Ndoshta, jo të gjithë e njohin përkthimin që Dom Lazër Shantoja i bëri “Faustit” të Gëtes. Me shumë mundësi kjo ndodh për faktin se ai nuk e bëri përkthimin për famë, por për të shpëtuar veten nga vdekja e ngadaltë që po përjetonte gjatë emigrimit të gjatë. Mjerisht, kur u kthye në Atdhe, u vra barbarisht nga ato që Primo Shllaku i quan “të denjë për të vdekë e të padenjë për t’u varrosë!”
Lazër Shantoja lindi më 2 shtator 1892-in, bir i Luçie dhe Kel Blinishtit. Vëllai i tij, Luigji mbante titullin Kapiten në xhandarmërinë e Zogut por pas atentatit të parealizuar ndaj Monarkut në Austri, ai u detyrua të largohet e të kërkojë strehim në Bukuresht të Rumanisë.
Lazri ishte shuguruar meshtar por nuk mundi të shërbente thuajse asnjë ditë në famullinë që i caktoi Ipeshkvi i kohës, Imzot Lazër Mjeda, pasi për shkak të vëllait u cilësua “tradhtar” nga qeveria e Zogut. Këtu fillon faza e parë e torturave ndaj tij.
Në vitin 2016, numri 2 i revistës “Hylli i Dritës” botoi korrespondencat mes Dom Lazrit dhe Imzot Mjedës. Në to, dalin qartë vuajtjet e Dom Lazrit. Asnjë shtet nuk e pranonte, pasi shteti shqiptar i kishte konfiskuar pasaportën. Lëvizi sa në Itali, Gjermani, Austri e Zvicër, ku më në fund, në skajin më të largët të Zvicrës, në një fshat me më pak se 100 banorë, i cili nuk ekzistonte as në hartë, gjeti strehim në një çelë (shtëpi ku banon prifti) krejt të rrënuar.
I vetmi ngushëllim i tij në këtë ecejake të pafund ishin librat. Në një ndër letrat drejtuar Imzot Mjedës në vitin 1931, ai shkruan: “I falem nderës Zotit që më ka ruejt marakun për libra, përndryshe, me mërzi që asht këtu, kisha dal mendsh kah dit…”
Në çdo vend ku shkonte, gjëja e parë që bënte ishte të mësonte gjuhën e vendit por kishte diçka që nuk e kishte përvetësuar siç i shkruan sërish Imzot Mjedës: “Tuj mos ditë dialektet e përçudnume të këtyne kantoneve …”
Përktheu pafund nga anglishtja, italishtja e gjermanishtja e shkroi edhe më shumë në gjuhën shqipe. Kur u kthye në Shqipëri, u afrua me “Hylli i Dritës”, ku botoi thuajse në çdo numër që do të dilte deri sa u mbyll nga sistemi komunist. Dom Lazri kishte punuar e shkruar shumë gjatë viteve të mërgimit, prandaj nuk mundi të botonte gjithçka kishte në arkivin personal.
Pushteti italian e emëroi President të “Dante Aligherit” në Shqipëri duke i dhënë një gradë italiane si një mbështetës i tyre, përkrahje të cilën as ai vetë nuk e mohoi asnjëherë.
Nuk do të kalonte shumë kohë mes mbylljes së revistës “Hylli i Dritës”, si porta ku dom Lazër Shantoja shkruante dhe mbylljes së Dom Lazër Shantojës në një burg nga ku do të përgatitej të shkonte drejt varrit që akoma edhe sot nuk i dihet.
Sipas librit “Imzot Vinçenc Prennushi me shokë martirë”, botim i Arqipeshkvisë së Shkodrës, Dom Lazër Shantoja ishte i pari meshtar që u arrestua pak ditë pas vendosjes së regjimit komunist e tre muaj më pas ishte martiri i dyti që u vra duke kaluar ndër torturat më të paimagjinueshme.
Imzot Zef Simoni në librin e tij kushtuar vuajtveve nëpër burgje kujton se: “E kanë marrë në hetuesi dhe nuk besoj se kanë torturuar tjetërkënd në Shqipëri ashtu siç kanë torturuar atë.”
Edhe At Giovanni Fausti do t’i shkruante Vikarit të përgjithshëm jezuit: “Dom Lazër Shantoja, shkrimtar i njohur dhe orator i mirë, që ishte përzier tepër në politikë në kohën e pushtimit italian në dobi të tij dhe që në fjalimet politike kishte përdorur fjalë fyese ndaj kundërshtarëve; ai u keqtrajtua aq fort sa disa e kanë parë me trup e këmbë të fashuara.”
Në akt-akuzën shkruar në datën 28.01.1945, Dom Lazër Shantoja akuzohet si bashkëpunëtor i ngushtë i armiqve të rregjimit, si fashist i ndezur që ka favorizuar pushtimin fashist dhe ka deklaruar publikisht se Shqipëria ishte koloni italiane duke thënë “Italia nuk do ta lërë kurrë Shqipërinë”.
Dënohet me vdekje dhe me konfiskimin e pasurisë, vendim i cili u apelua në gjykatën e lartë të Tiranës, por nuk ndryshoi. Në burg e torturuan në mënyrë çnjerëzore, duke e bërë të përjetonte vuajtje të papërfytyrueshme e pastaj e vranë.
“Qe meshtari i parë i pushkatuar pasi e torturuan tmerrësisht dhe barbarisht. Ndër të tjera, i rrjepën lëkurën e këmbëve dhe mbi mish i hodhën kripë, e përsëri, nën tortura, me hekura të nxehtë i thyen këmbë e krahë dhe e lanë pa mjekime. Trupin e tij të sakatur e çuan për pushkatim”. kujton Imzot Simoni.
Por fjalia më tronditëse mbetet ajo e së ëmës. Kur e pa në atë gjendje, me duar e këmbë të ndara copash ajo u kërkoi rojeve: “Ju lutem më jepni revolen ta vras! Plumin e paguej unë!”
