Nga Luan Rama
Një Princ shqiptar në Paris? Kur dhe në ç’kohë? Vallë bëhet fjalë për Esat Pashë Toptanin që në selinë e tij «qeveritare» në Hôtel Continental, pranë Place de la Concorde të Parisit, paraqitej kudo si Princ i Shqipërisë apo Alejandro Kastriota, ky pinjoll i një prej degëzimeve të familjes Kastrioti, që si «Princ», ishte pretedent i fronit të Shqipërisë, krahas Princit De Wied në vitin 1913? I zemëruar ndaj këtij të fundit, poeti i famshëm Apollinaire kishte shkruar artikullin e njohur “Tri Princër të rremë të Shqipërisë», botuar në gazetën L’Européen… Jo, është fjala thjesht për një emigrant shqiptar, që s’kishte asgjë mbretërore në gjakun e tij, i cili në fillimet e shekullit XX kishte zbarkuar në Paris, pikërisht atëherë kur Evropa mendonte për një Princ të huaj për Shqipërinë.
Ka një treg të madh vjetërsirash në Paris, i cili gjendet në periferi të qytetit, në Porte de Saint-Ouen. Thuhet treg vjetërsirash meqë janë gjëra të përdorura, por në fakt është një botë objektesh nga më të habitshmet dhe shpesh me shumë vlera, ku gëlojnë gjahtarët e antikuareve nga gjithë botës që vijnë të gjejnë objekte që u përkasin epokave të kaluara. Mjafton të hysh në labirinthet e tij për tu gjendur pas pak midis uniformash të vjetra ushtarake të ushtrisë mbretërore apo napoleoniane, midis mobiljeve të stilit Louis XIV apo Louis XV, tablo të vjetra, afishe, kartpostale të shekullit XIX, maska afrikane, etj. Ja pse para disa vitesh regjisori i njohur Woody Allen erdhi këtu të xhironte një skenë filmi, i tërhequr në mënyrë të veçantë për rrugicat dredharake e frakturat e këtij tregu gjigant që çdo ditë vizitohet nga 120.000 njerëz. Tregu MALIK gjendet pikërisht këtu, përkrah tregut «Biron» apo «Vernaison», por të gjithë së bashku përbëjnë një ansambël tërheqës, që rrallë e gjen në një vend tjetër të botës. Sidoqoftë, sapo zbret nga metroja dhe shkon drejt këtij pazari gjigand, të bie në sy tabela ku shkruhet MALIK. Kisha shkuar disa herë në këtë vend të zhurmshëm, ku gëlojnë dhjetra mijëra njerëz në kërkim të objekteve të rralla. Janë të kombësive të ndryshme: francezë, italianë, afrikanë, ballkanikë, aziatikë. Kohët e fundit, aty është vendosur dhe një shqiptar që ka hapur një dyqan mobiljesh antike. Dhe kjo gjë atë e pasionon. Por gjithnjë ai emër, MALIK më kishte intriguar. Vallë një emër shqiptar?… Duke u interesuar, zbulova më së fundi se krijuesi i parë i këtij pazari të madh të «Porte de Saint-Ouen» kish qenë shqiptari Maliq Hajrullahu, një shqiptar që kishte ardhur gjatë viteve të Luftës së Parë Botërore, ashtu siç kishin ardhur dhe disa shqiptarë të tjerë nga bregu i jugut shqiptar apo nga Përmeti, Leskoviku, etj, të cilët ishin futur në «La Legion Etrangère», një formacion ushtarak me njerëz të kombësive të ndryshme, të cilët, pas luftës, kishin të drejtë të merrnin kombësinë franceze, meqë kishin luftuar për Francën.
«Peshkatarët e hënave»
Kur Maliq Hajrullahu kishte zbarkuar në Paris, pas një eksperience të vështirë në kryeqytetin francez, ai arriti të blejë restorantin e një italiani, «A Piccolo», dhe më pas bleu një terren prej 3000m ² që shkonte nga cepi i Parisit në rrugën «Jules Valles» të Saint-Ouen dhe pikërisht aty, ai krijoi një treg të hapur objektesh të vjetra, duke ngritur dy shtylla hekuri me xhama të mëdhenj. Në fakt, që prej shumë kohësh këto tregje ishin hapur në Paris dhe së pari në vitin 1350 në sheshin e kishës Saint-Medard, nga vetë peshkopi i kishës. Por ato lulëzuan më shumë në shekullin e XIX. Çuditërisht, për disa dhjetëvjeçarë ato u zhdukën deri sa të shfaqej ky shqiptar. Ata që shisnin quheshin në atë kohë «chiffoniers» («leckaxhinj») apo «pecheurs de lune», («peshkatarë hënash») dhe vendet ku shiteshin objektet quheshin «cours des miracles», (oborret e mrekullive».
Pra Maliq Hajrullahu, ky shqiptar i zgjuar mori një nismë të guximshme: rihapjen e tregjeve të vjetërsirave, të quajtur «Marchés aux Puces», (apo në frëngjisht («Tregjet e Pleshtave»). Kështu pas këtij shqiptari apo në të njëjtën kohë me të, (1919-1920), ishte dhe Romain Vernaison dhe Paul Bert që erdhën të hapin tregjet e tyre. Në vitet 30-50’, Maliq Hajrullahu njihej në mjedisin francez si «Princi Malik», meqë gërma «Q», shqiptohet në «K». “Malik u martua më pas me një franceze nga Mesle-sur-Sarte e Normandisë dhe kishte një djalë, – më thoshte një ditë vajza e një emigranti shqiptar, Alice Shushi. Madje ajo mbante mend se një ditë ai i kishte sjellë tek i ati në restorant, një kukull të bukur… Ai mbahej si një zotëri i madh, me kostum e kravatë, prandaj dhe nisën ta thërrasin “Princi Malik”. Ajo e kishte njohur «princin» Malik që kur ishte adoleshente. “Vërtet, qëndronte si fisnik, me shtatin e tij të lartë dhe lëvizjet e tij hijerënda. Ishte mik i babait. Por megjithatë ishte një njeri i qeshur. Vinte shpesh në restorant, madje dhe kur mblidheshin shqiptarët në darkat e zhurmshme dhe plot këngë të “Ditës së Flamurit” në 28 nëntor. – “Po më vonë, ç’u bë me të?” – e pyeta unë me kuriozitetin për të ditur më shumë rreth këtij personazhi të jashtëzakonshëm sikur të kishte dalë nga bota e përrallave. – “Nuk di gjë për vitet e fundit të tij. Di që kishte një familje dhe banonte në Paris. Por sigurisht, ai ka vdekur si gjithë gjenerata e tim eti”, – shtoi ajo duke vazhduar bisedën rreth mbrëmjeve simpatike në atë restorant ku jo rrallë shërbente dhe ajo bashkë me të ëmën e më pas me njerkën e saj.
Ishte pikërisht Alice që më vuri në gjurmë të këtij personazhi jo të zakontë dhe ta kërkoja atë në restorantin “A Piccolo”, në periferinë pariziane. Sipas një vize greke të datës 30 korrik 1931, të cilën ai e kishte marrë në konsullatën greke në Paris, emri i tij ishte shkruar Malik Haïroulah, pra sipas shqiptimit francez, ndërsa në çertifikatën e lindjes të po kësaj periudhe dhënë nga konsullata shqiptare, shënohej se Hajrullahu kishte lindur në vitin 1896 dhe në vendlindjen e tij shënohet Konispol edhe pse shkruhet se është nga Margëlliçi (Margarit). Miqtë e tij më të afërt ishin shqiptarët dhe ndër ta Gjergj Thanasi, një çam tjetër, të cilit i thërriste “mon frère” (“vëllai im”), Serveti, si dhe të tjerë shqiptarë, mes të cilëve Nastas Celo apo “le moustachu”, “Mustaqja” siç e thërrisnin mes tyre. Malik Hajrullahu kishte vetëm një djalë, të quajtur Pierre, i cili, i martuar me një franceze pati tre fëmijë, mes të cilëve Joséphine. Maliq Hajrullahu nuk e kishte imagjinuar se një ditë, mbesa e tij e vogël do të bëhej aktore e njohur dhe do të interpretonte në skenat pariziane dhe teatrin e Saint-Ouen, duke krijuar gjithashtu në “A Picolo” dhe një sallë teatri dhe spektaklesh, duke iu drejtuar në krijimet e saj dhe Ballkanit të trazuar të fundit të shekullit XX. Kjo është aktore, ish studente e «Cours Simon» e më pas e Qëndrës Kombëtare të Artit Dramatik të Parisit, (CNSAD), sot kujton me një dashuri të veçantë si gjyshin e saj, ashtu dhe gjithë ata shqiptarë që mblidheshin në kafenenë «A Picolo».
Kujton pronarët e tjerë shqiptarë të restoranteve si Thanasin me restorantin e tij «L’Ideal Bar» në Avenue Gabriel Perri, si dhe Xhaferr Zhepovën dhe vajzat e tij që e mbanin gjithnjë në gjunjë; po kështu Servetin, mikun besnik të gjyshit, i cili pas Luftës së Dytë Botërore u nis për në Shqipëri ku u martua dhe krijoi familjen e tij. «Kur gjyshi im vdiq, – kujton ajo, – unë isha 16 vjeçare, por ajo që më habiti ishte se në varrimin e tij në varrezat e Saint-Ouen u mblodhën qindra e qindra njerëz, që nga njerëz me emër dhe zyrtarë, e po ashtu dhe ciganë apo njerëz të mbetur rrugëve, ndaj të cilëve ai tregohej gjithnjë bujar dhe i ndihmonte… Pikërisht në këtë kohë, ne dëgjuam tregimet e hebrenjve të Saint-Ouen, se si gjatë luftës, ai kishte strehuar dhe mbrojtur nga policia franceze shumë tregëtarë të vegjël hebrenj, me të cilët bënte tregëti dhe i fshihte në mansardën e restorantit të tij apo ndër miq, duke i ndihmuar dhe me ushqime. Ishte një «Juste» i vërtetë, por ai nuk mburrej asnjëherë me vetveten. Mbaj mënd që në shtëpinë tonë kishte gjithnjë armë, të cilat im gjysh i fshihte poshtë dyshekut ose nën çati. Armët ishin diçka normale tek ne. Thanasi përdorte një revolver «à barillet», (revole me mulli), me të cilën qëllohej me të dyja duart. Ai na donte shumë ne fëmijëve. Kur u rrita, ai më thërriste gjithnjë «la rouge» («e kuqja», sepse në atë kohë aktivizohesha me lëvizjen puntore. Disa vite më parë, vëllai im Gérard u nis për të kërkuar rrënjët e origjinës së gjyshit tonë dhe ai shkoi në Margërit, (Margëlliç), në Epir, ku gjeti shumë rrënoja të vjetra shtëpish të stilit venecian, midis të cilave ishte rritur gjyshi ynë…»
Një pinjoll i familjes së Maliq Hajrullahut është dhe nipi i tij Serge Malik, i cili e tregon prejardhjen e tij shqiptare me një lloj krenare. Nip i Malik-ut, kitarist i talentuar dhe shef orkestre, që shiste dikur “Gjithçka për 100 franga”, e ktheu bistronë që drejtonte nëna e tij në një mjedis të muzikës dhe të lançimit të talenteve të reja, ku nuk mungonin dhe koncertet e një emigranti të famshëm, Django Reinhard. Siç thotë ai, “nëna e tij kishte jetuar gjatë në Rue des Rosiers pranë restorantit “A Picolo”, që sot është si të thuash mbretëria e motrës së vet, Josephine”. Serge, i dekoruar nga qeveria franceze me «chevalier des Arts et des Lettres» në vitin 2009, është tashmë një emër i njohur në fushën e muzikës si dhe drejtuesi i një festivali xhazi apo i Festivalit të përvitshëm të «Puces de Saint-Ouen». Bashkë me aktorin dhe këngëtarin e njohur Richard Bohringer, ai ka botuar më 1993 «Cité – chanson pour une voix et piano» dhe «Y’avait du foin».
Restoranti «A Picolo» shumë pak ka ndryshuar nga pamja e fillimit të shekullit XX, kur dhe atëherë në lokal luhej muzikë. Atmosfera është gjithnjë miqësore, e gëzueshme dhe tepër e ngrohtë, me një potpuri popujsh. Por ajo që më ka mbetur në kujtesë nga biseda me Josephine-n ishte se para se të vdiste, Maliqi e kishte lënë amanet që kur të vdiste “vëllai i tij” Gjergj Thanasi ta varrosnin në të njëjtin varr me të. Dhe kështu do të ndodhte… Dy emigrantët shqiptarë nuk u shqitën nga njëri tjetri dhe në varr.
Në botën e çudirave
Unë e njoha Alice Shushin, (apo Liza, siç mund ta quanim në shqip), vajzën e një shqiptari nga Delvina, atëherë kur vendosja të shkruaja një histori të shkurtër rreth emigracionit shqiptar. Kur Alice-s i përmenda tregun «MALIK» ajo menjëherë u habit dhe sytë e saj të vegjël morën një ndriçim të veçantë. – Ah, Princi Malik! – m’u përgjigj menjëherë ajo. – S’ka një javë që bashkë me tim shoq, Henri, ishim në «Marché MALIK» dhe Henri bëri një seri fotografish.
Et’hem Shushi kishte zbarkuar në Paris në vitet 30’. Pas një pune të mundimshme dhe plot sakricfica, ai kishte mbledhur ca para dhe kishte hapur një restorant të vogël në bulevardin Clignancourt dhe më pas, pasi e shiti atë, hapi një tjetër né «Boulevard de Strasbourg», jo larg këtij bulevardi, një restorant të këndshëm dhe simpatik të cilin ai e quajti «Desir», («Dëshira»). Madje në kartën e restorantit ai shkruante: «Bëjmë specialitete shqiptare».
Në fillim, ky delvinjot ishte martuar me një spanjolle dhe kishte lindur Denisen, por pastaj ishte ndarë nga spanjollja dhe ishte martuar me një pariziane të re dhe simpatike, duke mbajtur me vete gjithnjë Alice-n, nga e cila nuk mund të shkëputej. Që i vogël, i ati kishte ndjekur pas vëllain e tij drejt minierave të Saint-Etienne, pranë Lyon-it, me të mbaruar shkollën fillore. Pas 20 vjet pune të rëndë në minierë, ai kishte ardhur më së fundi në Paris për të nisur një aventurë të re. Alice më foli dhe për vizitat e ambasadorit shqiptar në Paris, Javer Malo bashkë me gruan e tij, simpatiken Vera, duke më treguar një fotografi ku kishin dalë së bashku rreth një tavoline të thjeshtë. Para se të vdiste, Javeri kishte botuar ca kujtime të tij në Paris, të titulluar Përshtypje dhe Mbresa, ku fliste dhe për babain e saj, Et’hemin. Por ajo nuk e dinte. Një ditë tjetër shkova dhe ia tregova se çfarë shkruante Javeri, i cili ishte po nga Delvina dhe e njihte familjen e tij. Ai shkruante dhe për një mbrëmje kur kishte çuar në atë restorant shkrimtarin dhe kritikun letrar Robert Escarpit, i cili sapo kishte përshëndetur në Le Monde romanin e parë të Kadaresë, Gjenerali i ushtrisë së vdekur, të botuar në shtëpinë botuese “Albin Michel”. Ja ç’shkruante ambasadori Malo për vizitën e tij me Escarpit në restorantin e Et’hemit “Chez Et’hem – specialités albanaises”, i cili e lexonte me ëndje jo pak artikuj të Escarpit-it për Shqipërinë: “Hetem, të prezantoj zotin Escarpit…- Hetemi e humbi një çast toruan. Pastaj me një entusiazëm të papërmbajtur tha: – Zoti Escarpit? Po ky është një nder i madh për mua. Kjo do të mbetet një ngjarje e shënuar për restorantin tim. Urdhëroni! – dhe ai na shpuri në tavolinën më të mirë të restorantit… Atë natë në restorant kaluam një darkë nga më të këndëshmet. Në fund Escarpit-i kërkoi t’i sillnin llogarinë. – Llogarinë? – tha Hetemi. – Unë nuk marr para nga një mik i Shqipërisë. Me gjithë këmbënguljen e shkrimtarit, shqiptari nuk luante nga vendimi i tij, megjithëse shuma nuk ishte e vogël. – Pranoj, – tha më në fund Escarpit, – me kusht që kur të shkosh në Spanjë, të kthehesh një ditë në shtëpinë time në Bordeaux. – Megjithë qejf, – iu përgjigj Hetemi…”
Restoranti i Et’hem Shushit në “Passage Desire” nuk është më. Dhe ai restoranti i shqiptarit tjetër nga Skrapari, pranë “Place de la Sorbonne” në “Rue de la Harpe”, ku studentët shqiptarë shkonin të ushqeheshin dhe shkruanin emrat në një fletore, për të paguar më vonë, kur të kishin para. Por megjithatë gjurmët jetojnë ende. Tabela “MALIK” në tregun “Marchés aux Puces”, në Porte de Saint-Ouen ka mbetur gjithnjë, si një dëshmitare e aventurës së një njeriu, një emigranti të ardhur nga brigjet e Adriatikut. Duke përshkruar rrugët dhe kthinat e atij pazari, ato vende ku gëlojnë çdo ditë dhjetra mijra njerëz, të ndodh që duke kërkuar në kartpostalet e vjetra të gjesh kartpostale shqiptare me pamjen e Shkodrës, Sarandës apo Durrësit të viteve të para të shekullit XX, që me sa duket janë shtypur në Francë nga patrioti Nikolla Lako, i cili kishte një shtypshkronjë të vogël në periferi të Parisit dhe botonte abetaret për shkollat shqipe që po hapeshin gjithnjë e më shumë nëpër Shqipëri.
Shkoj në “Porte de Saint-Ouen”, shuaj kureshtjen me rrugicat e pafund dhe plot zhurmë të “Marchés aux Puces” dhe më vonë, duke lënë pas ato imazhe spikatëse të peizazhit parisian, përpiqem të imagjinoj ”Princin” e dikurshëm veshur me kostumin e tij të “La Belle Epoque”, ashtu hijerëndë, me mustaqet pak të ngritura dhe vështrimin e tij krenar për krijesën e tij, sikur donte të thoshte se ishte “zot” i një territori të vogël të këtij qyteti madhështor. Tani më mbetet që në shpirtrat e fundit të emigracionit të vjetër shqiptar, të gjej atë fotografi ku “Princi” pozon me vështrimin tretur nëpër kohëra…
