Të flasësh për vlerat e Deklaratës amerikane të Pavarësisë, do të thotë shumë më tepër sesa të nënvizosh faktin se, ajo përfaqëson aktin simbol të krijimit të Shteteve të Bashkuara dhe të kombit amerikan. Kombi të cilit i është dedikuar kjo deklaratë, është shndërruar sot në një nga kombet më të begatshme në Botë. Duke kërkuar faktorët që kanë bërë të mundur këtë begati, analistët më tepër janë përsiatur në ata gjeografikë dhe ekonomikë. Por, nuk ka asnjë dyshim se një meritë të veçantë ka edhe ajo çka është sanksionuar në Deklaratën e Pavarësisë dhe në Kushtetutën amerikane.
Qëllimi im këtu, është të ndalem në disa nga vlerat aktuale të kësaj deklarate, vlera që ajo i mbart sidomos në pjesën e dytë, e cila shquhet për universalitetin dhe aktualitetin e saj. Në vështrim të dy paragrafëve të kësaj pjese, zbulojmë qartazi ardhjen e modernitetit politik përmes autonomisë së subjektit njerëzor, duke pozuar dy nocione të mëdha: atë të të drejtave natyrore të njeriut dhe atë të kontratës sociale. Këto nocione jo vetëm nuk e kanë humbur rëndësinë e tyre, por kanë evoluar dhe janë përshtatur në shoqërinë bashkëkohore, duke na dhënë zhvillime të reja institucionale. Ato ishin të afta të nxisnin dhe të paraprinin zhvillimet revolucionare për vendosjen e demokracisë liberale, jo vetëm në SHBA, por edhe në Evropë.
Është thënë shpesh se kjo deklaratë ka shprehur lartësish disa nga parimet më të mëdha të demokracisë liberale, që iluministët evropianë i përpunuan dhe që John Locke i shtjelloi me mjeshtëri në tezat e paraqitura në “Traktatin e dytë të Qeverisjes”. Por, krahas kësaj, duhet të theksojmë se, ajo nuk ishte thjesht një huazim i mendimit evropian, por edhe shprehje e origjinalitetit amerikan. Idetë angleze për të drejtat e njeriut u rijetuan dhe u aplikuan në kolonitë e Amerikës së Veriut, jo vetëm në integritetin e tyre teorik, por edhe në realitetin e tyre praktik; ato aderuan në jetën sociale, u shndërruan në pronësi intelektuale dhe politike, duke u bërë një traditë mbi të cilën u ngrit rendi kushtetues. Përpara se të hartohej kjo deklaratë, ishte aplikuar sistemi i vetëqeverisjes dhe të drejtat personale të shprehura në Angli, ishin afirmuar në disa akte zyrtare të ish-kolonive. Deklarata në fjalë u parapri nga disa deklarata amerikane të të drejtave, të cilat ishin rezultat i konsolidimit të mendimit politik amerikan në prag të pavarësisë. Prandaj, të thuash sot se hartuesi i deklaratës së Pavarësisë ishte Tommas Xheferson, është e vërtetë, por një e vërtetë shumë e thjeshtëzuar. Përmbajtja e saj ishte padyshim, një rezultat i zhvillimit të mendimit politik amerikan. “…ai u zgjodh natyrshëm (për të shkruar Deklaratën) mbi bazën e përvojës së tij në Kongres si një legjislator. Hartimi i ligjeve ishte specialiteti i tij…”.
Teoria kontraktore e shtetit u riformulua nga Thommas Hooker, i cili pranonte barazinë origjinale të njerëzve dhe nevojën për të kaluar në shtetin shoqëror përmes një pakti të heshtur ose të shprehur.
Sipas Ruggero Williams, një prej mendjeve më të larta të lirisë së ndërgjegjes në ish-kolonitë, të gjithë funksionarët civilë, Mbreti dhe Parlamenti, janë sytë dhe duart e popullit, instrumente të tij. Duke pranuar idetë angleze për jetën, lirinë e pronësinë ai mendonte se në mënyrën se si ishin shprehur ato, mbeteshin tepër abstrakte.
Ideja abstrakte e të drejtave origjinale si bazë e shoqërisë, e shprehur në mendimin e Penn, ishte një derivat i mendimit të levelerit Lilburn, që afirmoi të drejtat e lindura të anglezëve dhe sovranitetin e popullit anglez.
Nuk mund të mos përmendet edhe mendimi i Wise, sipas të cilit çdo kufizim mbi lirinë natyrore është dhunim i ligjit të natyrës, (Giovanni Wise).
Samuele Adams, John Adams, Dickinson, Hamilton, ranë dakord me konceptet e të drejtave pararendëse ndaj çdo forme qeverisjeje, gjë që ishte shprehur nga John Adams në “Disertacionin mbi kanunet dhe të drejtën feudale”.
Në nëntor 1772, Otis paraqiti një projekt të hartuar nga Samuele Adams që përbënte hapin kryesor për deklaratën në fjalë e cila titullohej: “Deklaratë e të drejtave të kolonëve, si njerëz, si kristianë, si qytetarë”, ku afirmohej fakti se njeriu ishte në gjendje natyrore të lirë dhe subjekt i vetëm i Zotit.
John Hancoock mbrojti idenë se, në ndërtimin politik, të drejtat natyrore të Njeriut marrin vlerë superiore dhe qëllimi i shtetit nuk është gjë tjetër vetëm mbrojtja dhe garantimi i sigurimit të tyre.
U pranua gjithashtu, e drejta e popullit për të bërë rezistencë. Në New Hampshire theksohej se, mosnjohja e kësaj të drejte do të na shpinte në shkatërrimin e lumturisë së njerëzimit.
Si fillim të lëvizjes për hartimin e Deklaratës së pavarësisë, mund të konsiderojmë Kongresin e Filadelfias 1774, në të cilin u hartua një dokument të drejtash. Megjithatë, kur lexojmë konsideratën e Jellinek-ut, se ndryshimi midis këtij dokumenti të drejtash dhe Deklaratës së Virgjinias (korrik 1776) “duket si hap, por është një hendek, ku njëra është vetëm një protestë, kurse tjetra është një ligj”, kuptojmë bumin juridik që shënoi Deklarata e Pavarësisë. Të ndalesh në fuqinë juridike të kësaj deklarate do të ngërtheheshin elemente shumë teknikë, prandaj le të qëndrojmë sërish në përmbajtjen e saj të përgjithshme.
“Ne themi se këto të vërteta janë të vetëkuptueshme: se të gjithë njerëzit janë krijuar të barabartë; se Krijuesi u ka dhënë atyre disa të drejta të patjetërsueshme; se ndër këto të drejta, janë Jeta, Liria dhe kërkimi i Lumturisë”. Forca dhe fisnikëria e këtij fragmenti qëndron në një sanksionim të qartë të të drejtave natyrore të njeriut, qw e ruajnë përherë aktual. Duke e konsideruar cenimin e të drejtave si cenim të ligjeve të natyrës, Deklarata amerikane e pavarësisë, i dha forcë e fuqi juridike teorisë së të drejtave natyrore. Sipas saj, të drejtat e Njeriut, që burojnë nga arsyeja universale, gjë për të cilën ato nuk mund të pushojnë ose të abrogohen në asnjë mënyrë, janë superiore dhe përbëjnë gurin themeltar të strukturës shoqërore. Ky kuptim mbetet një nga gurët themeltarë të kushtetutshmërisë edhe sot. Prandaj ato do të qëndrojnë në fuqi deri sa “shtëpitë të kenë dysheme dhe anglezët të kenë pushuar së ekzistuari” (Scherger). Ajo u bë jo rrallë objekt i kritikave, por asnjëherë nuk u keqpërdor. Edhe debati që shoqëroi Konventën për Deklaratën e të drejtave të Filadelfias (1774), që i parapriu hartimit të Deklaratës së Pavarësisë dhe Kushtetutës së SHBA-së, dëshmonte mosbesimin që vinte për shkak të formalizmit të të drejtave të sanksionuara. Kritika evidentonte se nga mënyra se si ishin hartuar të drejtat në këtë deklaratë, i bënin ato veçse një mur fjalësh të brishta, të paafta për të vendosur ose për të ruajtur një pushtet të Njeriut mbi njerëzit. Në të njëjtën kohë, një pjesë e madhe e njerëzve që mbështesnin dhe besonin parimet e Deklaratës së Pavarësisë, i interpretonin këto parime, jo si një shprehje e të drejtës natyrore, por thjesht si një ideal, duke i parë si një ideologji, ose si një mit. Sipas mendimit të historicizmit gjerman: “e drejta natyrore” dhe “humanizmi”, u shndërruan në dy nocione të pakuptueshme. Kritika më e fortë ka qenë, rryma e pozitivizmit juridik. Ajo u përpoq të hidhte poshtë aftësinë e kontraktualizmit të sanksionuar në Deklaratën e Pavarësisë, për të shndërruar të drejtat e njeriut në rregullatore të drejtës pozitive të shtetit.
Nga ana tjetër, doktrinat franceze të shekullit 19, këmbëngulnin se subjektivizmi juridik i dalë nga tradita e të drejtës natyrore, është i paaftë të krijojë një teori të rendit normativ. Pavarësisht nga kritikat e parashtruara në kohë të ndryshme, asnjëherë nuk ka qenë e mundur të skualifikohej e gjithë teoria e të drejtave natyrore që zë vend në deklaratën e Pavarësisë. Kështu, p.sh., pati filozofë që operuan me përshtatjen e saj. Filozofi francez i së drejtës, Hauriou, pranonte superioritetin e të drejtës natyrore mbi Shtetin e së Drejtës. Të tjerë kundërsubjektivistë e çonin idenë e të drejtës natyrore, deri sa të zhvillohej teoria e vetëkufizimit të shtetit si (Carre’de Malberg), pra nuk e mohonin krejt. Leon Dugui, mbrojtës i idesë së Deklaratës franceze si ligj themelor, u përpoq të objektivizonte të drejtën natyrore në një normë sociale. Teoria e drejtësisë së John Rawls, jepte gjithashtu një justifikim filozofik mbi korpusin e lirive themelore si etalon i së drejtës.
Duhet pranuar se sot, nevoja për të drejtën natyrore manifestohet ashtu sikurse ka qenë në shekuj. Të hedhësh poshtë të drejtën natyrore do të thotë që gjithë e drejta, të jetë pozitive; me fjalë të tjera, kjo do të thotë që e gjithë e drejta të përcaktohet ekskluzivisht vetëm nga ligjvënësit dhe nga vendimet e gjyqtarëve të vendeve të ndryshme. Ndërkohë, është plotësisht e kuptueshme që mund të flasim edhe për ligje, ose vendime të padrejta. Duke arsyetuar kështu, ne arrijmë në konkluzionin se duhet të ketë medoemos një gjedhe, për të kuptuar se çfarë është e drejtë dhe çfarë është e padrejtë. Falë kësaj gjedheje jemi të aftë të gjykojmë vetë të drejtën pozitive të shtetit.
1.Paragrafi i dytë, krijon një koncept krejt të ri mbi shtetin si kontratë sociale, në të cilin qëllimi është e mira dhe lumturia e popullit: “Për t’i siguruar këto të drejta, njerëzit kanë ngritur qeveritë, pushteti i ligjshëm i të cilave buron nga pranimi i të qeverisurve; se kur një formë qeverisjeje nuk punon për arritjen e këtyre qëllimeve është e drejta e popullit ta ndërrojë ose ta heqë dhe të vendosë një formë të re qeverisjeje”. Kështu, u shpreh për herë të parë teoria që ia dedikon ekzistencën e shoqërisë dhe legjitimitetin e lidhjeve politiko-juridike, një kontrate midis individëve (kontraktualizmi). Kjo teori gjeti përhapje të madhe në Amerikë në prag të pavarësisë përmes pactum societatis, me rëndësi plotësisht kalviniste. Ajo që duhet nënvizuar është se kontrata nuk lidhej nga kolektiviteti, por nga individë të veçantë që duhet të nënshkruanin normat themelore të paktit. Në këtë mënyrë, Deklarata e Pavarësisë, përmbysi raportet e regjimit të vjetër midis Shtetit dhe shtetasve. Deri në atë kohë, këta të fundit, ishin njohur si “të bindurit” ose “të nënshtruarit” e Mbretit. Ajo ishte i pari akt që u mbështet në konceptin e Njeriut si qenie natyrore dhe pranoi juridikisht se, kalimi i Njeriut nga gjendja natyrore në gjendjen sociale, përmbushet përmes një kontrate mbi bazën e vullnetit të të interesuarve. Rëndësia më e spikatur qëndronte në konceptimin se, liritë nuk përbënin në vetvete koncesione të parimeve ose të parlamenteve, por të drejta origjinale të njerëzve, të cilat mbeteshin parësore pavarësisht nga ndryshimi i Qeverive.
Sidoqoftë edhe teoria e kontraktualizmit u ndesh me disa kritika, sidomos në Evropë. Por, hedhja poshtë e natyralizmit në emër të një formalizmi të pastër juridik, i tregoi problemet e veta në eksperiencat e shekullit të XX. Përzierja e rendit normativ të nxjerrë nga shteti, me të drejtën, mund të shpinin në anulimin e vetë sensit të së drejtës (Strauss). Normativisti Hans Kelzen pranonte se edhe shteti nazist, nga pikëpamja e shtetit të së drejtës është një shtet ligjor, për sa ai funksionon në bazë të rregullave dhe ligjeve. Prandaj, vetëm epërsia e të drejtave të njeriut që buron nga natyralizmi i tyre, është e aftë të na japë modele të vërteta të shtetit të së drejtës. Në këtë mënyrë, perspektiva aktuale e përmbajtjes së pjesës së dytë të Deklaratës së Pavarësisë, ka nxitur në mendimin politik dhe juridik bashkëkohor neokontraktualizmin, i cili evidenton dy probleme të pozitivizmit: paaftësinë e tij për të zgjidhur çështjen e themelit të së drejtës, si dhe konfuzionin midis të drejtës dhe fakteve.
Nga Deklarata e Pavarësisë amerikane buron universaliteti dhe përparësia e të drejtave dhe lirive themelore të Njeriut, e cila sot ka arritur të pushtojë jo vetëm doktrinën juridike, por edhe jurisprudencën e të drejtave të Njeriut. Kjo Deklaratw, është e para që ka sanksionuar parimin e patjetërsueshmërisë të së drejtave të Njeriut, parim që buron nga natyralizmi dhe është vendosur me solemnitet edhe në Kushtetutën e Shqipërisë. Natyralizmi i të drejtave natyrore që i bën ato eprore mbi të drejtën pozitive të shtetit dhe të pandryshueshme, pavarësisht nga forma e qeverisjes, janë sot baza e kuptimit të mbrojtjes kombëtare e ndërkombëtare të të drejtave të Njeriut, e parimit të epërsisë së kushtetutave ose të kushtetutshmërisë, e krijimit të superkushtetutës si bërthamë e pandryshueshme dhe si garanci për të drejtat. Ky natyralizëm ka shpënë në kuptimin e sotëm të sovranitetit të popullit, si një sovranitet i kufizuar për hir të mbrojtjes së të drejtave të Njeriut. Në Deklaratë e gjejmë ende të gjallë konceptin e Qeverisë së shërbimit ndaj nevojave të popullit, koncept politik, që u përhap me vështirësi në botën demokratike. Kjo Deklaratë mbetet një bërthamëz e mirë edhe për konceptin bashkëkohor të mirëqeverisjes: qeverisje e ndershme, e aftë, me të drejta të përcaktuara qartë dhe të mbrojtura mirë, me shërbim civil të qëndrueshëm, etj. Madje, edhe pjesa që sanksionon të drejtën e popullit për të hequr ose ndërruar Qeverinë nuk është e kapërcyer. Natyrisht, ajo ka avancuar: ndërrimi i qeverive bëhet periodikisht, pavarësisht nga bilanci i mirëqeverisjes, përmes proceseve zgjedhore që kanë ardhur vazhdimisht duke u demokratizuar; qeveritë u shërbejnë popujve duke respektuar dhe përmbushur të drejtat e tyre, me qëllim që të shmanget heqja e qeverive me dhunë.
