Një proces për të ripërtërirë raportet e diplomacies bërthamore ka filluar midis Iranit dhe Joe Biden, i cili mori presidencën e SHBA më 20 janar. Gjendja e optimizmit, nxitur nga sinjalizimi i Biden se ai do të kthehej në Planin e Përbashkët të Përgjithshëm të Veprimit (JCPOA) sapo të vinte në pushtet, është zëvendësuar nga pasiguria si rezultat i parakushtit që ai dha për një kthim në marrëveshje, i cilikërkonte që Irani, në përputhje me dispozitat përkatëse të JCPOA, duhet të ndërpresë menjëherë aktivitetet bërthamore që rifilloi. Ndërsa çështja e “kush do të jetë i pari për të përmbushur detyrimet e tyre nën JCPOA” dominon diskutimet midis dy palëve, Ministri i Punëve të Jashtme të Iranit Javad Zarif bëri thirrje për një “kthim të koordinuar dhe të sinkronizuar” të marrëveshjes nën ndërmjetësimin e BE-së. Nga ana tjetër, refuzimi i Biden për këtë thirrje për një kthim të sinkronizuar të marrëveshjes çoi në pikëpyetje të seriozitetit dhe gatishmërisë së Biden për të zgjidhur çështjen bërthamore iraniane.
Përgjigja për “A mund të ringjallet JCPOA dhe të hiqen sanksionet mbi Iranin gjatë mandatit të Biden?” duhet të kërkohet në “dinamikën e klimës së negociatave” dhe “ekuilibrin e fuqisë negociuese” në negociatat midis dy palëve, jo në qëndrimin e Biden. E vërteta është se JCPOA negociatat e së cilës filluan në 2013 dhe JCPOA e cila pritet të ri-zbatohet në 2021 janë marrëveshje thelbësisht të ndryshme. Aktorët e përfshirë në negociata, çështja themelore e negociatave për të cilën këta aktorë ranë dakord dhe përvojat pas negociatave në lidhje me procesin e marrëveshjes e kanë sjellë marrëveshjen në një nivel krejt të ri. Prandaj, për të interpretuar me saktësi qëndrimin ambivalent të administratës Biden ndaj marrëveshjes, si dhe të ardhmen e marrëveshjes, është një domosdoshmëri për të hedhur një vështrim në dinamikën e negociatave në fjalë.
Fazat e JCPOA
Suksesi i marrëveshjeve ndërkombëtare varet nga dinamika e brendshme e klimës së negociatave nga e cila lindin. Ndërsa aktorët e përfshirë në këto negociata, çështjet kryesore të negociatave për të cilat aktorët bien dakord dhe përvojat në lidhje me proceset e zgjidhjes pas negociatave ndryshojnë, pritjet në lidhje me suksesin e marrëveshjeve në fjalë do të ndryshojnë gjithashtu.
Në këtë drejtim, JCPOA mund të përshkruhet si një marrëveshje ndërkombëtare jashtëzakonisht e komplikuar për shkak të ndryshimeve drastike të vërejtura në klimën e saj të negociatave midis 2013 dhe 2021. Marrëveshja ka kaluar nëpër tre faza dukshëm të ndryshme në tetë vitet e fundit: periudha e diplomacisë vizionare e 2013 -2017, periudha maksimale e regresit midis 2018-2020 dhe periudha e ringjallur e ‘diplomacisë së zgjuar’ që nga viti 2021 që është edhe përpjekja për rivendosjen e raporteve diplomatike pas zgjedhjes së Biden.
2013-2017: Periudha e diplomacisë vizionare
JCPOA është produkt i një mundësie shumë unike por jetëshkurtër të krijuar nga SHBA dhe Irani për të lëvizur marrëdhëniet dypalëshe në një terren pozitiv duke u përpjekur ta shndërrojnë krizën bërthamore në një mundësi. Me një histori të marrëdhënieve dypalëshe të mbushura me momente uljesh dhe ngritjesh, të dy palët shfrytëzuan klimën e tyre të favorshme të brendshme politike në atë kohë. Vizioni i marrëveshjes bazohet në idealin e administratës Obama për të transformuar gradualisht Iranin nga brenda, me të cilin SHBA nuk mund të arrijnë një mirëkuptim të ndërsjellë në lidhje me interesat e tyre të përbashkët në nivelet ndërkombëtare dhe rajonale për shkak të “modelit ndërkombëtar të shtetit revizionist” të këtij të fundit, miratuar pas revolucionit të vitit 1979, nga pala iraniane, homologu i këtij vizioni ishte qeveria e moderuar e Hasan Rouhanit, e cila ishte relativisht në përputhje me normat dhe përbërësit e sistemit ndërkombëtar, i hapur në parim për idenë e negociatave ndërkombëtare, dhe erdhi në pushtet si përfaqësues i Kulturës urbane të klasës së mesme iraniane dhe si një aktor premtues për të ardhmen e aleancës politike pragmatist-reformist në politikën iraniane. Një aspekt i veçuar i kësaj periudhe ishte se politika e jashtme e Iranit u zhvillua nga dy aktorë bazuar në dy vizione të ndryshme, me dosjen e Lindjes së Mesme që menaxhohej nga Trupat e Gardës Revolucionare Islamike (IRGC), e cila tani po rrit lëvizshmërinë e saj ushtarake në rajon, ndërsa dosja e saj bërthamore u mor nga pragmatistët. Demokratët Amerikanë, së bashku me të gjithë politikanët, burokratët dhe ekspertët e tyre rajonalë, kolektivisht mbylli një sy ndaj kësaj ndarje të qartë; Aktivitetet ushtarake të Iranit në Jemen dhe Siri u mbajtën qëllimisht jashtë agjendës botërore dhe bisedimet bërthamore u përshtatën me retorikën e fortë të një “marrëveshje historike” në marrëdhëniet dypalëshe.
Pas 2021: Periudha e rinovuar e ‘diplomacisë së zgjuar’
Lidhur me çështjen e JCPOA, administrata e Biden trashëgoi rrënojat shumë më keq sesa supozohej kur mori detyrën. Së pari, çështja që Biden ka marrë përsipër jo vetëm çështjen kryesore për të cilën është rënë dakord në JCPOA, e cila ishte e lidhur me aktivitetet bërthamore. Ai më tepër ka trashëguar një seri të tërë çështjesh me të gjitha llojet e implikimeve dhe pasojave të mundshme, duke filluar nga programi bërthamor iranian në programin e tij të raketave balistike dhe nga përpjekjet e tij për të rekrutuar milicitë shiite në Lindjen e Mesme deri te marrëdhëniet e saj me vendet në rajon. Për më tepër, duket se homologu iranian i Biden, me të cilin do të përballet në tryezën e bisedimeve mbi këtë paketë komplekse të çështjeve do të ndryshojë gjithashtu. Në zgjedhjet presidenciale iraniane të planifikuara për në qershor 2021, ka shumë të ngjarë që një president me origjinë ushtarake, që përfaqëson krahun ushtarak konservator në Iran, do të marrë detyrën. Më në fund, baza e çarë e besimit mbi marrëveshjen përbën një sfidë të madhe për çdo iniciativë diplomatike që Biden mund të ndërmarrë. Sidoqoftë, Biden ishte i vetëdijshëm për rrënojat që po merrte përsipër, megjithë premtimet e tij optimiste për fushatën. Në fakt, në një artikull të opinionit që ai shkroi në shtator, ai tha se”… ekziston një mënyrë e zgjuar për të qenë i ashpër me Iranin”. Siç u tha, Biden do të zbatojë një strategji të “fuqisë së zgjuar”, në të cilën ai do të kombinonte strategji të moderuara dhe shtrënguese në përputhje me kërkesat e realiteteve aktuale, ndërsa do të qëndronte i hapur për negociata diplomatike në parim. Kjo strategji bazohet në një rishikim delikat të ekuilibrit të fuqisë negociuese midis dy vendeve në dritën e kësaj klime të re negociatash.
Fuqia negociuese e Iranit kundër Biden
Përkundër mendimit të popullarizuar, ne shohim se ekuilibri i negociatave midis SHBA dhe Iranit është në favor të këtij të fundit për shkak të dinamikës së klimës së negociatave të trashëguar nga administrata e Biden. Në këtë kontekst, ne mund të rendisim tre çështje të mbajtura nga Irani:
Së pari, një tipar dallues i proceseve të negociatave ndërkombëtare është se aktorët, duart e të cilëve janë të lidhura në politikën e brendshme priren të kenë fuqi më të mëdha në proceset e negociatave në nivelin ndërkombëtar. Sot, ne shohim një qeveri të moderuar Rouhani të rrethuar nga të gjitha anët nga pushteti shtetëror iranian, me pushtet politik të kontrolluar nga ushtarakë dhe konservatorë fetarë përmes institucioneve të ndryshme.
Konservatorët iranianë që duan të punojnë në një proces të mundshëm të diplomacisë bërthamore midis demokratëve amerikanë dhe moderatorëve iranianë miratuan një projekt-ligj në dhjetor të titulluar “Plani Strategjik i Veprimit për Heqjen e Sanksioneve dhe Mbrojtjen e Interesave të Kombit Iranian” në parlamentin iranian, ku ata përbëjnë shumicën. Miratuar nga Këshilli i Ruajtësit, projektligji përshkruan ngritjen e niveleve të pasurimit të uraniumit në të paktën 20%, e cila ishte vendosur më parë në 3.67% nga JCPOA, dhe gjithashtu duke rritur numrin e rezervave të uraniumit të pasuruar. I njëjti projektligj pohonte që Irani do të tërhiqej nga Protokolli Shtesë i Traktatit për Mospërhapjen e Armëve Bërthamore dhe do të kufizonte të gjitha inspektimet ndërkombëtare mbi objektet bërthamore nëse sanksionet e SHBA që goditën sektorët bankarë dhe të naftës së Iranit nuk hiqeshin deri në Shkurt. Kjo nënkupton se vendi është i lidhur me kërkesat e administratës Biden për ndërprerjen e aktiviteteve bërthamore për shkak të projekt-ligjit të miratuar nga parlamenti iranian dhe perspektivës së konservatorëve ushtarakë që vijnë në pushtet brenda disa muajsh, por në anën tjetër që Biden mund të bëjë një veprim proaktiv si kreu i shtetit, të lëshojë një urdhër ekzekutiv në favor të heqjes së sanksioneve dhe kështu të ringjallë marrëveshjen bërthamore, pasi ai nuk përballet me pengesa të tilla në politikën e brendshme. Ajo që po shohim është një qeveri pragmatiste iraniane që forcon fuqinë e saj të negociatave ndërkombëtare duke vepruar në koordinim të plotë me kufizimet e vendosura nga konservatorët ushtarakë në vend, ndërsa i sugjeron administratës së Bidenit që dritarja e mundësive për pajtim është e vogël. “Të paktën duhet të arrini një marrëveshje me ne në hapa të sinkronizuar, përndryshe mund ta humbisni këtë mundësi,” nënkupton pala iraniane. Duke përdorur këtë kartelë, Irani nuk po tërhiqet në lojën “kush do të jetë i pari që do t’i kthehet detyrimeve të tij të JCPOA”, duke ia lënë përgjegjësinë palës tjetër.
Karta e dytë kryesore e madhe që përdor Irani është aktivitetet bërthamore që ai ka përshpejtuar. Ngritja e pasurimit të uraniumit në nivelet e para-marrëveshjes prej rreth 20% do të thotë se koha që i duhet Iranit për të arritur një kapacitet prodhimi të armëve bërthamore është ulur ndjeshëm. Në fakt, ekziston një shqetësim i shtuar midis SH.B.A.-së dhe vendeve të tjera në rajon se Irani do të jetë në gjendje të arrijë këtë kapacitet brenda gjashtë muajve. Kjo rezulton të jetë një çështje serioze për Iranin që do të shtyjë administratën e Biden të shkojë me shpejtësi drejt pajtimit.
Karta e tretë e Iranit është përdorimi i tepërt i sanksioneve ekonomike gjatë mandatit të Trump. Irani perceptohet si një viktimë në bashkësinë ndërkombëtare për shkak të kostove humanitare që duhej të përballoheshin si rezultat i sanksioneve, ndërsa SH.B.A. është në një pozitë të diskutueshme pasi u tërhoq nga marrëveshja dhe vendosi sanksione të ashpra ndaj Iranit. Irani po përfiton nga problemet humanitare të krijuara nga SH.B.A. para bashkësisë ndërkombëtare, veçanërisht ato të krijuara gjatë pandemisë COVID-19. Në të vërtetë, çështja e sjellë nga Irani në Gjykatën Ndërkombëtare të Drejtësisë në 2018 në lidhje me kostot humanitare të sanksioneve u pranua. Gjykata deklaroi se sanksionet e SH.B.A.-së vendosën kufizime indirekte ndaj mjekësisë, farmaceutikës, aviacionit civil të Iranit, ushqimit, Kjo do të thotë që ligjshmëria e sanksioneve të rënda ekonomike të vendosura nga SH.B.A. ka filluar të vihet në dyshim ndërkombëtarisht.
Skenarë të mundshëm në lidhje me të ardhmen e JCPOA
Gjatë mandatit të Biden, bien në sy skenarët e mëposhtëm të ndërlidhur në lidhje me të ardhmen e JCPOA:
Administrata e Biden parashikon një proces me dy faza në lidhje me JCPOA. Prioriteti i Biden për fazën e parë është të ndalojë menjëherë përshpejtimin e aktiviteteve bërthamore të Iranit dhe të zgjasë kohën e nevojshme për të arritur kapacitetin për të prodhuar armë bërthamore sa më shumë që të jetë e mundur. Ndërsa Biden nuk preferon të ndërmarrë hapin e parë për heqjen e sanksioneve, ai po përpiqet të bindë qeverinë e moderuar të Iranit përmes emrave të lartpërmendur të caktuar në pozicione kritike të ndërmarrë hapin e parë dhe të kthehet në marrëveshje para zgjedhjeve në qershor. Në këtë kontekst, Biden mund të duhet të lehtësojë disa nga sanksionet, por nuk duket se ai do t’i heqë sanksionet menjëherë, sepse ai duhet të përdorë kartën e tij të parë në mënyrë jashtëzakonisht të mençur dhe pak nga pak.
Nga ana tjetër, faza e dytë e marrëveshjes që pritet të fillojë në qershor ofron më shumë detaje se pse sanksionet nuk mund të hiqen të gjitha menjëherë në fazën e parë. Administrata e Biden-it planifikon të përgatisë një marrëveshje gjithëpërfshirëse të ndjekjes. Marrëveshja pasuese parashikon negocimin e paketës kolektive të çështjeve (përfshirë Programin e Raketave Ballistike, aktivitetet e rekrutimit të milicisë Shia të Iranit në Lindjen e Mesme dhe marrëdhëniet me vendet e tjera në rajon, të gjitha këto të sjella në mënyrë të pakthyeshme në agjendën botërore nga Trump administrata, përveç programit bërthamor) në një platformë ndërkombëtare që do të bashkojë SH.B.A., BE, Iran dhe disa vende të tjera në rajon. Administrata e Biden po pret zgjedhjet në qershor për marrëveshjen pasuese. Në fakt, partneri i saj i ri negociator për një marrëveshje gjithëpërfshirëse të ndjekjes do të jetë qeveria e re e Iranit që do të marrë detyrën pas zgjedhjeve të qershorit. Duket se kjo marrëveshje pasuese do të dalë një proces shumë më i komplikuar dhe më i gjatë për shkak të ekzistencës së shumë çështjeve kryesore në marrëveshje, numrit të shtuar të aktorëve që do të përfshihen në negociata dhe pasigurisë aktuale përreth Iranit. Duket se administrata e Biden do të menaxhojë procesin e negociatave me premtimin e heqjes gradualisht të sanksioneve në këtë proces negociatash të zgjatur, me shumë aktorë dhe me shumë tema. Bazuar në këta tregues, mund të parashikohet që periudha e rinovuar e diplomacisë së zgjuar që filloi me Biden do të vazhdojë me lëvizje të etura dhe të orientuara drejt zgjidhjeve, por gjithashtu të kujdesshme dhe sfiduese, për shkak të dinamikës së transformuar të klimës negociuese dhe fuqisë së negociatave të të dy palëve.
Përkthyer dhe përshtatur nga Foreign Policy/ F.H, Konica.al
