*Nga Luan Rama
Kur shkruaja librin «Kalorësit e stuhisë» m’u desh të kërkoja botimin e vjetër të historianit gjerman Carl Hopf që gjendej në fare pak biblioteka të Francës.
E kisha ndeshur të cituar më parë dhe veçanërisht me zbulimin e tij të jashtëzakonshëm të Memoria e Gjon Muzakës, e cila fillimthi u përkthye nga origjinali në italisht prej Dhori Qiriazit dhe më pas nga Pëllumb Xhufi, historiani i kësaj epoke. E megjithatë kureshtja më kishte shtyrë ta kisha në duar librin e tij të cituar ngado, Chroniques greco-romaines, të botuar në Berlin më 1873 nga libraria Weidmann. Sidoqoftë, Hopf ishte një emër i dëgjuar ndër historianët europianë, por dhe shqiptarë në gjysmën e dytë të shekullit XX.
Konsulli francez në Shkodër në vitet 1893-1899 Aleksandre Degrand jo vetëm i referohet në librin e tij “Kujtime nga Shqipëria e Epërme” por edhe huazon nga botimi i tij pemët gjenealogjike të disa prej familjeve të mëdha shqiptare, veçanërisht atyre që kishin hedhur rrënjë në Peloponez e Atikë në fillimet e viteve 1300. Jeta e Hopf kaloi nëpër bibliotekat e vjetra të Europës, të Italisë e Vatikanit (veçanërisht në Venedik e Napoli), të Gjermanisë, Austrisë, etj, ku kopjoi tekste të rralla dhe me një këmbëngulje të jashtëzakonshme dhe profesionalizëm të rrallë. Pikërisht nga ai libër ishte marrë dhe Kronika e Gjon Muzakës të cilën ai e kishte botuar ashtu siç e kishte gjetur, në italisht.
Pra gjatë katër vjet kërkimesh, ai mblodhi kronika të ndryshme mesjetare të cilat së bashku do t’i botonte duke i quajtur Kronika mesjetare Chroniques greco-romaines, ku një nga kapitujt më të rëndësishëm është udhëtimi i kryqtarëve dhe përmbysja e bizantinëve në Konstantinopojë më 1204. Dihet që disa kronika e tekste të rralla ruhen në bibliotekat e Europës dhe në veçanti të Francës, Anglisë, Italisë (veçanërisht në Napoli, Vatikan dhe Venecie), të cilat kanë hedhur dritë mbi këtë epokë dhe në disa prej tyre tregohet jo vetëm kalimi i kryqtarëve nga brigjet shqiptare përmes «Via Egnatia» por edhe për betejat e normandëve e bizantinëve në trojet shqiptare, në kohën e Robert Guiscard dhe birit të tij Bohemond dhe kundërshtarit të tyre Aleksis I, në Durrës, Petrela, gryka e Shkumbinit, Ballsh e gjetkë.
Hopf u interesua veçanërisht për studimin e kronikës së Robert Clary, një nga kronikat më të famshme burimore të kësaj epoke, të cilën eg jeti në bibliotekën mbretërore të Kopenhagës më 1855. Krahas disa studimeve të tjera, më 1863 ai e kishte botuar atë në Vestfali, në shtëpinë botuese «Hamm». Botimi përfshinte ngjarje nga viti 395 deri më 1821, ku mes tyre janë dhe kronikat e kryqtarëve. Hopf kishte gjetur në biliotekën e San Marco-s në Venecie dhe kronikën «Devastatio Constantinapolitano» që hedh dritë për ngjarje të mëdha të botës kristiane në fillimin e shekullit XIII. Por sidoqoftë për botën shqiptare studimet e Hopf kanë një rëndësi të veçantë. Disa historianë i janë referuar studimeve te tij, ndër të cilët dhe konsulli francez Alexandre Degrand në «Kujtime nga Shqipëria e Epërme». Dy janë ndoshta prurjet më interesnate të Hopf në historinë shqiptare: gjetja dhe botimi i Memorieve të Gjon Muzakës dhe së dyti gjetja dhe botimi i gjenealogjive të disa familjeve të vjetra shqiptare të vendosura në Greqi qysh në fillimet viteve 1300.
- Karl Topiaj, pinjolli shqiptar me gjak francez
Një nga tregimet më interesante, aq sa duket dhe si legjendë, dhe që lidh anzhuinët me shqiptarët është dhe ajo e Tanush Topias, «Comte de Durrës» dhe lidhjes së tij me Helenën franceze, bijë e familjes mbretërore d’Anjou. Këtë histori na e përmend dhe albonologu i njohur, bizantologu Alain Ducellier, i cili duket se e beson si të vërtetë dhe që ashtu duhet të jetë besoj, meqë emblema e Topiajve e vërteton këtë. Tanushi e kishte parë Helenën për herë të parë në kështjellën e Durrësit, kur ajo kishte ardhur me një anije, vetëm sa për të kaluar një mbrëmje, gjersa furtuna në det të pushonte dhe për tu nisur pastaj brigjeve të Greqisë, ku e priste i fejuari i saj frëng, princ i ishujve të Moresë.
Thuhet se ajo ishte bjonde dhe një bukuroshe e ashpër nga krahina e Anjou-së. I ndezur nga dashuria për të, që atë mbrëmje, ai e rrëmbeu francezen me pasionin e tij. Ajo e pëlqeu menjëherë princin e pashëm arbëror dhe nuk pranoi të vazhdonte udhëtimin e nisur drejt Greqisë. Një vendim i habitshëm, por i vërtetë.
Pra kjo histori reale përshkruhet dhe në Kujtesën apo Memorie-n e Gjon Muzakës, e shkruar në vitin 1510, në vitin e vdekjes së këtij princi mjaft të njohur dhe bashkëkohës i Skënderbeut. Në këtë “memorie” të gjetur nga Hopf dhe të botuar në librin e tij Kronika greko-romane (Chroniques Gréco-Romanes) në vitin 1873 , përshkruhet gjenealogjia e familjes së vjetër të Muzakajve si dhe lidhjet familjare përmes krushqive të disa prej princave më të njohur të kësaj epoke disa shekullore, të cilët luftuan së bashku kundër dyndjeve osmane, apo ndaj dyndjeve sllave që vinin nga veriu.
Në këtë Memorie, shkruhet se: “Mbreti Robert, që ishte mbret i Napolit, i dërgoi vajzën e tij bastarde, Helenën, princit të Moreas, që ai të martohej me të, mirëpo në det u bë një furtunë e madhe, çka e shtyu anijen drejt Durrësit, ku ata qëndruan disa ditë e në këtë mënyrë, Andrea (apo Tanushi në disa të dhëna të tjera historike) ra në dashuri me zonjën që përmendëm dhe ajo u bashkua me të. Të dy ishin dakort që të jetonin së bashku. Kështu ata lindën dy djem: i pari u quajt zoti Karl dhe i dyti, zoti Gjergj…”
I dërguari i mbretit të dinastisë anzhuine në Durrës, guvernatori francez, më kot e kërcënoi se mbreti në Napoli do t’i dërgonte ushtrinë dhe do t’ia digjte të gjitha pronat. Por çifti tashmë jetonte ditët e një lumturie të madhe. Tanush Topia shpalli dasmën dhe thirri gjithë princat shqiptarë. Një vit më vonë u lindi një djalë që Helena e quajti Karl (Charles), në kujtim të stërgjyshit të saj. Mbreti nuk guxoi të sulmonte Durrësin me flotën e tij. Ai e dinte që princi shqiptar do të gjente mbështetjen e princave të tjerë dhe betejën do ta humbte e bashkë me të mbase dhe mbretërinë. Shumë vite do të kalonin dhe më së fundi, mbreti anzhuin do t’u çonte mesazhe miqësie dhe i ftoi ata të shkonin në pallatin e tij, në Napoli. Një ditë, Tanush Topia dhe Helena e bukur do t’i hipnin anijes dhe do të niseshin nëpër Adriatik drejt Napolit. Mbret Roberti u kishte çuar fjalë se i kishte falur dhe se në Napoli po përgatiteshin festimet e pritjes së princit shqiptar. Helena përpiqej të imagjinonte sesi do të ishte ky takim me të atin.
Ajo e njihte mirë zëmëratën e tij dhe shpresonte se pas kaq vitesh, mllefi i tij qe shuar dhe ndoshta tashmë me siguri ai do kishte mall jo vetëm të shihte atë, por dhe Karlin e vogël, që mbante si kujtim emrin e të madhit Charles. Por Karli i vogël, ky pinjoll i lindur nga historia e një rrëmbimi, apo i një dashurije të nëmur, me gjak shqiptar e gjak francez, nuk do t’i ndiqte prindërit e tij. Disa thonë se ai kishte mbetur në kështjellë.
Në Memorie-n e tij, Gjon Muzaka shkruan gjithashtu se «Duhet ta dini se në atë kohë, mbreti Robert e grishi të bijën dhe dhëndrin në shtëpinë e tij në Napoli dhe i vrau të dy për veprën që kishin bërë, dhe djemtë që thamë, u arratisën dhe erdhën në vëndin e tyre. Pastaj, ky djali i quajtur Karl Topia u martua me zonjën Vojsava, bija e Balshës, e cila bëri një djalë me emrin Gjergj dhe ishte ky ai që ua la Durrësin peng venedikasve dhe vetë vdiq pa trashëgim… » Siç mund të konstatojmë, një histori tjetër thotë se ata i lanë fëmijët e tyre në Durrës dhe nuk i morrën me vete në Napoli. Një ngjarje padyshim e jashtëzakonëshme që i jep ngasje imagjinatës, si në në këngët tragjike të Antikitetit…
Në Napoli, Topia dhe gruaja e tij Helenë, u pritën me nderime të mëdha dhe ceremonia vazhdoi gjer natën vonë.
Ata nuk e dinin se po kalonin natën e fundit të jetës së tyre. Mbreti urdhëroi t’i vrisnin që të dy dhe në mëngjes, kufomat e tyre u zhdukën. Rrëmbimi i Helenës, si në teatrot klasike greke, përfundoi me një tragjedi të tmerrshme. Me kot Karli i vogël, javë me rradhë priste prindërit e tij, duke përgjuar detin dhe horizontin. Principata mbajti zi për princin dhe princeshën e vrarë. Një armiqësi u krijua për mbretin e Anjou-së. Por sa më shumë rritej princi i vogël, aq më shumë ai krenohej me prejardhjen e tij shqiptare e franceze. Kur u bë zot i Durrësit dhe i krahinës përreth, në stemën e tij ai vazhdoi të mbante zambakët heraldikë, duke shtuar dhe luanin e stemës së hershme të anzhuinëve.
Karl Topia përmendet për herë të parë rreth viteve 1350, në një kohë kur anzhuinët e zotëronin ende Durrësin. Për shumë kohë, Shqipëria vazhdonte të quhej “Regnum Albaniae” me kryeqëndër Durrësin.
Vetëm më 1359, Karl Topia kishte mundur të krijonte një principatë më vete e të pavarur, me toka që shtriheshin nga Kruja e gjer në Mat. Por ai shikonte gjithnjë nga Adriatiku, që një ditë qyteti-port i Durrësit të bëhej kryeqëndra e tij. Dhe ai e sulmoi Durrësin në vitin 1362, ashtu siç bëri dhe Balshaj nga ana e tij, por pa sukses. Dy vjet më vonë ai luftoi kundër Balshës dhe e kapi rob kunatin e tij, Gjergj Balshaj. Kronikat shkruajnë se ai filloi të përgatiste një flotë të tijën për të luftuar kundër venecianëve, të cilët Durrësit i jepnin shumë rëndësi në kontrollin e Adriatikut. Dhe kjo betejë u bë, por asnjë nga forcat nuk doli i humbur. Kështu Topia arriti më së fundi ta pushtojë Durrësin, duke krijuar një principatë më vete, ku Durrësit iu bashkuan dhe Kruja e Petrela. Topia krijoi aleanca afatgjata me Raguzën dhe Hungarinë dhe më së fundi, në vitin 1366, Senati i Venedikut pranoi ta quajë në shkresat e tij si “Dominus Albaniae in partibus versus marittimam Durachio”, pra “Zot i Arbërisë në viset bregdetare të Durrësit”.
Më 1374, duke parë forcën e princit Karl Topia, Papa Gregoire XI i dha atij titullin “Grande Comte d’Albaniae” (Kont i madh i Shqipërisë). Madje ai ishte quajtur «Princeps Albaniae» dhe «Primus de domo Franciae».
Nga Vatikani, Papa i dërgoi dy letra, ku ai çmon lart devotshmërinë e tij ndaj katoliçizmit, duke e quajtur «Dux Dalmatie». Në një nga letrat, ai i lutet që ta detyrojë peshkopin e Sardës që t’i pagojë taksën që i detyrohet Selisë së Shenjtë. Sipas Memorie-s së Gjon Muzakës, «djali i dytë, zoti Gjergj, vëllau i të përmendurit Karl Topia, u martua dhe bëri fëmijë, nga të cilët rrjedhin ata që quhen Topia. Karl Topia sundonte në dy Skuriet (Scurie), në Fisine (Flisina), Blevisht (Blevisti), në Tiranën e vogël (Taransa minore), Krrabën (Carrabi) dhe Farkën (Fuorcha).»
Kronikat mesjetare na flasin dhe për një ekspeditë të burrit të mbesës së Jean Gravina-s, e quajtur Jeanne de Duras (Zhana e Durrësit), i cili kishte tentuar të pushtonte Durrësin, ndërkohë që atë e zotëronte Topia. Por burri i saj, Louis d’Evreux në krye të njëmijë luftëtarëve të Navarës spanjolle, u vra në portat e qytetit, në 14 gusht 1376. (Një tjetër kronist i kohës ka shkruar se Louis d’Evreux ishte vëllai i mbretit Karli II i Navarrës, apo Karlit të «Keq». Ishte ai që ngarkoi një kapiten mercenarësh, Ingeram de Coincy, të formonte një ushtri prej njëmijë ushtarësh gaskonë, shigjetarësh e heshtarësh, për çka u desh tri vjet. Kështu ata u hipën anijeve në Tortosa dhe në fund të vitit 1375, iu drejtuan Durrësit. Durrësi u pushtua për pak kohë, por Louis d’Evreux mbeti i vrarë. Karl Topia e çliroi përsëri qytetin. Megjithatë, 140 vjet më vonë, do të ishin mercenarë shqiptarë që do të mbronin navarasit kundër sulmeve të Kastijës.)
Në kujtim të familjes dhe prejardhjes së tij, Karl Topia ndërtoi kishën e Shën Vladimirit në Elbasan, ku deri vonë u ruajtën emblema, një «bas-relief» si dhe një dorëshkrim i mësimeve të tij shkruar në latinisht, greqisht dhe në gjuhën sllave, sipas porosisë së vetë fisnikut shqiptaro-francez «… Kur mbretëronte në Arbëri princi dhe Zoti i shkëlqyer Charles I i shtëpisë së Francës…» Pikërisht në këtë kishë dhe do të varrosej princi shqiptar. I pari ishte studjuesi George von Hahn, i cili e identifikoi këtë emblemë, duke e përshkruar atë si një emblemë me “një luan të kurorëzuar me lule zambaku të Francës». Në fakt në emblemën e punuar si skulpturë nga shqiptari i atëhershëm Dhimitër Spades (Shpata), specialistët e heraldikës kanë pikasur se ajo përbëhet nga dy pjesë, ku në të djathtë është emblema e Karlit, e trashëguar nga paraardhësit e tij dhe nga e majta është emblema e Anjou-së, e ndarë nga një linjë diagonale.
Historia e Topiave dhe e Durrësit është e lidhur veçanërisht dhe me fundin e shekullit XIV, kur venedikasit donin të vendosnin pushtetin e tyre në Durrës, për t’i dhënë fund influencës së anzhuinëve dhe lidhjes me Francën. Gjergj Topia ishte atë kohë sundimtari i Durrësit. Më 1391 ai ishte i sëmurë rëndë dhe veç Venedikut, edhe princë të tjerë e lakmonin fronin e tij. “Venediku dërgoi flotën e tij para Durrësit, – shkruan historiani Schmitt, – me udhëzim të ngjashëm si dy vjet më parë: në rast se Topia vdiste ose arratisej, qyteti duhej marrë “in bona gratia” me pëlqimin e qytetarëve. Teksa në shtratin ku dergjej Gjergj Topia, shtyheshin kushërinjtë e tij të shumtë, vasali osman Gjergji II Strazimiroviq Balsha, papritur sulmoi Durrësin.
Kjo shpjegohej nga armiqësia e vjetër mes dy familjeve, Balshaj e Topiaj. Në të vërtetë ajo ishte jehonë e shtrëngatave të mëdha në Itali dhe në Perëndim: në Napoli, mbreti Ladislas e kishte punën keq ndaj frëngut Louis II d’Anjou, kushëriri i mbretit frëng Charles VI. Topiajt, krenarë për gjakun anzhu, kishin marrë krahun e Louis dhe të Papës Clement VII që e mbështeste atë, duke tërhequr kështu në skizmën e madhe armiqësinë e papës Bonifac IX, kundërshtar i Clement-it.” Po këtë vit, Durrësin e sulmoi dhe Gjergj Strazimir Balshaj, ban-i i Zetës, i nxitur dhe nga mbështetja që i dha papa Boniface IX.
Në historinë shqiptare është e njohur konkurenca dhe luftrat midis këtyre dy familjeve të mëdha. Historiani i njohur i Ballkanit, N. Iorga, në studimin e tij, Historia e shteteve të Ballkanit, na kujton faktin sesi «për të mbrojtur trojet e veta kundër sulmeve të Balshajve, Topiajt thirrën për ndihmë osmanët», çka u dënua nga të gjithë princat e tjerë shqiptarë, që me shumë përpjekje po përballonin furinë e dyndjeve osmane, siç u zhvilluan ato në brigjet e Vjosës në vitin 1385, apo në Fushë-Kosovë, ku serbë, shqiptarë, hungarezë apo rumunë, kjo aleancë kristiane ballkanike, i doli përballë furisë osmane.
«Por shqiptarët, – shkruan Iorga, – i ruajtën zonat bregdetare si dhe Shkodrën, Krujën, Pargën (që ishte nën Zebenishtin), Danjën e Zakariajve, Ohrin ku ishin Gropajt, Lepanton që i përkiste Pal Shpatës dhe Malin e Zi, ku ishin Cernoviçët, që ishin shqiptarë të sllavizuar dhe që pa ndonjë arsye e ndjenin veten sllavë.» “Sundimi i Topiajve përpara trusnisë dyfishe të osmanëve dhe Balshajve, – shkruan Schmit, – ndodhej në prag të shpërbërjes. Dhe Venediku ishte i shqetësuar për këtë se do të dëmtohej tregëtia e saj. Senati nuk donte ta rrëzonte princin nga pushteti, por edhe nuk mund të besonte në rezistencën ndaj osmanëve. Senati donte shtimin e protektoratit dhe fortifikimin. Nëse Topia nuk do të tregohej i hapur, por “kryeneç e i vështirë”, ai duhej joshur me 500 dukate dhe vetëm në rast kundërshtimi të plotë, venedikasit do të përdornin dhunën. Në vitin 1392, dy duzina mushqetarësh venedikas zbarkuan në Durrës. Konsulli Pietropizzoli i mbante të gjitha fijet në duar dhe vepronte në ato ditë vendimtare si përfaqësues i interesave venedikase. Gjergj Topia, me një këmbë në varr, pranoi t’ia lërë qytetin në protektorat Venedikut. Për këtë, më 18 gusht, në Venedik, përfaqësuesi i tij Johan i Vregos, ipeshkv dhe pro-venedikas, e firmosi.”
Siç dihet, vitet 1370-1380 janë të mbushura gjithë beteja e ngjarje dramatike midis princave shqiptarë, serbë dhe osmanë. Madje dhe shqiptarët luftonin kundra njëri tjetrit: Gjergj Balsha II pushtonte Vlorën dhe Kaninën. Pastaj bashkë me vjehrin e tij Pal Gropa dhe kunatin, Andrea Muzaka, luftojnë kundër Marko Krajleviçit, duke i rimarë atij Kosturin, Ohrin, Prizerenin dhe Pejën. Atëherë, Marko thirri për ndihmë osmanët dhe më 1375 sulmoi shqiptarët, por pa ia arritur qëllimit. Më 1385, ishin osmanët e Hajredin Pashës, me rreth 40 mijë forca që mundën në Myzeqe Balshën e dytë, i cili u vra në këtë betejë. Por Gjin Bua Shpata do të rezistonte akoma në viset shqiptare më në jug.
Në librin Historia e Shqipërisë lidhur me këtë moment historik, shkruhet gjithashtu se “Kur Turqit po shtyheshin drejt Regnum Albaniae, ai i kërkoi ndihmë venecianëve, duke dërguar në Venedik peshkopin e Scampa-s. Më 1388, Grande Comte d’Albaniae, Karl Topia u sëmur rëndë dhe vdiq.
Marrëveshja më Venedikun u bë në kështjellën e Durrësit, në gusht të vitit 1392 dhe u arrit pas shumë bisedimesh midis Gjergj Topisë dhe komandantit të flotës së Adriatikut, Saracen Dandulo. E veçanta e kësaj marrëveshje qëndron në faktin se Gjergj Topia pranonte që Durrësi të kalonte në dorë të Republikës së Venedikut, por pas vdekjes së tij. Mbrojtja e qytetit kalonte në duart e Venedikut dhe për këtë arsye të dyja palët pranonin që në kështjellën e Durrësit të ngrihej flamuri i Republikës së Vendikut, me qëllim që turqit osmanë të ndërprisnin sulmet për pushtimin e qytetit. Gjergj Topia do të vazhonte të merrte si më parë të gjitha të ardhurat e qytetit dhe do të vazhdonte të ushtronte kontroll mbi zyrtarët dhe ushtarakët e tij. Të dyja palët merrnin përsipër të respektonin statutet dhe rregullat e qytetit.
Marrëveshja u ratifikua nga Republika e Venedikut më 18 gusht të vitit 1392. Pas nënshkrimit të marrëveshjes, Gjergj Topia nuk jetoi gjatë. Burimet bëjnë të ditur se në tetor të vitit 1392, ai nuk jetonte më. Pas vdekjes së tij, më 14 nëntor 1392, Republika e Venedikut nisi në Shqipëri dy zyrtarë të lartë (proveditorë), Michele Contareno dhe Pjetër Kurino, për të marrë të gjitha masat e duhura për marrjen në dorëzim të qytetit të Durrësit, dhe qeverisjen e ardhshme të tij. Zyrtarëve në fjalë iu dha detyra të merrnin edhe kështjellën e Krujës…”
Pas vdekjes së Gjergj Topias në vitin 1392, i cili ua dorëzoi venedikasve çelsat e qytetit, qytetarët e Durrësit u ngritën në revolta të shumta për ta kundërshtuar pushtetin e vendikasve, por kjo luftë ishte e dëshpëruar ndaj asaj force të madhe. Flamuri i Shën Markut do të valëvitej për një kohë të gjatë mbi kështjellë… Në janar të vitit 1393, Këshilli i Madh i Venedikut zgjodhi një rektor dhe një kapiten administrator për qytetin. Kështu Durrësi hyri në zonën venedikase të quajtur Stato da Mar. Ata përparuan në zotërimet e tyre gjatë bregut shqiptar, duke futur më pas në dorë edhe Lezhën e Shkodrën, e në vitin 1396 edhe Drishtin.
Madje senati venedikas kishte shpresë që me anë të venedikasit Marco Barbarigo, të shtonte në zotërimet e saj edhe Krujën, meqë ai ishte burri i Helena Topias, vajzës së Gjergjit, i cili sapo kishte vdekur. Por Helena dhe Marco do të preferonin një marrëveshje me osmanët që të mos ndëshkoheshin nga ata. Bujarët shqiptarë të asaj kohe ishin të përçarë.
Familja e Gjin Bua Shpatës dërgoi stradiotët e parë drejt Italisë dhe Europës, të cilët do të hynin në kronikat më të lavdishme të historisë europiane!…
