkaktojnë në mënyrë të pashmangshme mungesa dhe gjenerojnë përfitime të papritura për disa në kurriz të të tjerëve. Historikisht, përfituesit e luftës zakonisht janë ekzekutuar. Por sot, ato përfshijnë shumë prodhues dhe tregtarë energjie, të cilët, në vend që të marshohen drejt trekëmbëshit, duhet t’i nënshtrohen një takse fitimi të papritur. Bashkimi Evropian ka propozuar një masë të tillë, por ajo do të vinte shumë vonë, dhe është shumë e dobët dhe shumë e ngushtë për sfidën në fjalë. Në mënyrë të ngjashme, ndërsa disa anëtarë të Kongresit kanë paraqitur projektligje për taksimin e superfitimeve të Big Oil, administrata Biden deri më tani nuk ka arritur të lëvizë për këtë çështje.
Kjo është e kuptueshme, duke pasur parasysh se presidenti i SHBA Joe Biden ka qenë i zënë me marrjen e mbështetjes për arritjet sinjalizuese si Akti i Reduktimit të Inflacionit dhe Akti CHIPS. Për më tepër, duke kërkuar bashkëpunimin e sektorit privat për kufizimin e rritjes së çmimeve, ai është munduar të mos shfaqet “anti-biznes”. Por taksimi i fitimeve të papritura dhe përdorimi i të ardhurave për të financuar shpenzimet e nevojshme të luftës dhe mbështetjen për ata që janë lënduar nga çmimet e larta nuk është kundër-biznes; është qeverisja e përgjegjshme e kohës së luftës, e cila është e nevojshme për të mbajtur mbështetjen popullore për përpjekjet e luftës. Taksa të tilla të përkohshme nuk dëmtojnë as investimet dhe as punësimin, dhe nuk ka asgjë të padrejtë në tatimin e fitimeve të jashtëzakonshme që kompanitë nuk bënë asgjë për ta merituar. (Përveç kësaj, në përgjithësi, taksat mbi fitimet e korporatave nuk janë shtrembëruese, sepse kostot, përfshirë kapitalin, janë të zbritshme.)
Masa edhe më gjithëpërfshirëse nevojiten në Evropë, ku tregu i sotëm i energjisë elektrike nuk ishte krijuar për t’u marrë me kushtet e kohës së luftës. Në vend të kësaj, ai ndjek parimin e çmimit me kosto marxhinale. Kjo do të thotë se çmimi i energjisë elektrike pasqyron burimin me kosto më të lartë të prodhimit të nevojshëm për të përmbushur kërkesën aktuale. Ndërsa çmimet e gazit janë rritur, kostot marxhinale janë rritur shumë mbi kostot mesatare. Kostoja e energjisë së rinovueshme, për shembull, ka ndryshuar pak.
Si të tillë, shumë shitës të energjisë elektrike me kosto të ulët po bëjnë një vrasje, ashtu si edhe tregtarët që blenë energji me çmimet më të ulëta të paraluftës. Ndërsa këta lojtarë të tregut korrin miliarda euro fitime, faturat e energjisë elektrike të konsumatorëve po rriten. Çmimet e energjisë elektrike në Norvegjinë e pasur me energji, me rezervat e saj të mëdha të gazit dhe naftës dhe kapacitetin hidro, janë rritur gati dhjetëfish.
Ndërkohë, familjet dhe bizneset e vogla po shtyhen në prag, madje disa kompani të mëdha tashmë kanë falimentuar. Muajin e kaluar, Uniper, një kompani e madhe që furnizon një të tretën e gazit të Gjermanisë, u “nacionalizua”, duke socializuar efektivisht humbjet e saj masive. Parimi evropian i “asnjë ndihmë shtetërore” është hedhur mënjanë, kryesisht për shkak se liderët evropianë lëvizën shumë ngadalë në ndryshimin e një strukture tregu që nuk ishte krijuar për luftë.
Ekonomistët e duan çmimin me kosto marxhinale sepse ofron stimuj të përshtatshëm dhe sepse pasojat e tij shpërndarëse priren të jenë të vogla dhe lehtësisht të menaxhueshme në kohë normale. Por tani, efektet nxitëse të sistemit janë të vogla dhe efektet e tij shpërndarëse janë të mëdha. Në afat të shkurtër, konsumatorët dhe bizneset e vogla do të duhet të ulin termostatin e tyre në dimër dhe ta ndezin atë në verë, por investimet gjithëpërfshirëse të kursimit të energjisë kërkojnë kohë për t’u planifikuar dhe zbatuar.
Për fat të mirë, ekziston një sistem më i thjeshtë (tashmë në diskutim në disa vende dhe tashmë pjesërisht i zbatuar në të tjera) që do të ruante pjesën më të madhe të efekteve nxitëse të çmimit me kosto marxhinale pa efektet shpërndarëse. Sipas një kuadri çmimi jo-linear, familjet dhe firmat mund të lejohen të blejnë 90% të furnizimit të vitit të kaluar me çmimin e vitit të kaluar dhe 91-110% të ofertës me, të themi, 150% të çmimit të vitit të kaluar, përpara çmimi me kosto marxhinale.
Ndërsa çmimet jolineare nuk mund të përdoren në shumë tregje – për shkak të mundësisë së “arbitrazhit” (blerja e një malli me çmim të ulët dhe rishitja e menjëhershme me një çmim shumë më të lartë) – energjia elektrike nuk është një prej tyre. Kjo është arsyeja pse disa ekonomistë (si unë) kanë mbrojtur prej kohësh përdorimin e tij në rastet kur dështimet e mëdha të tregut kanë efekte të rëndësishme shpërndarëse. Është një mjet i fuqishëm që qeveritë mund dhe duhet ta përdorin, veçanërisht kur përballen me kushtet e kohës së luftës.
Diçka duhet bërë edhe për rritjen e çmimeve të ushqimeve. Pas një gjysmë shekulli të pagesës së fermerëve amerikanë për të mos bujqur (një metodë e vjetër e mbështetjes së çmimeve bujqësore), ne tani duhet t’i paguajmë ata që të prodhojnë më shumë.
Ndryshime të tilla janë bërë të domosdoshme. Siç e kuptuan vietnamezët, luftërat fitohen po aq në frontin politik sa në fushën e betejës. Qëllimi i ofensivës Tet të vitit 1968 nuk ishte fitimi i territorit, por ndryshimi i llogaritjes politike të luftës dhe funksionoi. Mundja e Rusisë padyshim që do të kërkojë më shumë ndihmë për Ukrainën. Por gjithashtu do të kërkojë një përgjigje më të mirë ekonomike nga ana e Perëndimit më gjerësisht. Kjo fillon me ndarjen e më shumë të barrës përmes taksave të fitimit të papritur, kontrollin e çmimeve kryesore – si ato për energjinë elektrike dhe ushqimin – dhe inkurajimin e ndërhyrjeve të qeverisë aty ku është e nevojshme për të zbutur mungesat kritike.
Neoliberalizmi, i bazuar në idetë e thjeshtuara se si duhet të funksionojnë tregjet që nuk arrijnë të kuptojnë se si funksionojnë në të vërtetë, nuk funksionoi as në kohë paqeje. Nuk duhet lejuar që të na pengojë të fitojmë këtë luftë.
/Përkthyer dhe përshtatur për Konica.al nga “Project Syndicate“
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
Diplomacia e neglizhencës beninje të Biden!
Çfarë po ndodh me ekonominë globale?
A është lufta e Putinit, që po i rrit çmimet?!
