Akad. Prof. Anastas Angjeli
Në fillimet e pandemisë Covid-19 dhe të krizës së rëndë dhe recensionit ekonomik që ka pasuar ideja e një “Plani Marshall Europian” për të ndihmuar vendet e goditura nga kjo krizë, dukej e debatueshme dhe e largët, tashmë ajo është realitet dhe gati për zbatim. Kjo, falë mirëkuptimit, arritjes së marrëveshjes dhe solidaritetit, këtij “parimi të madh” europian që u arrit në samitin e 21 korrikut të BE-së. Kjo, falë vizionit largpamës të liderëve të BE-së së drejtuar nga Kancelarja gjermane, Merkel, dhe Presidenti francez, Macron. Një “Plan Marshall i ri”, i cili u hap dyert edhe vendeve të Ballkanit Perëndimor, edhe Shqipërisë.
MARRËVESHJA E MADHE FISKALE E KE-SË -HUAMARRJA E PËRBASHKËT
Më shumë se një muaj më parë, më 21 korrik, përfundoi pas pesë ditësh diskutime një nga samitet më të gjata të BE-së, mbas debatesh dhe kontestimesh nga më të ashprat në histori. Disa thanë se mundi rekordin e mbajtur nga një diskutim shumë të gjatë në Nice në vitin 2000. Të tjerët menduan ndryshe. Sido që të jetë, ishte një ngjarje historike. Shumica e 27 udhëheqësve kombëtarë të BE-së dolën në agimin e Brukselit, duke pretenduar se kishin rënë dakord për diçka historike. Për të gjykuar nga rritja e euros dhe përhapjes së rënies, investitorët u pajtuan në këtë pikë. Kjo marrëveshje ka dy elemente: buxhetin e rregullt të BE-së, ose kornizën financiare shumëvjeçare (KFSH), me vlerë afro 1.1 trilionë euro (1.3 trilion$) për shtatë vjet dhe një fond të njëpasnjëshëm të BE-së së gjeneratës së ardhshme (GJABE)) prej 750 miliardë eurosh për të ndihmuar vendet të rikuperohen nga recesioni i Covid-19 (të dyja shifrat në çmimet e vitit 2018).
Marrëveshja shkatërroi dy tabu historike. Së pari, liderët e Europës ranë dakord që Komisioni Europian, duke vepruar në emër të vendeve anëtare, mund të pësojë borxhe në një shkallë të paparë. GJABE do të financohet duke marrë hua për gjashtë vjet, me obligacion që zgjaten në maturim deri në vitin 2058. Së dyti, 390 miliardë euro nga 750 miliardë euro do të shpërndahen si grante dhe kështu nuk do t’u shtohet ngarkesave të borxhit të qeverisë – duke shkelur atë që ka qenë vijë e kuqe mbi transferimet thelbësore fiskale brenda BE-së. Të dyja zhvillimet do të ishin të paimagjinueshme vetëm gjashtë muaj më parë.
Europa ka renditur një reagim fiskal ndaj krizës së COVID-it të barabartë ose më të mirë sesa Amerika. GJABE me vlerë rreth 4.7% të GDP-së vjetore të BE-së, megjithëse u përhap në disa vite dhe vjen në krye të përpjekjeve stimuluese të qeverisë kombëtare. BE e ka mbyllur boshllëkun buxhetor të krijuar nga largimi i Britanisë. Ajo u është përgjigjur kërkesave të Bankës Qendrore Europiane për të balancuar aktivizmin e saj monetar me një përpjekje fiskale të krahasueshme dhe do t’u sigurojë investitorëve një rrjedhë të qëndrueshme të pasurive të sigurta. Ajo mund të ketë vendosur një precedent që krizat e ardhshme të përmbushen me borxhin kolektiv, megjithëse kjo do të rezistohet me ashpërsi, jo më pak nga vetëquajturit “katërshja e kursyer” -Austria, Danimarka, Holanda dhe Suedia, të cilat ishin pengesa më e madhe për të arritur një marrëveshje. Fondet e rimëkëmbjes fillimisht do të ndahen në vendet që përdorin kritere si papunësia dhe të ardhurat për person. Kjo do të përfitojë pëlqimet e Spanjës dhe Italisë, e cila thotë se është në radhë për 209 miliardë euro kredi dhe grante. Komisioni do të vlerësojë planet e investimeve të qeverive në bazë të “rekomandimeve të tij vjetore specifike për vendin”, zakonisht reforma e listave të kontrollit që Ursula von der Leyen, Presidentja e Komisionit, thotë se tani do të “japë më shumë shuplaka”.
Plotësisht, 30% e shpenzimeve të KFSH-së dhe GJABE-së duhet t’u kushtohen veprimeve klimatike, duke krijuar kështu potencialisht një stimul me gjelbërim të gjerë. Por zbatimi i marrëveshjes dhe i këtij projekti të madh antirecension(nga pandemia Covid19) nuk do të jete i lehtë. Komisioni nuk do të ketë fjalën e vetme për shpenzimet. Ashtu si Gjermania gjatë krizës së euros, kursimtarët nuk besojnë te teknokratët e komisionit për të kontrolluar reformat e shteteve jugore. Kështu, Mark Rutte, Kryeministri holandez, nxori “frenë emergjente”: çdo qeveri mund të kundërshtojë planet e shpenzimeve të një vendi tjetër, duke vonuar dhe komplikuar disbursimet. Kjo i lejon atij t’u tregojë votuesve holandezë që nuk kanë nënshkruar një kontroll të zbrazët për jugorët e pakujdesshëm. Disa reformatorë jugorë madje shpresojnë se ky rregull mund të ndihmojë çështjen e tyre (“falë Mark Rutte”) shkroi një politikan spanjoll pro tregut në El Pais). Kjo marrëveshje nuk arrin “momentin hamiltonian” siç u përfol dhe disa kishin shpresuar, duke iu referuar supozimit të qeverisë kombëtare të SHBA-së, për borxhet e shtetit në 1790. Askush nuk ka propozuar bashkimin e borxheve të vendeve të BE-së; madje, edhe borxhi i ri i përbashkët nuk do të gëzojë garanci të përbashkët.
Dhe pyetja që shtrohet është se si do të shlyhet borxhi. Dhe më tej, e rëndësishme është se si do të mblidhen paratë përmes obligacioneve nga Komisioni Europian. Për herë të parë, BE-ja do të huazojë në mënyrë kolektive shuma të mëdha, duke u mbështetur në besueshmërinë e anëtarëve më të fortë për të ndihmuar ata që janë më të dobët. Duke rritur shpenzimet totale nga vetë BE-ja (në krahasim me vendet anëtare), nga gati 1.1 trilionë euro në 1.8 trilionë euro në shtatë vjet, ai i jep klubit një armë të fuqishme fiskale kundër recensionit për të plotësuar mjetet monetare të Bankës Qendrore Europiane. Kjo është veçanërisht e rëndësishme kur normat e interesit afër zeros po detyrojnë një zhvendosje të fokusit nga politika monetare, në atë fiskale.
Për të paguar borxhet dhe për të shmangur përgjegjësinë e drejtpërdrejtë, vendet e BE-së mund të joshen për t’i dhënë Komisionit Europian më shumë autoritet tatimor. Ne fakt, qeveritë kanë kohë që nuk janë të gatshme t’i japin Brukselit pushtetin për rritjen e taksave. Megjithatë, nga viti 2028 duhen gjetur para për të shlyer borxhin e ri: nëse jo nga “burimet e veta” (të ardhurat e BE-së,) të gjeneruara nga taksat e reja, atëherë nga kontributet më të mëdha kombëtare të KFSH. Një taksë mbi plastikën do të hyjë në fuqi në janar dhe Komisioni do të propozojë më vonë taksa të BE-së për firmat dixhitale dhe importet jomiqësore ndaj klimës. Të gjitha këto lëvizje për të forcuar BE-në janë të mirëpritura. Sidoqoftë, është një ekzagjerim të thuash se samiti ishte një moment hamiltonian, analog me krijimin e një aftësie të përqendruar të huazimit për qeverinë e re federale të Shteteve të Bashkuara në 1790. Fondi i rimëkëmbjes nuk mbledh borxhet ekzistuese të vendeve, as nuk krijon institucione të reja si ato që krijohen gjatë krizës së euros. Nga njëra anë, ai përcakton një precedent për huazimin kolektiv gjatë një emergjence, që ndoshta do të përsëritet. Nga ana tjetër, ndërsa një qeveri sovrane merr hua automatikisht kur të ardhurat nuk i plotësojnë shpenzimet, BE-ja duhet të durojë negociatat rraskapitëse sa herë që dëshiron ta bëjë këtë.
Në këtë situatë ekzistojnë dy probleme shqetësuese. E para është çmimi i kërkuar nga kursimtarët. Për të ruajtur grantet e rimëkëmbjes, shkurtimet ranë në zonat e ashtuquajtura “të orientuara nga e ardhmja”, si: kërkimi, kujdesi shëndetësor dhe rregullimi i klimës. Këto, kritikët flasin, janë pikërisht temat që frugalët(kursimtarët) thoshin se gjithmonë duhet të kenë përparësi mbi bujqësinë dhe subvencionet rajonale, të cilat mbeten të paprekura. Dhe kursimtarët fituan rritje të mëdha për uljen që marrin nga pagesat e buxhetit të tyre në BE (Austria është më shumë se dyfishi). Triumfe të tilla të vendeve të vogla nuk e nënvlerësojnë fatalisht marrëveshjen, por ato shpenzojnë para dhe do të kundërshtohen ashpër në raundin tjetër të KFSH-së.
Një grup i dytë problemesh dhe shqetësimesh është përqendruar në mënyrën e parandalimit të informacioneve për vendet që nënvlerësojnë sundimin e ligjit. Qeveritë Wayward si Hungaria dhe Polonia janë fituese të mëdha të MFF-së dhe disa kishin shpresuar se bashkimi i kushteve të sundimit të ligjit për disbursimet mund të ndihmojë ato të binden. Po si u arrit që Europa të bëhej bashkë? Si u kundërshtuan skeptikët dhe u arrit marrëveshja? Megjithatë, edhe pse ndodhi Covid-19 dhe recensioni ekonomik “ka mbërthyer” thuajse shumicën e vendeve, liderët europianë nuk ishin akoma në gjendje të binin dakord.. Franca dhe Gjermania, dy anëtare themeluese që kanë udhëhequr Bashkimin Europian për më shumë se gjashtë dekada, me gjithë vështirësitë ia dolën që liderët e BEsë të binin dakord për një marrëveshje që, për një herë, e meritoi termin që z. Macron i dha asaj, “historike”. Dhe s’kishte si të ndodhte ndryshe. Dyshja franko-gjermane ka udhëhequr pjesën më të madhe të zhvillimeve të Europës. Traktati i Maastricht në 1992, për shembull, i cili çoi në krijimin e euros, u krijua nga Francois Mitterand i Francës dhe Helmut Kohl i Gjermanisë.
Gjatë dekadave, edhe kur lidhjet midis liderëve nuk ishin të mira, lidhjet e forta Rhine administrative kanë rezistuar. Kështu po ndodh dhe tani me çështjen e konfliktit në Mesdhe apo në Bjellorusi. Çështja nuk është se Franca dhe Gjermania bien dakord me lehtësi. Ato kanë qasje pothuajse për gjithçka – duke filluar nga mbrojtja te borxhi – në mënyrë të ndryshme. Por, nëse ata mund të bien dakord, siç është dhe teoria, edhe shtetasit europianë duhet të bien dakord. Dhe kjo marrëveshje u udhëhoq nga Charles Michel, President i Këshillit Europian, i mbështetur nga Ursula von der Leyen, kreu i Komisionit Europian. Në fund të fundit, ndodhi sepse liderët e Francës dhe Gjermanisë menaxhuan një krizë – të zgjidhnin më parë dallimet e tyre, pastaj t’i bashkojnë ato së bashku. “Ngjarje të jashtëzakonshme”, tha Kancelarja e Gjermanisë, Angela Merkel, “thirrje për masa të reja të jashtëzakonshme”.
Kjo marrëveshje e fundit e testoi atë parim deri në kufi. “Kursimtarët” – Austria, Danimarka, Holanda dhe Suedia, të cilëve iu bashkua edhe Finlanda, – duke insistuar në më pak para për grante dhe më shumë për uljet e buxhetit të tyre. Gjakrat u ndezën. Në një moment, z. Macron “përplasi grushtin e tij në tryezë”, sipas një ndihmësi, duke akuzuar Sebastian Kurz të Austrisë se kishte “një qëndrim të keq” dhe Holanda që po vepronte si Britania. Ishte pikërisht një lloj mësimi nga Franca se, kur vepron vetëm, kështu i mërzit të tjerët. Megjithatë, këtë herë z.Macron dhe znj. Merkel drejtuan një akt të dyfishtë. Ata hartuan një plan të përbashkët në muajin maj, drejtuan bisedimet të dy, madje nxitën një takim të samitit së bashku. Pas koncesioneve, kursimtarët ranë dakord për ato që kishin refuzuar vetëm disa muaj më parë. Macron e mbajti dorën drejt Gjermanisë për një kohë të gjatë, thotë Tara Varma e Këshillit Europian për Marrëdhëniet e Jashtme. “Ajo që bëri ndryshimin është se në fund Merkel ia doli”. Tani ka filluar zbatimi i marrëveshjes.
BRUKSELI HAP DYERT EDHE PËR SHQIPËRINË
Vendi ynë, në përpjekje për të përballuar goditjen e dyfishtë, atë të krizës ekonomike si rrjedhojë e pandemisë Covid-19 dhe atë të tërmetit, nuk ka qenë dhe është vetëm. Jo vetëm menaxhimi efektiv i burimeve të brendshme(buxhetit)tashmë të cenuara rëndë këtë vit është vënë në dispozicion të reduktimit të pasojave të kësaj krize, por edhe mbështetje e donatorëve dhe veçanërisht e institucioneve ndërkombëtare, që së fundi u shoqërua nga ndihma financiare që BE-ja i akordoi Shqipërisë, gjithashtu do shkojë për këtë qëllim. Kjo ndihmë financiare prej 180 milionë eurosh për përballimin e pasojave ekonomike shkaktuar nga COVID-19 dëshmon edhe një herë tjetër solidaritetin e BE-së, jo vetëm me vendet anëtare të BE-së, por edhe me ato në rrugën drejt saj, ku bëjnë pjesë vendet e Ballkanit Perëndimor dhe vendi ynë, që tashmë po e përjetojnë thellë krizën e pasojat e saj. Kështu, në njoftimin e mesgushtit të këtij viti, ndërsa Mali i Zi përfitoi 160 milionë euro, Kosova përfitoi një ndihmë prej 60 milionë eurosh, Maqedonia e Veriut 160 milionë euro, Kosova 100 milionë euro dhe Shqipëria 180 milionë euro. Ndërkaq, kriza e pandemisë Covid-19, si në aspektin humanitar (shtimi i infektimeve dhe i humbjes së jetëve), ashtu dhe rëndimi i situatës ekonomike e sociale janë në kulmin e vet dhe na shtojnë angazhimin e shumëfishtë dhe shumëplanësh të përballjes me të. Kërkohet më shumë solidaritet dhe ndërgjegjësim qytetar për zbatimin e rregullave dhe protokolleve mjekësore për përballjen me pandeminë Covid-19, me punën “heroike” të organeve shëndetësore publike e private në shërbim të tyre,nga njëra anë, dhe me vazhdimin e instrumenteve të ndryshme e të nevojshme mbështetëse financiare, në sektorët dhe punonjësit e tyre të goditur e që vazhdojnë të goditen nga kjo krizë. Më konkretisht
Së pari, rishikimi i instrumenteve mbështetëse ndaj institucioneve, organeve dhe punonjësve shëndetësorë- tashmë që është e qartë që pandemia vazhdon të kërkojë mbështetje për organet shëndetësore.
Së dyti, në funksion të këtij qëllimi është e nevojshme përshpejtimi dhe intensifikimi i punës për sigurimin e vaksinave të gripit të stinës dhe njëherësh i vaksinës së Covid-19. Negocimi me BE-në për sigurimin falas të sa më shumë prej tyre, është gjithashtu i nevojshëm.
Së treti, rishikimi i paketave të mbështetjes të marra deri tani në fushën ekonomike e fiskale, sidomos për rivendosjen në afat të ri(deri në fund) të masave ndaj të papunëve, ripunësimit, sektorëve të goditur, lehtësive fiskale, mbështetjes së bizneseve, qoftë edhe përmes një rishikimi tjetër të buxhetit për pjesën e mbetur të këtij viti.
Së katërti, këto krahas intensifikimit për rindërtimin e pasojave të tërmetit, që tashmë qeveria ka filluar.
Së fundi, përgatitjet e buxhetit të vitit 2021 duhet të konsiderojnë që ky do të jetë një “buxhet antikrizë, buxhet anti-Covid-19, buxhet antirecension, buxhet i rindërtimit të pasojave të tërmetit dhe buxhet më human (arsim, shëndetësi, mbështetje sociale).
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
