Shpejt pasi mbushi pesëdhjetë vjeç, Leo Tolstoi (9 shtator 1928 – 10 nëntor 1910) ra në një krizë të thellë shpirtërore.
Ndërsa veprat e tij më të mëdha i kishte shkruar sakaq, ai zbuloi se ndjenja e qëllimit në jetë u pakësua ndërsa fama e tij publike u rrit.
Ai ra në një gjendje depresioni të thellë dhe melankonie, pavarësisht se kishte një çiflig të madh, shëndet të mirë për moshën që kishte, një grua që pati lindur katërmbëdhjetë fëmijë dhe premtimin për famë letrare të përjetshme.
Në prag të vetëvrasjes, ai pa edhe një herë dritë në mes të errësirës së ekzistencës së tij, duke u kthyer te traditat madhështore fetare dhe filozofike për përgjigje ndaj pyetjes së vjetër sa vetë njerëzimi se çfarë kuptimi ka jeta.
Më 1879, një dekadë pas publikimit të Lufta dhe Paqja dhe dy vjet pas publikimit të Ana Karenina dhe një dekadë para se ai të fillonte të sintetizonte këto gjetje filozofike në Kalendarin e Diturisë, Tolstoi e drejtoi katastrofën ekzistenciale të jetës së tij të brendshme te Konfesionet – një autobiografi me sinqeritet të jashtëzakonshëm dhe intensitet emocional, gjë që na dha ne edhe meditimin parashikues të Tolstoit mbi paranë, famën dhe të shkruarit për arsye të gabuara.
Ai e krahason përparimin e depresionit të tij me një sëmundje të rëndë fizike – një krahasim që shkenca moderne po e shikon gjithnjë e më shumë si të përshtatshëm: Tolstoi shkruan:
“Pastaj ndodhi ajo që i ndodh çdokujt që sëmuret me një sëmundje të brendshme me rrezik vdekjeje. Fillimisht shfaqen shenjat e parëndësishme ndaj të cilave i sëmuri nuk i kushton vëmendje; pastaj këto shenja rishfaqen gjithnjë e më shpesh dhe shkrihen në një periudhë të pandërprerë vuajtjesh. Vuajtja rritet dhe para se i sëmuri të shikojë përqark, ajo që ai e mori thjeshtë si një sëmundje të lehtë është bërë sakaq më e rëndësishme për të se sa gjithçka tjetër në botë – vdekja!”
Simptomat klasike të anhedonisë e pushtuan atë – ai humbi pasionin për punën e tij dhe mbërriti në pikën ku e hodhi poshtë famën e përjetshme për të cilën pati ëndërruar dikur si diçka e pakuptimtë.
Ai madje nuk doli më as për të gjuajtur me armën e tij nga frika se mund të mposhtet nga ideja për të vrarë veten. Megjithëse ai nuk pranonte ekzistencën e “dikujt” në kuptimin e krijuesit, ai filloi të ndjejë se jeta e tij qe një shaka që dikush ia kishte bërë atij – një shaka pa kripë e krijimit të vetëdijes së përkohësisë sonë të pashmangshme dhe të dëshpërimit:
“Sot apo nesër sëmundja dhe vdekja do të vijë (ato kanë ardhur sakaq) te ata që unë i dua apo më duan; asgjë nuk do të mbetet veçse kalbje dhe krimba. Herët a vonë, punët e mija, cilatdo që të jenë, do të harrohen, dhe unë nuk do të ekzistoj. E pse duhet të përpiqem të bëj diçka?… E si mundet të mos arrish ta kuptosh këtë? E si mund të vijosh të jetosh? Kjo është me të vërtetë habitëse! Njeriu mund të jetojë vetëm për sa kohë është i intoksikuar nga jeta e tij; sapo ai të jetë i kthjellët, është e pamundur të mos shohë se ai është thjeshtë një shaka, një shaka budallaqe! Kjo është ekzaktësisht ajo që është: nuk ka asgjë as zbavitëse dhe as të mençur, është thjeshtë e pamëshirshme dhe budallaqe.
[…]
“Nëse do ta kisha kuptuar thjeshtë se jeta nuk ka kuptim, do ta kaloja atë me qetësi, duke e ditur se çfarë qe pjesa ime. Por nuk e kënaqa veten time me të. Unë kam jetuar si një njeri në pyll, nga i cili ai e di se nuk ka dalje, dhe gjithsesi mund të jetoja; por unë isha si njeriu i humbur në pyll, i cili, i tmerruar nga që kishte humbur rrugën, vrapon nga të gjitha anët për ta gjetur. A e di se çdo hap që hedh do ta hutojë edhe më shumë, por sërish nuk arrin të mos vrapojë. Qe me të vërtetë e tmerrshme. Dhe për të shpëtuar veten nga tmerri, unë desha të vras veten”.
Megjithatë ai e kuptoi se kërkimi në zemër të sëmundjes së tij shpirtërore nuk qe as unike dhe as e komplikuar:
“Pyetja ime… qe një pyetje e thjeshtë, që gjendet në shpirtin e çdo njeriu nga fëmija më i shkujdesur te i moshuari më i mençur: qe një pyetja pa një përgjigje me të cilën njeriu nuk mund të jetojë, siç unë e kam zbuluar nga eksperienca ime. Ajo qe: “çfarë do të sjellë ajo që po bëj sot apo do të bëj nesër? Çfarë do të sjellë e gjithë jeta ime?” E shprehur në mënyrë të ndryshme, pyetja është: “E pse duhet të jetoj, pse duhet të dëshiroj diçka apo të bëj ndonjë gjë?” Mund të shprehet edhe kështu: A ka ndonjë kuptim jeta ime të cilën vdekja e pashmangshme nuk mund ta shkatërrojë?”
Duke kërkuar përgjigje për këtë pyetje në dukje të thjeshtë por gjithsesi të thellë dhe paralizuese, Tolstoi fillimisht iu drejtua shkencës, por zbuloi se në vend që shkenca ta njihte dhe t’i jepte përgjigje pyetjes, ajo e anashkalonte atë dhe ngrinte pyetje të vetat.
Më shumë se të gjitha ai e gjeti shkencën të paaftë për të ndriçuar pafundësinë dhe pa se ajo i reduktonte pyetjet dhe përgjigjet te e fundmja. Ai shkruan:
“Këto janë të gjitha fjalë pa kuptim, pasi e pafundmja nuk është as komplekse dhe as e thjeshtë, as e përparuar dhe as e prapambetur, as më e mirë dhe as më e keqe, shkroi Tolstoi.
Dhe kur kërkoi përgjigje te filozofia, ai e gjeti veten gjithashtu të zhgënjyer: “Filozofia jo vetëm që nuk përgjigjet, por në vetvete vetëm sa ngre atë pyetje. Është sikur filozofia reale me gjithë lodhjen e saj qëndron thjeshtë në shtruarjen e pyetjes në mënyrë të qartë.
I lodhur, Tolstoi i jep përgjigje vetë pyetjes së vet.
“Unë gjeta se njerëzit e rrethit tim kanë katër mënyra për të dalë nga ky pozicion i tmerrshëm ku ne të gjithë jemi të zënë. E para është ajo e injorancës. Do të thotë, të mos dish dhe as të mos kuptosh se jeta është djallëzore dhe absurde. Nga njerëzit e këtij lloji unë nuk kam asgjë për të mësuar – askush nuk ndërpret dot të qenit i ditur për atë që di, askush nuk kthehet pas nga dija.
“Mënyra e dytë është epikurianizmi. Kjo përbëhet nga ideja që, ndërsa ne dimë se sa e pashpresë është jeta, ne mund ta përdorim atë avantazh që ajo ka, që të shijojmë mjaltin aq mirë sa mundemi, veçanërisht nëse kemi mundësi… Kjo është mënyra që kanë gjetur për të jetuar shumica e njerëzve të rrethit tim. Rrethanat e tyre i kanë favorizuar me më shumë mirëqenie se sa vështirësi, dhe për shkak se janë moralisht shurdh, kjo ia mundëson të harrojnë se avantazhi i tyre është aksidental… dhe se aksidenti që sot mua më bëri Solomon, munder që nesër të më bëjë skllav të Solomonit. Kotësia e imagjinatës së këtyre njerëzve i bën ata të harrojnë gjërat që nuk i dhanë Budës paqe – pashmangshmëria e sëmundjes, e pleqërisë dhe e vdekjes, të cilat sot apo nesër do të shkatërrojnë këto kënaqësi.
Arratisja e tretë është ajo e forcës dhe energjisë. Kjo konsiston në shkatërrimin e jetës, kur dikush ka kuptuar se sa djallëzore dhe absurde është. Shumë pak me përjashtim të atyre veçanëisht të fortë e bëjnë.
E katërta është ajo e dobësisë. Kjo konsiston në të parit të të vërtetës në situatë dhe megjithatë të vijuarit për të jetuar, duke ditur paraprakisht se asgjë nuk vjen në fund prej saj. Njerëzit e kësaj natyre e dinë se vdekja është më e mirë se sa jeta, por nuk kanë fuqinë për të vepruar në mënyrë racionale – për t’i dhënë fund mashtrimit dhe për të vrarë veten – ata presin që diçka të ndodhë.
Duke e gjetur veten në kategorinë e katërt, Tolstoi fillon të ngre pyetjen se pse nuk e ka vrarë veten. Papritur, ai kupton se një pjesë e tij po vinte në pikëpyetje vetë vlefshmërinë e këtyre mendimeve depresive, dhe po shprehte një “dyshim të mjegullt” ndaj konkluzionit mbi pakuptimshmërinë e jetës.
I përulur nga vetëdija se mendja e tij është njëkohësisht kukull dhe padron kukulle, ai shkruan:
“Ishte lështu: unë, arsyeja ime, e ka pranuar se jeta është e pakuptimtë. Nëse nuk ka asgjë më të lartë se sa asyeja (dhe nuk ka: nuk ka asgjë që mund të provojë se është), atëherë arsyeja është krijuesja e jetës për mua. Nëse arsyeja nuk ekziston, atëherë nuk do të kishte jetë për mua. Si mundet që arsyeja të mohojë jetën, kur është vetë krijuese e jetës? Ose që ta themi në një mënyrë tjetër: nëse nuk do të kishte jetë, arsyeja ime nuk do të ekzistonte; për rrjedhojë arsyeja është fëmijë e jetës. Jeta është gjithçka. Arsyeja është fruti i saj dhe megjithatë arsyeja refuzon vetë jetën! Ndjeva se ka diçka të gabuar këtu.
Dhe ai zbulon zgjidhjen jo në shkencë apo në filozofi apo në jetën hedonike, por te ata që jetojnë në mënyrën më të thjeshtë dhe më të pastër:
“Të arsyetuarit mbi vanitetin e jetës nuk është kaq i vështirë dhe ka qenë i pranishëm edhe te njerëzit më të zakonshëm; megjithatë aja kanë jetuar dhe vijojnë të jetojnë. Si ndodh që ata jetojnë dhe nuk mendojnë apo dyshojnë kurrë mbi paarsyeshmërinë e jetës?
Dituria ime, e konfirmuar nga dituria e të mençurve, më ka treguar se çdo gjë në tokë – organike dhe inorganike – është e gjitha shumë mençurisht e organizuar – vetëm pozicioni im është prej budallai. Dhe ata budallenj – masat e stërmëdha të njerëzve – që nuk dinë asgjë se si funksionon organikja dhe inorganikja, vijojnë të jetojnë dhe atyre u duket se jeta e tyre është organizuar në mënyrë shumë të mençur!…
Dhe mua më godit mendimi: “Po nëse ka diçka që unë nuk e di? Injoranca sillet në këtë mënyrë. Injoranca gjithmonë thotë atë që unë po them. Kur nuk di diçka, thotë se nuk e di se është budalla. Në të vërtetë, duket se i gjithë njerëzimi ka jetuar sikur ta dinin kuptimin e jetës, sepse pa të kuptuarin e saj, nuk është e mundur të jetohet; por unë them se e gjithë kjo jetë është e pakuptimtë dhe unë nuk mund të jetoj.
Dhe pas kësaj ai gjen gabimet e të gjithë arsyetimeve të tij të mëparshme, si dhe rrënjët e melankolisë së tij mbi pakuptueshmërinë e jetës:
“Zgjidhja e të gjitha pyetjeve të mundshme të jetës dukshëm nuk më kënaqi mua, sepse pyetja ime, sado e thjeshtë që duket, përfshinte kërkesën për një shpjegim të kufizuar të asaj që është e pafundme dhe anasjelltas.
Unë pyetja: “Cili është kuptimi i jetës, përtej kohës, kauzës dhe hapësirës?| Dhe u përgjigja ndaj një pyetje shumë të ndryshme: “Cili është kuptimi i jetës sime brenda kohës, kauzës dhe hapësirës?” Me rezultatin që, pas shumë përpjekjesh dhe mendimesh, përgjigjja që unë arrita ishte: “Nuk ka kuptim.”
Në arsyetimin tim unë në mënyrë të vazhdueshme krahasova (dhe nuk mund të bëja ndryshe) të fundmen me të fundmen dhe të pafundmen me të pafundmen; por për këtë arsye, unë arrita një rezultat të pashmangshëm: forca është forcë, materia është materie, vullneti është vullnet, infiniti është infinit, asgjëja është asgjë – dhe ky është i vetmi rezultat i mundshëm.
Dituria filozofike nuk mohon asgjë, por thotë se çështja nuk mund të zgjidhet prej saj – se për të zgjidhja mbetet e pafundme.
Pasi kuptova këtë, unë kuptova se nuk është e mundshme të kërkosh në diturinë racionale një përgjigje për pyetjen time, se përgjigjja e thënë nga dituria racionale është thjeshtë një sugjerim se një përgjigje nuk mund të sigurohet nga një deklaratë e ndryshme ndaj pyetjes dhe vetëm pasi marrëdhënia e të fundmes me të pafundmen përfshihet në pyetje. Dhe unë kuptova se, sado irracionale të jetë përgjigjja e dhënë nga besimi, ata e kanë këtë avantazh, se ata përfshijnë në çdo përgjigje marrëdhënien mes të fundmes dhe të pafundmes, pa të cilën, nuk mund të ketë zgjidhje.
Kështu që përveç diturisë racionale, që për mua dukej se ishte e vetmja dituri, unë u detyrova të pranoj se njerëzimi ka një dituri tjetër irracionale – besimin, i cili e bën jetën të mundur. Besimi mbetet për mua po aq irracional sa më parë, por unë vetëm mund të pranoj se vetëm besimi i jep njerëzimit përgjigjen për pyetjen e jetës, dhe për rrjedhojë e bën jetën të mundur.
Tolstoi vëren se, pavarësisht se çfarë besimi mund të jetë, ai i “jep ekzistencës së kufizuar të njeriut një kuptim të pakufizuar, një kuptim që nuk shkatërrohet nga vuajtjet, kufizimet apo vdekja”, megjithatë ai është i kujdesshëm të mos lidhë besimim me një religjion specifik.
“Unë kuptova se berimi nuk është thjeshtë “provë e gjërave që nuk shohim,” etj., dhe është një zbulim që përkufizon vetëm indikacionet e besimit, dhe jo marrëdhënien mes njeriut dhe Zotit (nevojitet fillimisht të përkufizosh besimin dhe pastaj Zotin, dhe jo të përkufizosh besimin përmes Zotit); …besimi është një dituri mbi të kuptuarit e jetës në pasojë të së cilës njeriu nuk shkatërron veten, por jeton. Besimi është fuqia e jetës. Nëse një njeri jeton ai beson në diçka. Nëse ai nuk beson se ai duhet të jetojë për diçka, ai nuk do të mund të jetojë. Nëse ai nuk sheh dhe kupton natyrën iluzive të të fundmes, ai beson te e fundmja; nëse ai e kupton natyrën iluzive të së fundmes, ai duhet të besojë te e pafundmja. Pa besim, ai nuk mund të jetojë…”/ Shtëpia e Librit/
