Shkrimtari në këtë intervistë flet për stilin dhe procesin e të shkruarit, si dhe për vendet e çuditshme e të errëta që i hedh në letër.
“Si duket ai? A është njeri i këndshëm?” – ishin pyetjet e një udhërrëfyese në ethe, të cilën ma kishin angazhuar për të më prirë nëpër lagjen Aoyama të Tokios, ku ndodhet zyra e Haruki Murakamit. Ndodhej në një ndërtesë diskrete e të pashënuar anash rrugës. Ajo u çlirua, kur asistenti i Murakamit e hapi derën, e mori përsipër të merrej me mua dhe e rehatoi që të priste derisa ne ta kryenim drekën e punës në një stacion treni në afërsi. Ishte viti 2010. Në Japoninë e atëhershme, Murakami ishte një yll që nuk mund t’i gjendej shoku në botën letrare. Novela e tij e madhe me tri vëllime “1Q84”, botuar më 2009 dhe 2010, ishte shitur mbi gjashtë milionë ekzemplarë në Japoni. Kur ai mori pjesë në “Festivalin Neë Yorker” biletat ishin shitur brenda pak minutash dhe pretendohej se adhuruesit kishin vërshuar Nju Jorkun nga Japonia, Koreja dhe Australia për ta takuar. Ata kishin bërë gjithë atë rrugë për shkak se Murakami është natyrë ngurruese dhe rrallëherë merr pjesë në ngjarje publike.
Ai tregon se si ishte “befasuar dhe hutuar” prej reagimit së tepërmi entuziast ndaj përpjekjeve të tij të para në fiksion. Ai konfuzion mund t’i ketë dhënë shtytje diçkaje brenda tij. Narrativat e tij janë gjithnjë zhbiruese dhe eksploruese. Heronjtë e tij, fatkëqij ose të udhëzuar, i caktojnë vetes mision eksplorimin. Nganjëherë mbarojnë në rrethana krejt të zakonshme, nganjëherë krejt të çuditshme. Një stilist subtil dhe njeri krejt i zakonshëm, Murakami është mjeshtër i të pasigurtës dhe i sociologjisë. Gjuha e tij është imazh i thjeshtë përshkrues me një mister prapa vetes. Në fiksionin e tij ka shkruar për delen fantome, për shpirtrat që takohen në botën e përtejme, për njerëzit e vegjël që dalin prej një pikture, por nën imagjinatën ndjellëse, shpesh ëndërrimtare, vepra e tij më shpesh është studim i ndërlidhjeve të munguara, të komedisë dhe të tragjedisë të shkaktuara nga dështimet tona për ta njohur njëri-tjetrin.
Kjo intervistë është përshtatur me Haruki Murakamin, prej bisedave të zhvilluara që i kemi pasur në “New Yorker Festival”, më 2008 dhe 2018.
Murakami: Para dhjetë vjetësh kemi zhvilluar intervistën e fundit, dhe shumë gjëra interesante kanë ndodhur gjatë atyre dhjetë vjetëve. Ta zëmë, unë jam dhjetë vjet më plak. Dhe kjo është punë e madhe, së paku për mua. Po plakem përditë dhe, derisa po plakem, po mendoj për veten ndryshe prej kohës së rinisë. Tani në pleqëri po përpiqem të tregohem gjentil dhe romantik. Është si puna e një politikani që mundohet të bëhet Obama dhe Trump. Por kam një përkufizim për një romantik gjentil: së pari, ai nuk flet për shlyerjen e taksave të të hyrave të veta; së dyti, nuk shkruan për ish të dashurat ose ish-gratë; dhe së treti, ai nuk mendon për Çmimin Nobel për Letërsi. Kështu që, Deborah, të lutem, mos më pyet për këto tri gjëra. Do ta kem punën pisk.
Treisman: Ju porsa ma shteruat depon e pyetjeve. Në fakt, doja të filloja me librin tuaj më të fundit, novelën tuaj të re, “Killing Commendatore”. Vepra bën fjalë për një burrë të cilin e lë gruaja. Ai përfundon në shtëpinë e një artisti plak, një piktori. Kur të mbërrijë në atë shtëpi, nisin të ndodhin shumë gjëra të çuditshme, dhe disa prej tyre duket se dalin prej një vrime në tokë – njëfarë bunari pa ujë. Po hamendem si ju erdhi kjo premisë për novelën.
Murakami: Është një libër voluminoz, ju e dini, dhe më ka marrë një vit e gjysmë kohë, ose aty diku, për ta shkruar, por nisi me vetëm një ose dy paragrafë. I shkrova ata paragrafë dhe i lashë në tavolinën e punës dhe nuk u mora me ta. Pastaj, nja tre ose gjashtë muaj më vonë, më erdhi ideja se mund t’i ktheja ata, një ose dy paragrafë, në një novelë, dhe nisa ta shkruaja. Nuk kisha kurrfarë planesh, nuk kisha kurrfarë orari. Nuk kisha linjë rrëfimi: Thjesht, nisa prej atij paragrafi, ose atyre dy paragrafëve dhe vazhdova të shkruaja. Dhe rrëfimi vetë më priu deri në fund. Nëse keni ndonjë plan – nëse e dini fundin kur të filloni – nuk ndieni kurrfarë qejfi ta shkruani atë novelë. E dini, piktori mund të bëjë skica para se ta nisë pikturimin, por jo edhe unë. Gjithçka është e bardhë, unë kam brushën në dorë dhe, thjesht, pikturoj.
Tresiman: Ka një karakter, ose një ide në novelë që formëson “Commendatoren” nga opera e Mozartit, “Don Giovanni”. Pse pikërisht kjo ide, ky karakter, në bosht të librit?
Murakami: Zakonisht, i filloj librat me pak. Në këtë rast kisha titullin “Killing Commendatore” dhe kisha paragrafët e parë të librit dhe po hamendesha se çfarë lloj rrëfimi mund të shkruaja me ta. Nuk ka diçka si puna e “Commendatores” në Japoni, por ndieja atë të çuditshmen e titullit dhe çmoja shumë të çuditshmen.
Treisman: A është e rëndësishme për ju opera “Don Giovanni”?
Murakami: Shumë i rëndësishëm për mua është karakteri. Përgjithësisht, nuk i përdor modelet. Në karrierën time kam përdorur një model për një karakter vetëm një herë. Ai ishte një djalë i dalë dore, asi që nuk më pëlqente hiç, dhe doja të shkruaja për të, por vetëm një herë. Krejt karakteret e tjera në veprat e mia i kam bërë prej hiçit, nga zeroja. Kur e sajoj një karakter, ai a ajo lëviz automatikisht dhe, krejt çfarë më duhet të bëj, është ta shikoj derisa sillet vërdallë dhe flet e kryen punë. Jam shkrimtar dhe po shkruaj, por njëherësh ndiej sikur të isha duke lexuar një libër mahnitës dhe interesant. Prandaj, shkrihem kur shkruaj.
Treisman: Karakteri kryesor në libër dëgjon operën, por edhe pjesë të ndryshme muzikore që i përmendni në libër. Shpesh karakteret tuaja dëgjojnë grupe ose zhanre të ndryshme muzikore. A ju ndihmon kjo që ta shtjelloni atë çfarë përfaqësojnë?
Murakami: Dëgjoj muzikë derisa shkruaj. Kështu që muzika natyrshëm vjen në shkrimin tim. Nuk lodhem fort se çfarë lloj muzike është por, për mua, muzika është një lloj ushqimi. Më jep energji të shkruaj. Andaj, shkruaj shpesh për muzikën, më së shumti shkruaj për muzikën që e dua. Është e mirë për shëndetin tim.
Treisman: Po thoni se muzika jua ruan shëndetin?
Murakami: Po, shumë bile. Muzika dhe macja. Ato më ndihmojnë goxha shumë.
Treisman: Sa mace i keni?
Murakami: Asnjë. Dal të vrapoj mëngjeseve rreth shtëpisë dhe rregu-llisht i shoh tri ose katër mace. Janë shoqe të mia. Ndalem dhe u them ‘tung’ dhe ato më afrohen; e njohim njëri-tjetrin fort mirë.
Treisman: Kur “The New Yorker” botoi pjesë të “Killing Commendatore”, ju pyeta për elementet joreale në veprën tuaj. Ju thatë: “Kur shkruaj novela, realja dhe jorealja thjesht shkrihen bashkë. Nuk është se kam ndonjë plan dhe unë po e ndjek me përpikëri, por sa më shumë që provoj të shkruaj për realitetin në mënyrë reale, aq më joreale pashmangshëm më shfaqet bota. Për mua, novela është si puna e një ndeje. Kushdo që dëshiron të bashkëngjitet, është i mirëseardhur dhe, ata që duan të largohen, mund ta bëjnë kur t’ua dojë qejfi”. Andaj, si i ftoni njerëzit dhe gjërat në këtë ndejë? Ose si arrini në një vend kur jeni duke shkruar ku mund të vijnë edhe si të paftuar?
Murakami: Lexuesit shpesh më thonë se ka një botë joreale në krijimtarinë time – se protagonisti shkon në atë botë dhe pastaj kthehet përsëri në botën reale. Por nuk është se unë mund ta shoh gjithnjë vijën kufitare ndërmjet botës joreale dhe botës reale. Prandaj, në shumë raste, ato botë përzihen e shkrihen. Në Japoni mendoj se bota tjetër është shumë afër jetës sonë reale dhe, nëse vendosim të shkojmë përtej, nuk është punë e zorshme. Kam përshtypjen se në botën perëndimore nuk është e lehtë të shkosh përtej kësaj bote; duhet të kaloni nëpër disa gjykime për të kaluar në botën tjetër. Andaj, në tregimet e mia, nëse lëshoheni deri në fund të bunarit, ka një tjetër botë. Dhe nuk është e domosdoshme ta tregoni ndryshimin ndërmjet kësaj ane dhe anës tjetër.
Treisman: Ana tjetër, zakonisht, është një vend i errët?
Murakami: Jo domosdoshmërisht. Mendoj se më shumë lidhet me kureshtjen. Nëse ka një derë dhe ju mund ta hapni dhe të hyni në atë vend, hapeni. Është thjesht kureshtje. Çfarë ka brenda? Çfarë ka aty? Pra, këtë punë bëj përditë. Kur jam duke shkruar novelë, zgjohem diku në katër të mëngjesit dhe ulem para tavolinës së punës dhe nis të shkruaj. Kjo ndodh në një botë reale. Gjerb kafe të vërtetë. Por, kur nis të shkruaj, humbem diku tjetër. Hap derën, futem dhe shoh çfarë po ndodh atje. Nuk e di – ose nuk dua t’ia di – nëse ka një botë reale ose një joreale. Lëshohem thellë e më thellë derisa përqendrohem me krejt qenien në shkrim, në njëfarë nëntoke. Derisa jam atje, merrem me gjëra të çuditshme. Por derisa po i shoh, me sytë e mi, duken krejt natyrale. Dhe nëse aty ka errësirë, ajo errësirë më del para syve dhe, mbase, ka ndonjë mesazh, e dini? Po përpiqem ta kap mesazhin. Prandaj, shoh atë botë dhe përshkruaj çfarë shoh, pastaj kthehem përsëri. Kthimi në botën reale është i rëndësishëm. Nëse nuk mund të kthehesh, është e frikshme. Por, unë jam profesionist, prandaj mund të kthehem.
Treisman: Dhe me vete i keni edhe ato gjëra?
Murakami: Jo, do të ishte e frikshme. Gjithçka e lë në vendin e vet. Kur nuk jam duke shkruar, jam njeri krejt i rëndomtë. Respektoj rutinën e përditshme. Zgjohemi herët në mëngjes. Shtrihem në nëntë të mbrëmjes, nëse nuk ka ndonjë ndeshje bejsbolli. Dhe vrapoj ose notoj. Jam njeri i rëndomtë. Kështu që kur dal në rrugë dhe dikush më thotë: “Më falni, zoti Murakami, më vjen mirë që ju takova”, më duket e çuditshme, e dini. Nuk kam asgjë të veçantë. Pse qenka ai i lumtur pse më takoi mua? Por mendoj se kur jam duke shkruar jam disi i veçantë – ose i çuditshëm, e pakta që mund të them.
Tresiman: E keni treguar disa herë historinë se si dyzetë vjet më parë në një ndeshje bejsbolli papritmas ju ra ndërmend: ‘Unë mund të shkruaj’. Megjithëse as kishit provuar më parë të shkruarit. Dhe në kujtimet tuaja, “Ëhat I Talk About Ëhen I Talk About Running”, keni thënë: “Sikur diçka piku nga qielli dhe e kapa me duart e mia”. Pra, piku aftësia për të shkruar ose, mbase, vetëm ideja se ju mund të provonit. Nga mendoni se erdhi, dhe pse ju erdhi, nëse jeni kaq i rëndomtë?
Murakami: Njëfarë pagëzimi, kurrgjë më shumë. E dua bejsbollin dhe shpesh dal në parkun e lojërave. Më 1978, kur isha 29 vjeç, shkova në parkun e bejsbollit në Tokio për ta parë ekipin tim të preferuar, Yakult Sëalloës. Ishte ditë e hapur, ditë me diell. Po shikoja ndeshjen dhe lojtari i parë me shkop shënoi dyshifror. Në atë çast ndjeva se mund të shkruaja. Mbase kisha pirë shumë birrë, nuk e di, por në atë çast sikur përjetova njëfarë pagëzimi. Para atij çasti nuk kisha shkruar kurrgjë. Isha pronar i një klubi jazzi dhe isha shumë i zënë duke bërë koktej dhe sandviçë. Gatuaj sandviçë të shijshëm! Por, pas ndeshjesh, shkova në librari dhe mora disa gjëra, pastaj nisa të shkruaja dhe u bëra shkrimtar.
Treisman: Po flisni për dyzetë vjet më parë. Sa jua ndryshoi të shkruarit jetën?
Murakami: Kam ndryshuar shumë. Kur nisa të shkruaja nuk dija si të shkruaja. Shkruaja në mënyrë shumë të çuditshme, por njerëzve u pëlqente. Tani nuk lodhem fort për librin tim të parë, “Hear Ëing Sing”; ishte shumë herët që ta botoja. Shumë vjet më parë isha ulur në tren në Tokio, duke lexuar një libër, dhe erdhi një vajzë shumë e bukur tek unë dhe më tha: “A jeni ju zoti Murakami?” “Po, unë jam zoti Murakami”. “Jam adhuruese e madhe e veprave tuaja”. “Faleminderit shumë!” “Dhe i kam lexuar të gjitha veprat tuaja dhe i dua”. “Faleminderit! E çmoj këtë”. Pastaj ajo tha: “Më së shumti më pëlqen vepra juaj e parë. Ajo është më e mira, mendoj unë”. “Oh, kështu mendoni?!” Dhe ajo tha: “Keni nisur ta lëshoni dorën me kalimin e kohës”. Kështu që u mësova me kritikat. Por, nuk pajtohem. Mendoj se po ia marr dorën më mirë. Për dyzetë vjet me radhë jam orvatur për më mirë dhe mendoj se ia kam dalë mbanë.
Ajo vajzë në tren më bën të mendoj për një muzikant xhazi, emri i të cilit ishte Gene Quill. Ai luante në saksofon dhe ishte i famshëm gjatë viteve gjashtëdhjetë dhe shtatëdhjetë. Dhe, sikurse cilido saksofonist i asaj kohe, ishte ndikuar shumë prej Charlie Parkerit. Një natë po luante në një klub jazzi në Nju Jork dhe derisa po largohej nga skena, iu afrua një riosh dhe i tha: “Hej, krejt çfarë po bëni është po i bini si Charlie Parkeri”. Gene tha: “Çka?” “Krejt çfarë po bëni është po i bini si Charlie Parkeri”, i përsëriti ai. Gene e hoqi saksofonin, instrumentin ia dha djaloshit dhe i tha: “Hajde ti bjeri si Charlie Parkeri!” Mendoj se kjo anekdotë i ka mesazhet: e para, është e lehtë ta kritikosh dikë; e dyta, është shumë e vështirë të krijosh diçka origjinale; e treta, po dikush duhet ta bëjë. E kam bërë për dyzetë vjet me radhë. Është detyrë imja. Mendoj se jam një burrë që po bën çfarë duhet të bëjë, si puna e pastrimit të kanaleve ose mbledhja e taksave. Prandaj, nëse dikush tregohet i sertë me mua, do ta heq instrumentin dhe do t’i them: “Merre, bjeri!”
Treisman: Thatë, se të shkruarit e dy librave të parë ishte punë shumë e lehtë, pastaj nisi të bëhej paksa më e vështirë. Ku ju has sharra në gozhdë?
Murakami: Kur i shkrova ata dy libra, “Hear the Ëind Sing” dhe “Pinball, 1973”, më dukej e lehtë të shkruaja, por nuk isha i kënaqur me librat. Ende nuk jam i kënaqur me to. Pasi i kreva ata dy libra, nisa të bëhesha më ambicioz. Shkrova “A Ëild Sheep Chase” – novelën time të parë, të gjatë. (Dy të tjerat ishin më shumë novela të shkurtra). Ajo mori kohë tri ose katër vjet, ma ha mendja dhe përnjëmend u desh të gërmoja thellë për ta gjetur burimin. Kështu që mendoj, se “A Ëild Sheep Chase” ishte pikë fillestare e karrierës sime të vërtetë. Gjatë tre vjetëve të para, po shkruaja derisa po punoja si pronar i klubit të xhazit. E mbaroja punën në dy të mëngjesit, pastaj ulesha të shkruaja në tavolinën e bukës, në kuzhinë. Kjo ishte ngarkesë tepër e madhe. Pas dy librave të parë, vendosa ta shisja klubin dhe të bëhesh tamam shkrimtar. Por, klubi i xhazit po shkonte mirë dhe të gjithë më këshilluan të mos e shisja.
Treisman: Mos e lër punën e ditës!
Murakami: Pastaj shkrova “A Ëild Sheep Chase”. Doja të shkruaja një libër voluminoz.
Tresiman: A ishte më e lehtë të shkruaje libra më të mëdhenj, apo a ishte më shumë punë sfide?
Murakami: Kur shkrova “A Wild Sheep Chase” u mahnita, pasi nuk e dija çfarë do të ndodhte pastaj. Mezi prisja të vinte e nesërmja, që ta merrja vesh çfarë më priste. Doja ta ndërroja faqen, por nuk kishte asnjë faqe. Duhej t’i shkruaja.
Treisman: A ndodh ndonjë ditë, të mos keni ide se çfarë ju pret? Uleni dhe nuk mund ta hidhni asnjë fjalë në letër?
Murakami: E kam përjetuar bllokimin sikur çdo shkrimtar. Kur ulem pranë tavolinës së punës, natyrisht e di se çfarë do të pasojë. Nëse nuk e di ose nëse nuk dua të shkruaj diçka, nuk shkruaj. Revistat, gjithnjë më kërkojnë t’u shkruaj diçka dhe gjithnjë u them “jo”. Shkruaj kur dua të shkruaj, çfarë dua të shkruaj, si ma ka ënda mua të shkruaj.
Tresiman: A mendoni, se temat i shtjelloni në gjumë?
Murakami: Jo, nuk ma merr mendja. Nuk ëndërroj. Rrëfimet janë rrëfime, ëndrra ëndërr. Dhe, për mua, vetë të shkruarit është si puna e ëndërrimit. Kur shkruaj mund të ëndërroj qysh unë dua. Mund të filloj, mund të ndalem dhe mund të vazhdoj të nesërmen, qysh ta vendos unë. Kur je në gjumë dhe sheh ëndërr të bukur, me një copë të shijshme mishi ose me një birrë të shijshme ose me ndonjë vajzë të bukur dhe kur zgjoheni, gjithçka merr fund. Por, mund të vazhdoj të nesërmen.
Treisman: Para disa vjetësh, më keni thënë se derisa po merreshit me një novelë, mbanit një listë idesh ose frazash, si “një majmun që flet”, ose “një burrë që zhduket shkallëve” dhe se, kur mbaruat veprën dhe u ulët të shkruanit rrëfime, thatë: “Secili rrëfim, duhet të ketë dy ose tri gjëra nga kjo listë”. A funksionon shpesh, kjo metodë?
Murakami: Ka ndodhur, kur shkrova gjashtë rrëfime përnjëherësh. Prandaj kish ato fjalë aty, për të më ndihmuar. Në novelë nuk më duhen. Rregull e kam, që të provoj gjithnjë diçka të re. Shumicën e veprave të para i kam shkruar në vetën e parë. Në “1Q84” shkrova karaktere në vetën e tretë. Kjo, ishte sfidë për mua. Në shumicën e herëve, narratori im, protagonisti im, është një djalë që mund të isha unë, por ai nuk jam unë. Njëfarë alternative e vetes, e keni parasysh? Në jetë jam vetvetja dhe nuk mund të jem tjetër, por në letërsinë e fiksionit mund të jem kushdo. Mund t’i mbath, këpucët e dikujt tjetër. Mund ta quani njëfarë terapie. Nëse mund të shkruanit, nuk fiksoheni. Mund të jeni kushdo qoftë, e keni këtë mundësi.
Treisman: Keni filluar të vraponi, në të njëjtën kohë kur nisët të shkruanit. Njoh disa njerëz që u pëlqen të shkruajnë me mend teksa ecin; ritmi i ecjes, i ndihmon. A mendoni për të shkruarit, kur po vraponi?
Murakami: Jo, aspak. Kur vrapoj, vrapoj me tërë qenien. Mendjen e kam bosh. Nuk kam ide, se çfarë po mendoj derisa vrapoj. Mbase, kurrgjë. Po, e dini, duhet të jeni i stërvitur që të shkruani për një kohë të gjatë. Të shkruash një libër nuk është shumë e vështirë, por të vazhdosh të shkruash për vite me radhë, është pothuajse e pamundshme. Ju duhet fuqi përqendrimi dhe qëndrese. Nganjëherë shkruaj gjëra shumë të padobishme. Gjëra të habitshme. Gjëra të shtrembëruara. Mendoj se duhet të jeni në formë të mirë shëndetësore nëse dëshironi të shkruani gjëra të shëndetshme. Ky është paradoks, por është e vërtetë. Disa shkrimtarë kanë bërë jetë të pashëndetshme – si Baudelaire. Por, sipas mendimit tim, kanë kaluar ato kohë. Kjo është një botë shumë e ndërlikuar dhe duhet të jeni i fortë që të mbijetoni, që ta përshkoni kaosin. U bëra shkrimtar kur isha tridhjetë vjeç dhe nisa të vrapoja, kur isha tridhjetedy ose tridhjetetre. Nisa të vrapoja përditë, sepse doja ta shihja çfarë do të ndodhte. Mendoj se jeta është njëfarë laboratory, ku mund të provosh diçka. Mendoj se ishte mirë për mua, sepse u regja.
Treisman: Të shkruarit, si vrapimi, është kërkim vetmitari. Kaluat prej jetës së gjallë shoqërore në një klub xhazi, ku gjithnjë kishit njerëz rreth vetes, në jetë vetmitari në studion tuaj. Çfarë është më e rehatshme për ju?
Murakami: Nuk merrem shumë me shoqërimin. Më pëlqen të jem vetëm në një vend të qetë, me shumë pllaka muzikore dhe mundësisht, me mace. Po ashtu, me rrjet televiziv kabllor që t’i shikoj ndeshjet e bejsbollit. Mendoj, se këto janë krejt çfarë dua.
Treisman: Njëherë keni thënë ëndrra e jetës për ju, ishte që të uleni në fund të një bunari. Keni një numër karakteresh që e bëjnë pikërisht këtë. Ka një karakter në “Killing Commendatore”, Menshiki, që ulet në fund të pusit. Pse?
Murakami: Puset më pëlqejnë jashtëzakonisht shumë. Më pëlqejnë elefantët. Ka shumë gjëra që më pëlqejnë. Kur shkruaj për gjërat që më pëlqejnë, lumturohem shumë. Kur isha fëmijë kishim një bunar në shtëpi dhe gjithnjë shikoja bunarin dhe imagjinata më shtohej. Ka një tregim të shkurtër për Raymond Carverin, që bie në një pus që ka shterruar. Ai tregim, më pëlqen jashtëzakonisht shumë.
Treisman: A keni provuar ndonjëherë, të lëshoheni deri në fund të ndonjë bunari?
Murakami: Jo, jo, jo,.. e dini, është e rrezikshme. Vetëm në imagjinatën time. Më pëlqejnë shpellat, po ashtu. Kur udhëtoj nëpër botë dhe shoh ndonjë shpellë, hyj menjëherë në të. Po nuk më pëlqejnë vendet e larta.
Tresiman: I bie se më me qejf lëshoheni në thellësi, se të ngjiteni lart?
Murakami: Disa njerëz thonë se është njëfarë metafore për ndërgjegjjen, por unë jam shumë i dhënë pas botës së nëndheshme.
Treisman: Keni thënë, në një intervistë në “Paris Revieë” dhënë para disa vjetësh, se forcë shtytëse e tregimeve tua ishte çka “mungon dhe kërkohet e gjendet”. A mendoni ende njësoj?
Murakami: Po, është temë qendrore në krijimtarinë time – diçka që mungon, që e kërkon dhe që e gjen. Karakteret e mia, shpesh janë në kërkim të diçkaje, nganjëherë është një qëllim. Por, ata kërkojnë diçka të rëndësishme, diçka kritike, që ka humbur. Kur karakteri e gjen, do të pasojë njëfarë zhgënjimi. Nuk e di pse, por ky është një lloj motivi për mua – të kërkosh diçka dhe ta gjesh, por nuk sjell fund të lumtur.
Treisman: Shpesh, burrat për të cilët shkruani, janë disi të përhumbur, emocionalisht ose ekzistencialisht. Ata nuk ndihen si në shtëpi, në këtë botë.
Murakami: E dini, nëse një protagonist është i lumtur, më nuk bëhet fjalë për kurrfarë rrëfimi.
Treisman: Novelat tuaja sillen rreth një misteri. Nganjëherë, ju zgjidhni misterin e nganjëherë i lini gjërat lëmsh. A ndodh kështu, për shkak se dëshironi t’i lini gjërat hapur për lexuesin, apo për shkak se asnjëherë nuk jeni i sigurt që t’i zgjidhni vetë?
Murakami: Kur botoj ndonjë vepër trilli (fiksion), nganjëherë miqtë më thërrasin dhe më pyesin: “Çfarë ndodh pastaj? U them: “Aty ka marrë fund”. Por, njerëzit e presin një vazhdim. Pasi botova “1Q84” e kuptova gjithçka që do të pasonte. Do të mund të shkruaja vazhdimin, por nuk e shkrova. Mendova se mund të dilte si puna e “Jurassic Park 4” ose “Die Hard 8”. Kështu, atë rrëfim e mbajta vetëm në mendjen time dhe u kënaqa shumë.
Treisman: A mendoni se do ta shkruani ndonjëherë?
Murakami: Nuk e besoj. Mendoj se do të mbetet në mendjen time. Protagonist i vazhdimit është e bija e Tengos, në moshën gjashtëmbëdhjetëvjeçare. Është histori shumë interesante.
Treisman: Atëherë nuk qenka “Die Hard 8”!
Murakami: Por i paraprin atij libri.
Treisman: Vetëm në mendjen tuaj?
Murakami: Aha.
Treisman: Disa shkrimtarë përpiqen të bëjnë diçka të ndryshme në secilën vepër, disa të tjerë ta ruajnë qasjen që e zotërojnë më së miri. Ku e gjeni veten?
Murakami: Më pëlqen krijimtaria e Kazuo Ishiguros. E kam mik. Sa herë që boton një vepër të re, është e ndryshme prej paraprakes. Kjo është shumë interesante por, në rastin tim, motivet dhe tematikat nuk ndryshojnë shumë. Nuk më pëlqen të shkruaj vazhdime, por fryma e librave nuk ndryshon shumë prej njëri-tjetrit. Unë jam vetëm një person dhe mendoj sipas mënyrës sime. Nuk mund ta ndryshoj këtë. Por, nuk dua të shkruaj të njëjtën gjë herë pas here.
Treisman: Në stilin tuaj të veçantë, shpesh ka ide të ngjeshura ose të ndërlikuara, por vetë të shkruarit nuk është i ngjeshur ose i ndërlikuar. Fjalitë janë shumë të thjeshta dhe të qarta. A është i qëllimshëm ky kontrast?
Murakami: Shumë shkrimtarë shkruajnë për gjëra të imta e të cekëta, me stil të vështirë e të ndërlikuar. Unë mendoj se, çfarë dua të bëj është të shkruaj për gjëra të vështira, të ndërlikuara dhe serioze, me stil shumë të lehtë, që është fluid dhe i lehtë për t’u lexuar. Për t’i shkruar ato gjëra, duhet të tregoheni i gatshëm të lëshoheni thellë e më thellë. Kështu, qe dyzetë vjet prej se shkruaj kam ujdisur një teknikë për këtë punë. Është si teknikë fizike – jo intelektuale. Mendoj se nëse jeni shkrimtar i fiksionit dhe jeni shumë inteligjent, nuk mund të shkruani. Por, nëse jeni torollak, prapë nuk mund të shkruani. Duhet të gjeni një rrugë të ndërmjetme. Kjo është bukur e zorshme.
Treisman: A mendoni se stili juaj, vjen natyrshëm edhe në përkthim?
Murakami: Po. Nuk e di pse por, kur lexoj veprat e mia në anglisht ndiej: Oh, ky jam unë! Ritmi, stili i prozës, janë të njëjta – pothuajse të njëjta.
Treisman: Edhe vetë jeni përkthyes. Keni përkthyer F. Scott Fitzgeraldin, Truman Capoten, Raymond Carverin dhe shkrimtarë të tjerë në japonisht. Tani po përktheni John Cheeverin. Çfarë ju bën për vete, te shkrimtarët që i përktheni?
Murakami: Është e lehtë. Përkthej çfarë më pëlqen të lexoj. Kam përkthyer të gjitha novelat e Raymond Chandlerit. Më pëlqen shumë stili i tij. Kam lexuar “The Lond Goodbye”, pesë a gjashtë herë.
Treisman: Kur përktheni, duhet të merreni me zërin e një tjetri. Ju duhet, në njëfarë forme, të bëheni Fitzegeraldi, Chandleri ose Cheeveri. A nuk përbën kjo, sfidë për ju, kur dihet mirëfilli se ju keni zërin tuaj letrar?
Murakami: Po. E dua Scott Fitzegeraldin dhe kam përkthyer shumë libra të tij, por stili i tij është krejt ndryshe prej timit, aq i bukur dhe i ndërlikuar. Megjithatë, kam mësuar shumë gjëra prej shkrimeve të tij – qasjes së tij, ma merr mendja, prej mënyrës sesi ai e sheh botën. Stili i Raymond Carverit dhe bota e tij, janë krejt të ndryshme prej times, por kam mësuar edhe prej tij.
Treisman: John Cheeveri është projekti juaj i radhës, që po përktheni. Pse pikërisht, Cheeverin?
Murakami: Pse Cheeverin? Jam shkrirë me tregimet e tij të shkurtra, për vite me radhë, por Cheeveri nuk është i njohur në Japoni. Pak njerëz ia kanë lexuar krijimtarinë, sepse është shumë amerikane, ma ha mendja, i përqendruar në vitet pesëdhjetë dhe te shtresa e mesme. Nuk ma merr mendja, se shumë lexues japonezë do t’i çmojnë tregimet e tij, por unë i dua, andaj është sfiduese t’i përkthej.
Treisman: A keni zbuluar gjëra që i keni mësuar nga autorët e tjerë të përfshira në krijimtarinë tuaj?
Murakami: Ka ndikim, supozoj. Kur nisa të shkruaja nuk kisha asnjë mentor, nuk kisha asnjë mësues, nuk kisha asnjë koleg, nuk kisha miq të letrave. Kisha sale, veten time. Andaj, mësova shumë gjëra prej librave. Kur isha çunak, më pëlqente të lexoja sepse isha fëmijë i vetëm. Nuk kisha motra a vëllezër. Kisha libra dhe mace, dhe muzikën, afërmendsh. Nuk më pëlqenin sportet. Isha asi djaloshi, që pëlqente të lexonte. Kur isha i ri, më pëlqenin veprat ruse të Tolstoit, Dostojevskit. Ajo çfarë mësova prej librave të tyre ishte shumë e dashur. Në universitet kisha shumë kolegë që donin të bëheshin shkrimtarë, por unë nuk besoja se kisha talentin të shkruaja, kështu që hapa një klub xhazi dhe e bëra muzikën, punë qejfi për vete.
Treisman: A bëni muzikë vetë?
Murakami: Sa isha fëmijë luaja në piano, por nuk kisha talent për atë instrument. Kur isha pesëmbëdhjetë vjeç, në Japoni erdhën Art Blakey dhe Jazz Messengers dhe prej asaj nate u bëra një merakli i madh, entuziast i xhazit. Pothuajse për pesëdhjetë vjet me radhë, kam mbledhur pllaka. Gruaja ime, gjithnjë ankohet. Besoj se e dini. Kam aq shumë pllaka xhazi në shtëpi, por kam mësuar shumë gjëra nga muzika për të shkruarit. Mendoj se janë tri elemente të rëndësishme: ritmi, harmonia dhe improvizimi i lirë. I kam mësuar këto nga muzika, jo nga letërsia. Kur nisa të shkruaj, u përpoqa të shkruaj sikur të isha duke bërë muzikë.
Treisman: Dy prindërit tuaj, ishin ligjërues letërsie. A ishin të lumtur me vendimin tuaj për të shkruar? A donin ata, që ju të bëheshit inxhinier apo mjek?
Murakami: Nuk ma merr mendja. Nuk e di, se çfarë kanë pritur që të bëhesha.
Treisman: Herën e fundit kur kemi folur, keni thënë se 11 shtatori ka ndryshuar botën – jo vetëm botën reale, por botën për të cilën do të shkruanit në fiksion. Po hamendem nëse krizat e tjera kanë pasur efektin e ngjashëm – ta zëmë, ngjarjet si rasti i cunamit të vitit 2011, në Japoni dhe katastrofa bërthamore në Fukushima. A ndjeni, se kanë ndryshuar trillin tuaj artistik?
Murakami: Po. Pas tërmetit të vitit 1995, në Kobe shkrova një përmbledhje tregimesh të shkurtra të quajtura “After the Quake”. Kobe është qyteti im i lindjes dhe krejt qyteti, përfshirë edhe shtëpinë e prindërve të mi, ishte shkatërruar. Atëherë, ndodhesha në Massachusetts. Kisha katër vjet që ndodhesha në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Isha në njëfarë forme, një i mërguar. Por, i pashë skenat në televizor. Si shkrimtar, po mendoja: Çfarë mund të bëj për tërmetin? Mendova se çfarë mund të bëja ishte që thjesht të imagjinoja, çfarë mund të ketë ndodhur gjatë tërmetit. Andaj e imagjinova. Në të shumtën e herëve, nuk hulumtoj kur shkruaj novela, sepse imagjinata është aseti im, dhurata ime. Dua që t’ia lëshoj udhën plotësisht. Por në të njëjtin vit, dy muaj më vonë, kish një sulm me gaz sarin në një metro në Tokio. As atëherë, nuk isha në Japoni. I lexova të gjitha shkrimet në gazeta dhe revista, por nuk po mund të lexoja çfarë doja të dija. Doja të dija, çfarë përnjëmend kish ndodhur atë ditë, në ata trena. Doja ta dëgjoja si ishte të nuhatje gazin në trenin e stërmbushur. Andaj ndava mendjen që këto gjëra t’i bëja vetë. I intervistova viktimat e gazit sarin dhe u shtrova pyetjet e mia. Ata më treguan se çfarë ndodhi, çfarë lloj njerëzish ishin. I shkrova ato gjëra dhe i botova në një libër jo të klasifikuar si letërsi fiksion, “Underground”. E bëra sepse askush tjetër nuk e kishte bërë këtë punë dhe unë kisha pyetjet dhe kureshtjen time. Më ishin dashur më shumë se një vit, për t’i kryer ato intervista dhe mendoj se ai vit më ndryshoi. Ishte goxha përvojë. Atë vit, nuk shkrova asgjë. Vetëm po dëgjoja ato zëra. Ato zëra ende janë brenda meje, ato zëra të vërtetë. Njerëzit që kishin hipur në tren ishin njerëz të rëndomtë, jo njerëz të zgjedhur. Ata kishin dalë për punë të ndryshme me trenin e stërmbushur atë mëngjes, rrugës për Tokio dhe krejt papritur, shpërthyen qeset e najlonit me gazin sarin. I shpërtheu dikush dhe disa prej pasagjerëve, vdiqën në vend. Ishte situatë sureale, por janë zërat e njerëzve të zakonshëm. Anëtarët e kultit Aum Shinrikyo, nuk ishin njerëz të rëndomtë. Ata po kërkonin aty, njëfarë soji të vërtetë ose të vërtetën absolute. Por, viktimat ishin njerëz të rëndomtë, që po shkonin në punë. I intervistova njerëzit e kultit, por zërat e tyre nuk më lanë kurrfarë përshtypjeje.
Treisman: Çfarë ju shtyri t’i kundërviheshit tërmetit me trill dhe sulmit me gaz, me gazetari?
Murakami: Për shkak se Kobe është qyteti im i lindjes ishte diçka që më prekte thellë në zemër. Meqë i kisha intervistuar ata njerëz, isha shumë i mërzitur, shumë i pikëlluar. Por, në fiksion mund ta krijoj botën time, andaj është më e lehtë për mua. Dhuna mund ta zhbirojë trurin tejpërtej. Mund të presë diçka shumë të rëndësishme. Para tërmetit, ne mendonim se toka ishte e fortë dhe e qëndrueshme por, jo më. Mund të destabilizohet, të jetë e paparashikueshme dhe e butë. Mendoj se kjo është ajo që doja të shkruaja. Pastaj kishte shumë katastrofa të tjera – 11 shtatori, cunami dhe të tjera. E pyeta veten, çfarë mund të bëja për njerëzit që kishin vuajtur në ato fatkeqësi dhe thashë: Çfarë mund të bëja, është të shkruaj trill të mirë. Meqë kur shkruaj një tregim të mire, mund ta kuptojmë më mirë njëri-tjetrin. Nëse jeni lexues dhe unë shkrimtar, nuk ju njoh, por në botën e nëndheshme ka një tunel sekret ndërmjet nesh: ne mund t’i përdorim mesazhet dërguar njëri-tjetrit pavetëdijshëm. Andaj, mendoj se kjo është një prej mënyrave sesi mund të kontribuoj.
Treisman: Duke shkruar ju përçoni një mesazh, por si ju kthehet ai?
Murakami: Nuk e di. Ndoshta do të gjejmë një mënyrë.
Treisman: Pasi botuat novelën “Kafka në breg”, kishit një uebfaqe ku njerëzit mund të shtronin pyetje për veprën tuaj dhe që t’ju thoshin teoritë e tyre për të – dhe ju, u jeni përgjigjur disa prej pyetjeve. Pse u përgjigjët? Pse e bëtë? Pse, bash me atë libër?
Murakami: Isha kureshtar. Ishte për një periudhë të kufizuar, por mora një mal me letra elektronike. Nuk mbaj mend sa syresh – mbase tridhjetë mijë. Po, i rilexova që të gjitha – desh m’u qorruan sytë! Mbase, iu përgjigja tre mijëve prej tyre. Ishte punë e rëndë, por ma merr mendja se e mora vesh se çfarë soji njerëzish po lexonin veprat e mia. Disa prej tyre shtronin pyetje pa lidhje. Njëri prej tyre, pyeste për gjallesat nënujore. Ai donte të dinte, nëse kishin këmbë dhe duar. Pse më pyeste ai, për këtë punë? Përgjigjja ime, ishte kjo: Vish dhjetë palë doreza dhe dhjetë palë çorapë, dhe do ta merrni vesh përgjigjen. Nuk e di nëse gjallesat nënujore e bëjnë gjumin në shtrat apo jo, por u zbavita me shumicën e pyetjeve.
Treisman: Kjo ishte një prej mënyrave për të rënë në kontakt me lexuesit tuaj. Unë e di, se në Japoni, ju nuk i pëlqeni ngjarjet publike ose diskutimet publike. Pse kështu?
Murakami: Unë jam shkrimtar dhe të shkruaj në studion time, është privilegj i madh për mua. M’u mbush mendja top në një cast, se nuk do të bëja asgjë tjetër, pos të shkruaja – ishte vendim që s’e luante topi. Por, së fundi, nisa të prezantoja muzikë të zgjedhur në një radiostacion në Tokio, punë që po e bëj edhe tani.
Treisman: Pse e pranuat?
Murakami: Ata më thanë se mund t’i zgjidhje këngët që i dëshiroja dhe të flisja çfarë më pëlqente për pesëdhjetepesë minuta me radhë. Andaj, u mendova: pse jo? Muzika që publikoj në radiostacion është e përzgjedhur me shumë kujdes – gjithçka, prej Billie Holiday deri te “Maroon 5”.
Treisman: Mendoj se keni thënë se, të jesh shkrimtar në Japoni ,është paksa diçka që të djeg. Është profesion shumë publik dhe ju ngulmoni në gjëra të rëndomta. Si i kombinoni këto?
Murakami: Sinqerisht, në fillim nuk isha aspak i lumtur në botën letrare në Japoni. Isha një autsajder – një dele e zezë, një rishtar në rrjedhën e rrëmbyeshme të letërsisë japoneze tradicionale të rrymës së kohës. Disa njerëz thanë se isha zë i ri në letërsinë japoneze, e disa të tjerë më quajtën punk. Isha disi i hutuar dhe me dy mendje. Nuk kisha haber se çfarë po ndodhte. Ishte si “Lisa në botën e çudirave”. Andaj ika nga Japonia dhe dola jashtë vendit. Së pari, shkova në Itali dhe Greqi, ku kalova dy a tri vjet, pastaj shkrova “Norëegian Ëod”, por japonezëve nuk u pëlqeu ai libër.
Treisman: Po, veçse shitët më shumë se dy milionë kopje.
Murakami: U shitën më shumë se dy milionë kopje, por njerëzit më urrenin, andaj dola prapë jashtë vendit. Shkova në Princeton, Neë Jersy. Një vend i mrekullueshëm, por i mërzitshëm. Pastaj shkova në Boston, në Tufs University. Këtu ishte goxha ndryshe, kështu që ishte pozitive si përvojë.
Treisman: Pastaj, pas tërmetit dhe sulmit me gazin sarin, ndjetë se kishte ardhur koha të ktheheshit në Japoni?
Murakami: Më 1995, ndieja se duhej të kthehesha në vendlindje dhe të shihja nëse kishte diçka që mund të bëja për njerëzit. Jo për shtetin, jo për kombin, jo për shoqërinë, por për njerëzit e mi – ky ishte nocioni që e mendoja unë.
Treisman: Cili ishte dallimi ndërmjet dy gjërave: ndërmjet vendit dhe popullit?
Murakami: Njerëzit i blejnë librat e mi. Shteti nuk i blen.
Treisman: A e mendoni krijimtarinë tuaj si japoneze, apo më shumë në linjë me traditat letrare perëndimore?
Murakami: Nuk e mendoj ashtu. Tregimet e mia, janë të miat. Nuk i përkasin asnjë kategorie tjetër dhe karakteret e mia, shumica prej tyre, janë japonezë. Andaj, mendoj se jam shkrimtar japonez. Stili i veprave të mia nuk i përket askundit, ma merr mendja.
Treisman: Në Japoni, mendoj se shumica e lexuesve tuaj në fillim ishin goxha të rinj. Kishit lexueshmëri të madhe ndër të rinjtë.
Murakami: Oh, po, është shumë e çuditshme! Kur nisa të shkruaja, lexuesit e mi ishin në të njëzetat dhe në fillim të tridhjetave. Pas dyzetë vjetësh, lexuesit e mi janë ende kryesisht në të njëzetat. Ana pozitive a e kësaj pune është se disa prej adhuruesve të brezit të parë ende po i lexojnë veprat e mia, por edhe djemtë e vajzat e tyre i lexojnë ende. Jam shumë i lumtur, kur mësoj se tre ose katër persona në një familje lexojnë të njëjtën vepër. Një mik imi, ka fëmijë adoleshentë dhe në të njëzetat. Ai thotë, se ata zor se flasin më, prindërit dhe fëmijët e tyre. Tema e vetme për të cilën flasin, janë veprat e mia.
Treisman: Nëse i dimë lojërat tua me fjalët, se ju pëlqen t’i shikoni pjerrinat, ta zëmë, a na ndihmon kjo që ta çmojmë veprën tuaj?
Murakami: Franc Kafka i donte pjerrinat. Kjo është rrenë e kulluar; e kam sajuar unë. Por, a është e mirë? Ka shumë gjasë, që Kafka t’i ketë pëlqyer pjerrinat.
Treisman: Është e mundshme.
Murakami: Disa njerëz e përmendnin këtë, e dini. Por, e kam sajuar unë. Kam sajuar shumë gjëra.
Treisman: Është trill, mund t’i sajoni, por çfarë nëse është e vërtetë? Nëse e dimë se ju pëlqejnë macet, ta zëmë, a na mundëson kjo që ta kuptojmë më mirë krijimtarinë tuaj?
Murakami: Pyeteni gruan time!
Treisman: A e kupton më mirë krijimtarinë tuaj ajo, sepse ju njeh?
Murakami: Nuk e di. Ajo thotë se nuk jam shkrimtari i saj i preferuar, por gjithnjë e kritikon shumë seriozisht krijimtarinë time. Ajo është lexuesja ime e parë, andaj kur përfundoj të shkruarit, ia dorëzoj dorëshkrimin gruas, ajo e lexon dhe ma kthen draftin me dyqind ndërhyrje. I urrej fort ato ndërhyrje. Në fund, më thotë: “Duhet t’i rishkruash këto pjesë!”
Treisman: Nëse ju thotë rishkruajini, a i rishkruani?
Murakami: Po dhe pastaj ia kthej asaj. Kësaj here, ajo ma kthen me njëqind vërejtje. Më pak … shenjë e mirë.
(Marrë nga numri i pestë i revistës për kulturë, gjuhë dhe media, “Akademia”)
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
Intervista me shkrimtarin Haruki Murakami
Japonia lexon kolosët e letërsisë shqiptare
