Për Shqipërinë, Albania Veneta ishte fillimi i një periudhe historike, kur gjithë Europa do mbetej me sytë mbërthyer te lufta titanike e Skënderbeut kundër një pushtuesi më të fortë e të egër
Sllavët nuk rreshtin së deformuari historinë tonë. Orvatja e tyre e fundit është fjalori i Akademisë të Malit të Zi, ku shqiptarët paraqiten si sllavë të “albanizacja” dhe Albania Veneta një trill i yni.
Ndaj është domosdoshmëri, që në mbartjen e dijeve historiko-kulturore tonën, të kihen njohuri për këtë emërtesë të rëndësishme historike, jo thjesht si terminologji, por si pjesë shumë e rëndësishme e rrugës së vështirë që ka përshkuar kombi shqiptar. Për këtë periudhë, që përfshin Mesjetën e mesme e të vonë të banorëve të Shqipërisë së Veriut, tashmë në shërbimin tonë janë shtuar dukshëm lëndë e studime, të cilat krijojnë mundësinë për të zgjeruar këndvështrimin e për të nxjerrë përfundime historike e sociale. Veçohen si prurje të rëndësishme ato hulumtime të Giuseppe Valentinit dhe studimet historike të Oliver Schmid-it, Luçia Nadinit, Pëllumb Xhufit e Paolo Muner; bashkëpunimet e Institutit Italian të Kulturës dhe Bibliotekës Kombëtare; nëntë vëllimet e “Illyricum Sacrum” të përgatitura nga Daniele Farlati dhe Jakobo Coleti. Tani së fundmi sapo është hedhur në treg “Agjentë perandorakë” e historianit Neol Malcolm, ku kapituj të tërë i kushtohen kësaj treve.
Albania veneta – Shqipëria venedikase përbën një tokë shqiptare të kafshuar e të shkëputur forcërisht nga trupi prej fqinjëve, plagët e së cilës, të lëpira prej më se 100 vjetësh, tashmë quhen të mbyllura. Njohja me Albania veneta merr kuptim sepse risjell në vëmendjen tonë të vërteta të pamohueshme në rrafshin e vlerave historike.
Pak gjeografi dhe hartografia
Pjesa e tokave të Shqipërisë së Veriut që morën emrin “Albania veneta”, shtrihen nga Lezha deri tej Grykës së Kotorrit, në Kastelnovo, afër Raguzës. Është një rrip bregdetar i Adriatikut Lindor, me një areal passhpinor etno-kulturor kryesisht shqiptar. Mbi bregdetin “Shqipëria venedikase”, që shtrihej për më shumë se 120 kilometra, ndodheshin portet e Ulqinit, Tivarit, Budvës, Perastit, Risanit, Kotorrit dhe Kastelnovos. Paksa në brendinë lindore, Shkodra, Shasi, Danja dhe Drishti. Nga historia e republikës detare mësojmë se ata u shfaqën për herë të parë në bregun shqiptar të Adriatikut më 1350, me Dogjin Giovani Dolfin dhe nuk vonoi që fundi i shekullit XIV, në periudhën e sundimit të Dogjit Michele Steno, t’i gjente me flamujt e Shën Markut të ngritur në Korfuz, Durrës e Shkodër.
Në hartat e Mesjetës dukshëm shihet se emërimi Albania, zë vend në Veriun shqiptar. Për shkak të njohurive të mangëta mbi hartat e vjetra, në disa prej tyre, në pamjen e parë duket se kemi të bëjmë me ndonjë gabim të hartografit (shih ilustrimin, hartë e shek.XV), por duke ditur se hartat vetëm nga shek XIX janë përdorur si dredhi politike, ku me përjashtim të Shqipërisë që nuk kishte mundësi të shtypte të tilla, fqinjët serbë, bullgarë e grekë i përdornin ato të motivuar nga njëanshmëria, qartësohet se emërtimi Albania qëndron mbi Veriun shqiptar më së miri. Hartat veneciane mbeten nga më të saktat e më se të paanshme.
Si dhe kur lindi emërtimi, “Albania veneta”?
Duhet thënë që në fillim se termi i përket një territori shqiptar, ku Vendiku kishte vendosur sundimin kolonial, kryesisht me vetafrim si parim themelues. Akti njihej si ”Dedizione”. ”Kjo histori aq komplekse, shkruan Pierre Cabanas te histori e Adriatikut-aq dramatike, me ngritje e rënie, përmbysje vlerash e popujsh…fillon të shfaqet nga koha kur konsolidohet Republika e Venedikut”. Deri më 1186, portet Adriatikase, Raguza, Kotorri, Tivari dhe Ulqini, ishin në zotërim të zhupanit të madh, Stefan Nemanja. Për pak vite u duk sikur Venediku e humbi kontrollin në bregun lindor të Adriatikut, por ai rikthehet aty kur sheh se shfaqet (1190) bërthama e një shteti shqiptar, Arbanoni, me shtrirje në brendësi, pa pasur ndonjë port-dalje në detin Adriatik. Pushteti autonom arbëror, ku sundon dinasti Gjin, u pa si kërcënim nga Republika e Venedikut për supremacinë e saj në det, ndaj në 1205, me synim që të mbajë çelësat e rrugëve tokësore drejt lindjes, krijoi dukatin e Durrësit. Fillon e merr rrugë Arbanoni venedikas.
Historiani Oliver Schmid, i vendos zanafillat e provincës venedike të Arbërisë, më 1392. Schmidi thotë: “Arbëria Veriore u shndërrua në Arbëri venedike, sepse elitat shqiptare u detyruan e se nuk u mbeti alternativë tjetër politike veç Venedikut”.
Lidhjet e qëndrueshme të Republikës Serenissima me bregun lindor të Adriatikut, e posaçërisht me bregun shqiptar, njihen të kenë filluar në fundin e shek. XIV dhe fillim shek. XV, kohë kur perandoria detare vendosi sundimin e saj në Shqipërinë e Veriut. Historiani Bernard Doumere, shkruan tek “Adriatiku në shekujt XIII-XVIII”, se termi ”Shqipëri venedikase” është krijim i Serenissimas, në kuadrin historik të fillim shekullit XV, kohë kur ajo i caktoi vetes një objektiv: t’i rivihet pushtimit të Dalmacisë. Ishte Dogja Antonio Venier, ai që vendosi rindërtimin e një perandorie të madhe koloniale të përtej detit, ”Actum de imperio credere”, përballë një kundërshtari që kërcënon gadishullin ilirik, sulltanit otoman.
Mes viteve 1392 e 1396, emërtimi ”Shqipëri venedikase” i zotërimit të Republikës së Shën Markut në bregun lindor dalmat, zinte vend në dokumentet zyrtare. Dokumentet doganore të drithit e përmendin atë gjithnjë e më dendur, pasi Venediku pushtoi Lezhën, me 1393, Shkodrën e Drishtin më 1396; Durrësin, i cili nga viti 1398 i ishte dorëzuar Venedikut nga Topiajt dhe Ulqini, që u pushtua nga Venediku më 1405. Po tek ”Adriatiku në shekujt XIII-XVIII” të Pierre Cabanes, autori Bernard Doumere citon një dokument të fundshekullit XIV, ku ”Senati u kërkon administratave të zotërimit kolonial Albania Veneta, të organizojnë shkëmbimin e drithërave për përfitim vetëm të metropolit”.
Arbëria venedikase është pjesë e Arbërisë së Veriut të cilën, për shekujt XIV-XV, i pari që e paraqiti ishte albanologu gjerman, Karl Hopf. Emërtimi ”Shqipëri venedike” rrodhi si pasojë e nevojës për t’u dalluar ky zotërim i tokave shqiptare nga trevat e tjera shqiptare që ndodheshin nën sundimin turk e që në harta, veprimtari të përditshme e dokumente tregtare, njiheshin me emrin ”Albania Turke” dhe ”Arbëri”, emër me të cilin njihej territori që përfshinte Labërinë e Himarën.
Albania veneta si njësi politike e veçuar
Prejardhja e emrit bën të njohur se në këtë trevë, me një rrip bregdetar që përfshin 5 porte e 7 qytete, është shuar jeta shoqërore e organizimi i Perandorisë Bizantine dhe është vendosur kultura dhe organizimi latin. Venediku, për një periudhë relativisht të gjatë në bashkëjetesë me Perandorinë Bizantine, mbi zotërimet e saj në detet Adriatik, Jon dhe Egje, ndërtoi perandorinë e saj. Adriatiku Lindor u kthye në një gjerdan qytetesh-porte, ku shquheshin Zara, Spalato, Shebeniku, Trogiri, Raguza, Kotorri dhe Ulqini. Vija bregdetare nga Gjiri i Kotorrit e deri në Lezhë dhe brendia tokësore që përfshinte krahun e majtë të Drinit, me qytetet mesjetare Sapa, Danja, Shasi, Sarda, Shati, Shkodra, Drishti, territori mbi Shkodër, deri në Zabljak, u quajtën ”Shqipëri venedike”.
Venedizimi i Dalmacisë dhe ”Shqipërisë venedike” ishte përcaktues për fatin e popujve (shqiptar dhe sllav) që jetonin në rripin bregdetar të izoluar prej maleve në brendësi. Jetesa e tyre varej nga Venediku. Zotërimet ”Albania veneta” marrin statuset e tyre në kufizimin kohor 1307-1449”. Nga korriku i vitit 1388, thotë historiani Ducellier-Serenissima fillon të ndërhyjë në Durrës, derisa Topiajt e dorëzuan. Më mirë…për një pension prej 700 dukatash, sesa ta shikonte qytetin në duart e osmanëve”. Me Durrësin Lezhën dhe Portin e Shëngjinit kuptohej ”Versioni i zgjeruar” i Albania veneta.
”Venediku nuk qeveriste me dorë të hekurt, shkruan Neol Malcolm tek “Agjentë perandorakë”, por duke respektuar statuset vendore. “Venedikzimi” kishte të bënte me përdorimin e monedhës, peshave e njësive matëse, të drejtën penale venedikase dhe të drejtën civile vendore”.
Shqiptarët e ”Albania veneto” dhe Republika e Raguzës
Njësia politike “Shqipëria venedike” jetoi në marrëdhënie të ngushta me Republikën e Raguzës (Dubrovniku i sotëm sllav) që ndodhet paksa mbi Grykat e Kotorrit.
“Raguza, ky qytet tregtar, shkruan historiani Paolo Petta – ku mjaft familje fisnike ishin me prejardhje shqiptare dhe ku autoritetet bashkiake mbështetën vazhdimisht Skënderbeun dhe luftën e tij”, ishte e rrethuar nga një pari me origjinë tregtare që sundonin botën e detarëve, artizanëve e fshatarëve, (këta të fundit, kryesisht sllavë dhe shqiptarë që popullonin tokat përreth). Kjo republikë, sipas historianit Georges Castellan (Histori e Ballkanit), ishte e para në gadishullin ilirik që kishte hequr bujkrobërinë në vitin 1456.
Republika ishte themeluar në shek. X. Si fuqi rivale në detet, ajo kishte humbur betejat me Republikën e Venedikut dhe kishte firmosur një pakt bashkëjetese në kushtet e vasales. Nënshtrimi ndaj më të fortit e detyronte që t’i jepte simbolikisht në çdo tre vjet Republikës së Venedikut si dhuratë një kupë argjendi me vlerë 20 zekinta. Pasuria i buronte sidomos nga plumbi dhe argjendi që i vinin nga Kosova dhe Bosnja. Raguza kontrollonte fillimet e rrugëve të pakta tokësore që përfundonin në treva shqiptare. Në jug të saj niste Via de Zenta, nga ku duhej të kaloheshin malet shqiptare për të mbërritur në Shkodër, Gjakovë, Prizren e qytete të tjera në Kosovë. Një tjetër rrugë niste nga Grykat e Kotorrit e të çonte në Pejë. Nga të dyja rrugët mbërrijnë në Raguzë eksportet shqiptare të kripës, drithit, lëndës drusore, vajit, gjedhit dhe leshit. “Republika e Raguzës, shkruan Neol Malcolm – ishte blerësi kryesor i drithërave nga Shqipëria”.
Raguza u ishte nënshtruar turqve që më 1458, por më 1481 u bë qytet-shtet vasal i Portës, me detyrimin e pagesës së një haraçi prej 12500 dukat ar në vit.
Vasaliteti zgjati tre shekuj e gjysmë. Statusin e saj si qendër e kulturës latine, Porta nuk e cenoi. Në vitin 1450 Raguza kishte 6500 banorë brenda mureve dhe rreth 3 mijë në rrethinat, e dhënë kjo që del nga arkivi i Dubrovnikut.
Në Raguzë – sipas Oliver Chaline – gjuhë e zakonshme përdorej sllavishtja dhe italishtja. Elita fliste e përdorte në dokumentet e saj latinishten, por nuk mund të përdorej për t’u marrë vesh me fshatarët dalmatë dhe malësorët shqiptarë. Bëhet fjalë për një trevë nga na vjen një prej dëshmive më të vjetra për shqiptarët e gjuhën e tyre. Është një dëshmi gjyqësore raguziane, që e përmendim, sepse ka hyrë në historinë e gjuhës shqipe.
Ajo tregon arealin homogjen të popullatës shqiptare në passhpinën e malit që rrethon Raguzën, me emrin Shën Shirgj: “Dëgjova një zë që thërriste në mal në gjuhën shqipe”(Audivi unam vocem clamantem in monte in lingua albanesca). Kjo dëshmi e nxjerrë nga analet raguziane, është bërë më 14 korrik të vitit 1284 dhe është i pari dokument që ndesh praninë e gjuhës shqipe dhe folësit e saj.
Albania veneta, një histori bashkëjetese e shqiptarëve me Venedikun
Për Shqipërinë, Albania veneta ishte fillimi i një periudhe historike, kur gjithë Europa do mbetej me sytë mbërthyer te lufta titanike e Skënderbeut kundër një pushtuesi më të fortë e të egër. Nga ana e tyre, venecianët, duke njohur karakterin rebel e luftarak të shqiptarëve, i përdorën jo rrallë si mercenarë.
Historia e Shqipërisë venedikase vjen në unitet me historinë e shqiptarëve në tërë trevat.
Kjo ishte një krahinë nga ku – siç shkruan Luçia Nadin – “…familjet patrice veneciane, i kishin fatet e tyre të lidhura me lindjen dhe posaçërisht me Shqipërinë, ku kishin hedhur rrënjë qysh në Mesjetë, nëpërmjet importit të mallrave të sjella nga zonat e brendshme me karvanë, udhëtimeve vajtje-ardhje të anijeve të mallrave, investimeve bujqësore në fushën bregdetare”.
Venediku, shprehen historianët – mund të mbahej në ”Shqipërinë venetike” vetëm falë vullnetit të mirë të popullsisë shqiptare, nënshtetas besnikë, që shihnin te republika një çlironjëse nga sundimi i egër sllav dhe mbrojtëse nga pushtuesit e rinj otoman. Këshilli i Madh i tyre i dha qytetarinë më 1439 vëllezërve të Skënderbeut, Gjergj Stres Balshës dhe një numri të madh shqiptarësh të ardhur në Venedik pas pushtimit të Shkodrës. Këtu gjetën strehë një pjesë e të ikurve pas pushtimit turk, të cilët, si u integruan në bashkësinë e Venedikut, lanë në historinë e këtij qyteti emrin Alban në kisha, shkolla, rrugë e patricë, si dhe një afresk kubeje të shekullit XVI në Pallatin e Dozhëve, me pamje nga beteja për mbrojtjen e Shkodrës. Grupet e emigrantëve shqiptarë, sipas historianes kroate, Lovarka Coralic, regjistrohen të jenë vendosur të përqendruar në pjesët e Castello-s, San Marco-s, por ata shfaqen edhe në shumë zona të tjera të Venecias. Origjina e emigrantëve shqiptarë, nga viti 1476 deri 1525 sipas të dhënave nga testamentet e studiuara nga historiania e sipërpërmendur rezulton të jenë 50 % shkodranë, 17 % ulqinakë, 9 % drishtarë, 2 % durrsakë, 1 % lezhjanë dhe 21 % shqiptarë nga vise të tjera. Në Venecia, me emra shqiptarësh emërtohen rrugët, rrugicat dhe sheshe, ”Calle dei Albanezi” në Castello, Campiello dei Albanezi te Cannaregi, ”Rruga e shqiptarëve” që ndodhet pranë Campo san Anzolo. Biri i Venedikut, Antonio Vivaldi, në kulmin e krijimtarisë i kushtoi Skënderbeut një dramë muzikore dhe, sipas historianit Gennaro Francione, te Katër Stinët Skënderbeu përfaqëson në frymëzim stinën e ringjalljes, pranverën.
Lundrimi dhe tregtia
Fuqia e Republikës së Shën Markut dhe Republikës tjetër mike, asaj të Shën Vlashit-Raguzës, qëndronte te zotërimi i anijeve të lundrimit. Epërsia e tyre detare arrin kulmin në shekullin e XV. Më se 300 anije të Venedikut ishin pikëmbështetje për zotërimin e brigjeve të populluara dhe të pasura të Adriatikut Lindor. ”Nga zotërimi i saj ‘Albania veneta’, Venediku merrte, shkruan historiani Oliver Chaline – një numër të madh detarësh, pronarë anijesh, kapitenë dhe armatorë”. Veçohen sidomos ata të Kotorrit, ku gjenden një mori portesh natyrore. Në Grykat e Kotorrit, një numër gjiresh e kanalesh ujore, vendosur nën hijen e maleve, ishin mjaft të lakmuara për qëndrim portual dhe ankorim. Brenda këtij fjordi adriatikas lulëzonin portet e Castenovos, Risanos, Perostos dhe Kotorrit dhe anijet dilnin prej saj përmes grykës së fortifikuar të Kumborit.
Interesat e Venedikut për mbajtjen nën zotërim të Shqipërisë venedikase fillojnë nga sektori detar, i lidhur ngushtë kjo me ushtrinë. Kronikat e kohës vlerësojnë se nga rreth 25 mijë ushtarë që mbante Venediku, vetëm 5-6 mijë prej tyre ishin me kombësi venete. Të tjerët, kryesisht ishin shqiptarë dhe sllavë. Pason lidhja me zejtarët, ngjyrosësit, endësit, e mjeshtëri të tjera, zeje këto për të cilat në ”Shqipërinë venedikase”, republika u fshinte taksat për 15 vjet, me të vetmin detyrim që prodhimet e tyre t’ua shisnin vetëm venedikasve. Shqiptarët janë të vendosur në pika kyçe të detarisë e të tregtisë deri brenda në Venedik, si p.sh., në lagjen “Tek Engjëjt”. Në zotërimin venedikas, vendasit u punësuan në numër të madh edhe në administratë e polici. Profesor Pëllumb Xhufi na sjell shpjegimin bindës se të gjithë emrat e personave që gjenden në dokumentet mesjetare të Albania venetas, janë vetëm përkthime trajtash të shqipes.
Nga portet e Albania venetas merrnin rrugë një mori lëvizjesh import-eksporti. Kështu p.sh., Lezha, ”Syri i djathtë i Durrësit”, zotërim venedikas, nga viti 1393, kohë kur republika i kishte përfituar prej Dukagjinëve, sipas Oliver Schmid, kontrollonte tërë tregun e kripës për në Serbi. Nga portet e Grykës së Kotorrit, Tivarit dhe Ulqinit, rregullisht lëviznin prodhimet e minierave të metaleve të çmuara dhe plumbit, që vinin nga Novo Bërdo, Srebrenica, Rudniku, Brescoa dhe Trepça.
Nga Shkodra, përmes lumit të lundrueshëm Bunë, eksportohej për në Venedik, lëkurë, lëndë drusore, drithë, dyllë e mjaltë.
Pak fjalë për “Directorium ad passagium faciendum”
Besoj se është shumë e rëndësishme për njohuritë e çdo shqipfolësi, që të ketë dijeni për këtë dokument me vlera të mëdha. Dokumenti ndodhet në regjistrat e kancelarisë të Arkivit Shtetëror të Dubrovnikut. Bëhet fjalë për një traktat që ipeshkvi i Tivarit, Guillemus Adae, i drejton në 15 korrik të vitit 1284 Papës Joan XXII dhe mbretit të Francës, Filipit VI Valua. Është një dokument i vyer, sepse i cilëson në mënyrë të qartë tokat, që më pas u quajtën Albana veneta, si shqiptare.
Pasi shkruan se “Albanët janë një popull i madh…me bindje te kisha romane”, vazhdon me të dhëna të pazëvendësueshme për historinë e kësaj treve, se:
“…aty janë dy kombe: një janë shqiptarët dhe tjetri latinët, të cilët këmbëngulin të gjithë te besimi, riti dhe bindja e kishës romane dhe respektivisht ata kanë edhe kryeipeshkvë, ipeshkëv e abatë, fetarë dhe klerikë sekularë të një statusi dhe të një rangu më të ulët. Latinët kanë gjashtë qytete me ipeshkvët e tyre: i pari është Tivari, kryeipeshkëvi; pastaj Kotorri, Ulqini, Shasi, Shkodra dhe Drishti, në të cilët jetojnë vetëm latinë; popullsia e tyre, në të vërtetë, janë shqiptarët në të gjitha dioqezat jashtë mureve. Katër qytete janë shqiptare: Polati Major (Pulti i Madh), Polatum Minor (Pulti i Vogël), Sapa, dhe Albania (Kruja), të cilët bashkë me qytetet latine të lartpërmendura janë nën kryeipeshkvinë e Tivarit dhe juridikisht nën mitropolinë e kishës së tij…Pushteti i latinëve kufizohet pra vetëm me rrethin e qyteteve të tyre. Jashtë qyteteve të tyre, ata kanë prona vreshtash dhe fushash, megjithatë kanë kështjella dhe shtëpi fshati. Por, shqiptarët, meqë janë kombi më i madh, mund të zotërojnë në fusha lufte më shumë se 15000 kalorës, për çdo aktivitet lufte, janë luftëtarë trima e të shkathët sipas dokeve dhe zakoneve të atdheut të tyre”.
Sa sipër, është përpos se një fragment i shkëputur në shërbim të temës. Traktatit, për shkak të peshës së dëshmisë historike e shoqërore që mbartte, i janë bërë më pas kopje. Për rëndësinë që paraqiste, rrethe fetare, politike dhe akademike të kohës së mëpasshme u interesuan ta kishin pjesë të fondeve të tyre.
Dorëshkrime kopje të “Directorium Ad Passagium Faciendum”, njihen kanë mbetur katër: një i shek. XIV gjendet në Bibliotekën Perandorake të Vjenës; një tjetër i gjysmës së parë të shek. XV gjendet në Bibliotekën Publike të Bazelit; një tjetër i gjysmës së parë të shek. XV ruhen në Bibliotekën Mbretërore të Brukselit; i katërti dorëshkrim ruhet në Eskorialin e Spanjës.
