Tranzicioni në Evropën Qendrore dhe Lindore që nga rënia e komunizmit ka qenë pothuajse një sukses i jashtëzakonshëm.
Vetëm disa vende të rajonit, zakonisht ato që filluan në një nivel të lartë mund të pretendojnë të kenë standarde jetese që i afrohen atyre në pjesët më të varfra të Evropës Perëndimore.
Megjithatë, madje edhe sipas standardeve rajonale, vendet e Ballkanit Perëndimor (kryesisht ish-Jugosllavia) kanë një performancë vërtetë të keqe.
Kjo ecuri mund t’i atribuohet një numri faktorësh edhe pse një fokus i ngushtë në mungesën e reformës injoron shkaqet më të thella të problemeve të këtyre vendeve.
Distanca më e madhe nga baza e fortë industriale gjermane; perspektiva e një margji të zgjatur në dhomën e pritjes për pranimin në BE; dhe madje faktorët institucionalë dhe kulturorë që para datës së komunizmit janë të gjitha të rëndësishme.
Parashikimet tregojnë se do të ketë pak ndryshime në ecurinë ekonomike në pesë vitet e ardhshme, duke rritur boshllëkun jo vetëm me Evropën Perëndimore, por edhe me ekonomitë ish-komuniste më të mira në Evropën Qendrore dhe në vendet baltike.
Një ish-ekonomist i Bankës Botërore, Branko Milanoviç, kohët e fundit ka shqyrtuar përvojën e 25 viteve të tranzicionit në Evropën Qendrore dhe Lindore (CEE).
Bazuar në kriteret e rritjes së të ardhurave për kokë, trendet në pabarazinë e të ardhurave dhe progresin në demokratizimin politik, ai arriti në përfundimin se vetëm dy vende mund të vlerësohen pa rezerva serioze për të qenë të suksesshëm: Polonia dhe Estonia (do të shtojmë Republikën Çeke dhe Slloveninë , edhe pse në të dyja rastet duhet të merret parasysh një fillim i rëndësishëm i kokës).
Pritjet në fillim të periudhës së tranzicionit që shumica e vendeve të Evropës Lindore do të konvergojnë ekonomikisht me pjesën tjetër të Evropës, përjetojnë vetëm rritje modeste të pabarazisë dhe të bëhen demokraci të konsoliduara, nuk janë përmbushur.
Performanca e ekonomive të Ballkanit Perëndimor ka qenë veçanërisht e dobët, në krahasim me shtetet e Europës Lindore që u bashkuan me BE në 2004 dhe 2007, dhjetë vende të reja anëtare.
Duhet të theksohet se ky është një kriter i pakërkuar, pasi performanca e shteteve të reja anëtare, me përjashtim të numrit të vogël të vendeve të përmendura më sipër, ka qenë në thelb mjaft zhgënjyese ose modeste.
Siç tregon skeda më poshtë, në kushtet e barazisë së fuqisë blerëse, vetëm Republika Çeke dhe Sllovenia kanë kaluar më shumë se një vend evropian “perëndimor” (Greqi dhe Portugali) sa i përket pasurisë për kokë banori. Hendeku me nivelin e ardhshëm, mbetet i rëndësishëm.
Anëtarësimi i BE-së në mënyrë të qartë nuk ka provuar të jetë një ilaç i pazgjidhur. Megjithatë, pavarësisht problemeve të tyre ekonomike dhe regresit politik në disa raste (sidomos në Hungari), dhjetë shtetet e reja anëtare që u bashkuan në vitet 2004-2007 kanë qenë në tërësi më të suksesshme sesa Ballkani Perëndimor në konsolidimin e reformave ekonomike, duke u integruar në ekonominë botërore, tërheqjen e investimeve të huaja dhe riorientimin e tregtisë në Perëndim.
Përkundrazi, tranzicioni ekonomik i Ballkanit Perëndimor është ngadalësuar. Paaftësia e rajonit për t’u integruar duke tregtuar më shumë me Evropën Perëndimore në veçanti theksohet nga pjesa jashtëzakonisht e ulët e eksporteve të tregtisë së mallrave në PBB-në nominale krahasuar me vendet baltike dhe Evropën qendrore (shih grafikun më poshtë).
Rritja në Ballkanin Perëndimor është e dobët dhe e brishtë. Rajoni vuan nga investime të ulëta, papunësia mesatare është rreth një e katërta e popullsisë së rritur dhe ka xhepat e varfërisë ekstreme.
Emigrimi nga rajoni është rritur. Kështu Ballkani Perëndimor përballet me rrezikun e margjinalizimit të përhershëm në periferi të Europës.
Në vitin 2014, PBB-ja reale në Ballkanin Perëndimor ishte ende pothuajse 10% nën nivelin e vitit 1989, ndërsa mesatarisht ishte pothuajse 60% më i lartë në vendet që u bashkuan me BE në 2004-2007.
PBB për kokë në Ballkanin Perëndimor ishte vetëm 27% e nivelit mesatar në vendet e BE15 dhe afërsisht gjysma e nivelit mesatar në vendet e BE 2004-07.
Ballkani Perëndimor përbëhet nga Shqipëria, Bosnja dhe Hercegovina (BiH), Kosova (të cilat nuk janë të njohura nga të gjithë anëtarët e BE), Maqedonia, Mali i Zi dhe Serbia, të gjithë kandidatë ose anëtarë aspirantë të BE.
Kroacia “iku” nga Ballkani Perëndimor kur u bashkua me BE në mes të 2013, por vazhdon të vuajë nga shumë prej sëmundjeve të rajonit. Vendet e Ballkanit Lindor, kryesisht Bullgaria dhe Rumania ndajnë gjithashtu disa nga problemet e rajonit pavarësisht anëtarësimit të tyre në BE që nga viti 2007.
Tre fazat e tranzicionit
Tranzicioni në Ballkanin Perëndimor ka patur tri faza. Dekada e humbur e viteve 1990 u karakterizua nga luftëra, sanksione ndërkombëtare, reforma ekonomike dhe politike e ngadaltë ose jo-ekzistuese, tregjet e humbura dhe rëniet e mëdha të prodhimit.
Midis 1989 dhe 1994 PBB-ja reale në Ballkanin Perëndimor u kontraktua me pothuajse 60%; në vitin 2000 ajo ishte ende më shumë se 40% nën nivelin e vitit 1989. Një fazë e dytë u zhvillua nga viti 2000 deri në krizën e vitit 2008.
PBB-ja filloi të rimëkëmbet, edhe pse ritmi i rritjes nuk ishte shumë më i shpejtë se sa për anëtarët e BE-së 2004-07 gjatë kësaj periudhe.
Për më tepër, performanca e përmirësuar në periudhën 2001-08 ishte bazuar në një model të paqëndrueshëm të rritjes së konsumit të lidhur me rritjen e shpejtë të kredisë, duke zgjeruar deficitin e llogarisë rrjedhëse dhe rritjen e borxheve private.
Performanca ka qenë veçanërisht e dobët që nga kriza e vitit 2008, periudha që përbën fazën e tretë. Produkti ra në vitin 2009 dhe që atëherë rajoni në thelb ka stagnuar. Procesi i konvergjencës me pjesën tjetër të Evropës ka ngecur.
Arsyet për performancën e dobët të Ballkanit Perëndimor përfshijnë:
-Një preferencë për regjimet fikse të kursit të këmbimit (formal dhe de facto), i cili ka qenë një recetë për probleme.
-Përkundër disa përparimeve në reformat rregullatore, të matura nga lehtësia e Bankës Botërore për të bërë renditjen e biznesit, ka fusha kyçe ku nevojiten përmirësime të mëtejshme, veçanërisht në trajtimin e lejeve të ndërtimit, zbatimin e kontratave dhe zgjidhjen e paaftësisë paguese.
-Shpenzime të ulëta të kapitalit publik. Raporti mesatar i shpenzimeve kapitale publike në BPV në Ballkanin Perëndimor ra në 5.4% në 2013; ajo ishte më e ulta në Serbi, në vetëm 2.1%. Vetëm në Kosovë ka pasur një rritje të shpenzimeve kapitale që nga viti 2008, dhe kjo kryesisht llogaritet nga investimi në një autostradë të vetme.
-Ka pasur pak hapësirë për stimul fiskal. Raporti mesatar i borxhit publik / BPV në Ballkanin Perëndimor u rrit me 18 për qind në 2009-14 (në Kroaci dhe Serbi rritja ishte rreth dyfish).
-Investimet e huaja direkte (FDI) janë çelësi i rritjes sidomos kur investimet e brendshme dhe kursimet janë të ulëta. IHD në Ballkanin Perëndimor ka qenë veçanërisht i dobët që nga kulmi i 2006-07 i më shumë se 7 miliardë dollarë në vit. Flukset vjetore të IHD-ve u shembën në më pak se 4 miliardë dollarë në 2012-14.
Diagnoza e FMN-së
Sipas një raporti të kohëve të fundit të FMN-së (“Ballkani Perëndimor: 15 vjet të tranzicionit ekonomik”), ka dy arsye kryesore për mungesën e performancës në Ballkanin Perëndimor:
-distancë më e madhe fizike nga thelbi i Evropës, e cila në veçanti ndikon në aftësinë për t’u integruar në zinxhirët e furnizimit gjerman;
-humbja e momentit të reformës. Ky i fundit është përshkruar për të reformuar lodhjen dhe cenimin e interesave të caktuara.
Mund të shtohet se rritja e sigurisë se nuk do të ketë zgjerim të mëtejshëm të BE gjatë të paktën pesë viteve të ardhshme, ka dobësuar në masë të madhe një spirancë apo nxitje kyçe të reformës.
Varësia e jashtme e ekonomive të Ballkanit Perëndimor për Greqinë dhe Italinë, në vend të Gjermanisë (ndonëse disa, veçanërisht Maqedonia, kanë qenë në gjendje ta rregullojnë këtë në një masë të madhe) ka qenë një aspekt tjetër negativ.
Metodologjia e FMN-së për të identifikuar prioritetet e reformave bazohet në një hetim ekonometrik të lidhjes midis rritjes dhe reformave dhe në hendekun mes dhjetë vendeve që u bashkuan me BE në 2004-07 dhe secilës ekonomi të Ballkanit Perëndimor për secilën zonë reforme. Mbi këtë bazë, fushat prioritare për reforma në Ballkanin Perëndimor thuhet të jenë:
-Përmirësimi i cilësisë së qeverisjes,
-Rritja e efikasitetit të tregjeve të mallrave,
-Reforma e tregut të punës,
-Forcimi i kapitalit njerëzor,
-Thellimi i sistemeve financiare.
Ka dy probleme me përqendrimin e FMN-së dhe organizatave të tjera ndërkombëtare në mungesën e reformave. Së pari, përmirësimi i zonës kryesore të institucioneve të dobëta ose të qeverisjes është një detyrë afatgjatë e “ngadalitjes së zjarrit”, jo lehtësisht e përshtatshme ndaj veprimeve të politikave.
Çështja e dytë e madhe është çështja pse vendet e Ballkanit Perëndimor kanë qenë më të ngadalshëm për t’u reformuar dhe më të ndjeshëm ndaj ndikimit të interesave të tyre.
Me rëndësi vendimtare janë aftësitë më të dobëta të administratës publike dhe politikëbërjes së rajonit. Pjesërisht, këto mund të ndiqen nga trashëgimia para komuniste, në veçanti në ndikimin e përhershëm të përvojave koloniale osmane dhe të Habsburgëve.
Një tipar tjetër që është i panevojshëm për reforma është se shumica e vendeve në Ballkanin perëndimor kanë karakteristika që kërkimet tona kanë gjetur të jenë të lidhura ngushtë me cenueshmërinë ndaj trazirave sociale dhe trazirave politike. Kjo përfshin:
-Shtete të reja dhe të papërvojë dhe burokraci;
-Një histori e trazirave;
-Mosmarrëveshjet etnike dhe kufitare;
-Papunësia e lartë;
-Demokracitë jo të konsoliduara;
-Nivelet shumë të larta të pakënaqësisë popullore me politikanët;
korrupsioni;
-Nivelet e ulëta të besimit në institucionet politike.
Outlook mbetet i nënshtruar:
Duke pasur parasysh natyrën e ngulitur dukshëm të shumë faktorëve që pengojnë Ballkanin perëndimor, duket se ka pak shanse për një ndryshim rrënjësor në fatkeqësi për rajonin sa më shpejt. Asnjë nga vendet e diskutuara nuk do të bashkohet me BE në pesë vitet e ardhshme, dhe madje edhe një horizont dhjetëvjeçar nuk duket realist në këtë fazë.
Integrimi më i madh me sektorin industrial gjerman do të kërkonte një shtrirje më të gjerë të bazës së eksportit në Ballkanin Perëndimor – diçka që nuk ka shumë gjasa të arrihet edhe në periudhën afatmesme. Kjo vlen edhe për Kroacinë, megjithëse tani është anëtare e BE-së – në rastin e saj, pranimi i vonuar (krahasuar me anëtarët e vitit 2004-2007) duket se ka ofruar pak më shumë përparësi sesa të mos bashkohet fare.
Ndërkohë, disa vende të tjera ish-komuniste, veçanërisht shtetet e Vishegradit dhe baltikët, duket se do të rriten më shpejt dhe më së shumti nga një bazë më e lartë gjatë pesë viteve të ardhshme, duke rritur kështu dobësinë relative të ekonomive të Ballkanit Perëndimor edhe në rajonin e EQL .
Siç tregon tabela e mësipërme, ne presim që PBB-ja e Estonisë për frymë (me çmimet e 2005 të shprehura në dollarë amerikanë) të rritet në 66.8% të nivelit gjerman deri në 2019, një rritje prej 6.5 pikë përqindjeje në nivelin e (vlerësuar) 2014. Raporti i Polonisë do të rritet me 5.7 pikë përqindjeje, në 60% të nivelit gjerman, për të njëjtën periudhë.
Performanca e vendeve të Ballkanit Perëndimor, për të cilin parashikojmë pesë vjet, do të jetë shumë më pak mbresëlënëse, veçanërisht në rastin e Kroacisë. Ndërkohë, në vitin 2019 raportet e BPV për frymë për Serbinë, Maqedoninë dhe BiH do të jenë vetëm 31.4%, 32% dhe 25.1% respektivisht të nivelit gjerman. Në kontekstin e asaj që do të jenë tre dekada të tranzicionit, kjo do të shihet nga shumë njerëz si asgjë më pak e shkatërrueshme./ E.S
