Nga Timothy Less
“Ne do të bëjmë një referendum për bashkimin me Shqipërinë”.
Kështu tha, Ramush Haradinaj, politikani veteran dhe kandidati për presidentin e Kosovës. Me zgjedhjet në pritje, kjo mund të hidhet poshtë si ngatërrim retorik po të mos ishte për faktin se një bashkim i një lloji me Shqipërinë është opsioni i vetëm i mbetur gjeopolitik i Kosovës.
Kjo situatë ka lindur nga dështimi i Kosovës pas 13 vjetësh për të fituar njohjen e pavarësisë së saj nga Serbia. Kërkesa e saj është përballur me rezistencë të vazhdueshme nga Beogradi, i cili është kundër njohjes së Kosovës për shkak të lidhjes emocionale të serbëve me këtë vend dhe besimit të tyre se u shkëput në mënyrë të paligjshme me ndihmën e Perëndimit. Për t’i komplikuar gjërat, shqiptarët e Kosovës kanë kundërshtuar bërjen e ndonjë lëshimi domethënës ndaj Serbisë në këmbim të njohjes, sepse ata besojnë se Serbia është e detyruar moralisht të pranojë pavarësinë e Kosovës pas përpjekjes së saj për spastrim etnik në vitin 1999. Shumë qeveri perëndimore pajtohen me këtë.
Në vitin 2011, BE hapi një dialog midis Beogradit dhe Prishtinës, i cili synonte të normalizonte marrëdhëniet e tyre, por kjo iniciativë u ndal ndërsa Serbia mbajti kundërshtimin e saj për njohjen e Kosovës. Udhëheqësit evropianë u përpoqën të joshnin Serbinë me perspektivën e anëtarësimit në BE, ose me kërcënimin e mosanëtarësimit, por ky stimul u tregua i papërshtatshëm. Për sa kohë që serbët refuzuan të pranonin pavarësinë e Kosovës, shqiptarët refuzuan të negociojnë seriozisht me serbët për ndonjë gjë tjetër.
Në SHBA, politikanët vëzhguan dështimin e BE-së në këtë drejtim. Jo vetëm që ngecja në bisedime bllokoi qëllimin e Uashingtonit për integrimin e Serbisë dhe Kosovës në aleancën perëndimore, por pyetja e hapur mbi statusin e Kosovës siguroi gjithashtu një pikë hyrëse në Ballkan për Rusinë dhe Kinën, të cilat mbështesin pozicionin e Serbisë për Kosovën në KB.
Kontributi i Trump-it
Si pasojë, në fund të vitit 2017, Administrata Trump filloi bisedime të fshehta midis presidentëve të të dy vendeve, Aleksandar Vuçiç dhe Hashim Thaçi, të cilat u përqëndruan në pyetjen se çfarë i duhej Vuçiçit për t’i arritur një marrëveshje për pavarësinë. Në gusht 2018, dolën raportet se Vuçiç kishte kërkuar një enklavë të populluar nga serbët në veri të Kosovës dhe një perspektivë të qartë të BE për Serbinë (këmbimi i famshëm i territoreve, ku Thaçi kërkonte hapësiën shqiptare në jug të Serbisë, ndryshe Luginën).
Kjo ishte e mjaftueshme për Thaçin, i cili do pranonte humbjen e Veriut (ndonëse ai kurrë nuk e artikulonte këtë në mbrojtjen e tezës së korrigjimit të kufijve), të cilën Prishtina gjithsesi nuk e kontrollon plotësisht, në këmbim të njohjes. Si pasojë, Kosova do të ishte në gjendje të shijonte njohjen e saj, t’i jepte fund pasigurisë për të ardhmen e saj, t’i bashkohej institucioneve ndërkombëtare si KB, BE dhe NATO dhe të fillonte të zhvillohej politikisht dhe ekonomikisht. Kur të dy presidentët ranë dakord të vazhdonin mbi këtë bazë, Administrata Trump gjithashtu ra dakord.
Por ideja e ndarjes u shemb në kontakt me botën e jashtme. Në Kosovë, një shumicë e votuesve hodhën poshtë idenë e sakrifikimit të territorit në këmbim të diçkaje që Serbia duhet të japë pa kushte. Po kështu edhe shumica e politikanëve të Kosovës, duke çuar kësisoj në margjinalizimin e Thaçit, e nga ana tjetër, duke e detyruar qeverinë nën Haradinaj që, për të marrë kontrollin e marrëdhënieve të Kosovës me Beogradin, të vendosë tarifa ndëshkuese për importet serbe.
Në nivelin ndërkombëtar, Gjermania gjithashtu hodhi poshtë idenë e ndarjes nga frika e vendosjes së një precedenti destabilizues për shtetet e brishta të Bosnjës dhe Maqedonisë së Veriut, duke pasur parasysh mospëlqimin e saj themelor për të tërhequr kufijtë përgjatë vijave etnike. Kjo kishte dy efekte kryesore: t’u thuash shqiptarëve të Kosovës se nuk kishte konsensus ndërkombëtar për çështjen e ndarjes, si dhe t’i qartësohej Vuçiçit se s’mund të kishte kompensim territorial por vetëm një perspektivë në BE për t’i ofruar publikut serb, në këmbim të njohjes të Kosovës.
Kjo në vetvete ishte ndoshta e mjaftueshme për t’i dhënë fund çdo shansi për një marrëveshje. Nga ana tjetër, në 2019, Franca dhe të tjerët vendosën një moratorium efektiv për çdo zgjerim të ardhshëm të BE dhe, me të, përfundimin efektiv të shanseve të Serbisë për t’u bashkuar me Unionin. Në korrik, Emmanuel Macron i çoi mesazhin Beogradit se BE nuk mund të zgjerohej pa një proces paraprak të reformës institucionale dhe në dhjetor, ai pezulloi hapjen e kapitujve të rinj të negociatave me Serbinë, duke pyetur: “A e përmirëson kjo jetën në Serbi? Do të thosha – jo “.
Në mars të vitit të kaluar, me zgjedhjet presidenciale që po afroheshin, SHBA vendosi të bëjë një nxitje të fundit për një marrëveshje, duke rrëzuar fillimisht qeverinë në Kosovë, pra atë me Albin Kurtin kryeministër, dhe duke instaluar një partner më të zhdërvjellët për të rifilluar dialogun e bllokuar midis Beogradit dhe Prishtinës. Por me ndarjen tani jashtë tryezës, me procesin e zgjerimit të BE në ngrirje, dhe me Serbinë që kishte ndonjë arsye të dukshme për të njohur Kosovën, mundësia për një marrëveshje për njohjen e saj kishte kaluar.
Kjo u bë e qartë kur Serbia dhe Kosova nënshkruan një marrëveshje në Shtëpinë e Bardhë në shtator, e cila, megjithëse ishte e madhe në prezantim, ishte pa asnjë përmbajtje reale; ajo përmbante vetëm disa dispozita për transportin ndërkufitar, shumë më pak se objektivi fillestar i një marrëveshjeje mbi pavarësinë e Kosovës. Më pas, Vuçiç tha se ai nuk do ta njihte Kosovën për sa kohë që do të qëndronte president, një pozicion që i përshtatet shumicës së serbëve që duan të ngrijnë çështjen e Kosovës.
Opsionet e ngushtimit të Kosovës
Kjo ka implikime të mëdha për Kosovën, ku opsioni i njohjes tani është mbyllur për të ardhmen e parashikueshme, duke ngushtuar kështu zgjedhjet strategjike të Prishtinës në vetëm dy: njëra është të ruhet status quo-ja me shpresën se diçka përfundimisht mund ta zhvendosë pozicionin e Serbisë, siç janë sanksionet masive politike ndaj Beogradit nga amerikanët. Por ky opsion është i ndërlikuar sepse nuk ka asnjë perspektivë reale që SHBA të ushtrojnë ndonjë presion të tillë; dhe, për sa kohë që statusi i Kosovës mbetet i paqartë, ajo do të dështojë të zhvillohet politikisht dhe ekonomikisht.
Opsioni i dytë është bashkimi i një lloji me Shqipërinë fqinje, e cila ofron një rrugë alternative nga gjendja e tanishme e Kosovës. Kjo jo vetëm që do të konsolidonte ndarjen e Kosovës nga Serbia dhe do të siguronte mbrojtjen e Shqipërisë, por bashkimi do t’i jepte gjithashtu Kosovës hyrje në botën e jashtme. Kosovarët mund të udhëtonin me pasaporta shqiptare; tregtinë ndërkombëtare ta zhvillonin me terma shqiptarë; të përfaqësohen me Shqipërinë jashtë, qoftë në KB ose në gara sportive. Me pak fjalë, Kosova mund të normalizojë pak a shumë pozicionin e saj ndërkombëtar pa, siç theksoi Haradinaj, ‘miratimin e Serbisë’.
Kjo nuk është një ide e re. Qëllimi i bashkimit kombëtar diskutohet gjerësisht dhe ka mbështetje të fortë midis njerëzve që jetojnë në Shqipëri dhe Kosovë që e shohin veten si pjesë e një kombi të vetëm shqiptar. Një sondazh nga viti 2019 zbuloi se 64% e shqiptarëve në Kosovë dhe 75% e shqiptarëve në Shqipëri do të votonin në favor të bashkimit kombëtar në çdo referendum mbi këtë çështje.
Ideja gjithashtu ka mbështetje midis liderëve politikë si në Shqipëri ashtu edhe në Kosovë, të cilët kanë bërë deklarata të ndryshme publike në mbështetje të bashkimit kombëtar gjatë dekadës së fundit. Për kryeministrin Edi Rama, një shtet i përbashkët është “i pashmangshëm dhe i padiskutueshëm”. Shqipëria dhe Kosova kanë nënshkruar gjithashtu marrëveshje të ndryshme që synojnë integrimin e të dyve, duke përfshirë planet për një bashkim doganor, një politikë të përbashkët të jashtme dhe ambasada të përbashkëta.
Megjithatë, ka pasur pak integrim praktik deri më tani, për dy arsye. Në Kosovë, popullata shqiptare është përqendruar me shumicë në përpjekjen për të vendosur pavarësinë e plotë nga Serbia, i cili ka qenë qëllimi i tyre kryesor politik që nga viti 1990. Kjo nuk përjashton bashkimin e një lloji me Shqipërinë në një periudhë më të gjatë, por kjo është parë si një qëllimi dytësor, pasi Kosova përfundimisht të jetë liruar.
Ndërkohë, Shqipëria është përqendruar me shumicë në përpjekjen për t’u bashkuar me BE, e cila nuk pranon idenë e bashkimit kombëtar shqiptar, që do të thotë se Tirana nuk e ka shtyrë çështjen. Në vend të kësaj, ajo ka ndjekur idenë e bashkimit të shqiptarëve brenda BE-së, që është një opsion më i sigurt dhe më pak i komplikuar, me supozimin se si Shqipëria dhe Kosova përfundimisht bashkohen në Union.
Në këtë kontekst, spekulimet nga udhëheqësit politikë në lidhje me bashkimin e Shqipërisë dhe Kosovës deri më tani kanë tentuar të jenë konsistente: “nëse nuk mund të bashkohemi brenda BE-së, do të duhet të bashkohemi jashtë saj”. Edhe deklarata e fundit e Haradinajt e bëri të qartë preferencën e tij për një Kosovë euroatlantike, një pjesë e BE-së dhe NATO-s dhe se një referendum do të pasonte vetëm nëse kjo nuk do të ndodhte.
Por këta faktorë nuk vlejnë më. Kosova nuk mund të fitojë njohje nga Serbia dhe plani i Shqipërisë për t’u bashkuar me BE ka përfunduar praktikisht për sa kohë që Franca dhe të tjerët bllokojnë çdo zgjerim të mëtejshëm. Prandaj, kushdo që përfundon në qeverisjen Kosovës pas zgjedhjeve të pritshme, do të ketë pak zgjedhje përveçse të punojë drejt integrimit të Kosovës me Shqipërinë si mënyra e vetme për t’i dhënë fund gjendjes së paqartë.
Në mënyrë domethënëse, Albin Kurti, lideri i Vetëvendosjes, i cili ka të ngjarë të fitojë zgjedhjet dhe të jetë kështu një kryeministër i mundshëm, iu përgjigj zotimit të Haradinajt duke deklaruar se “ne do të pranojmë rezultatet e referendumit”.
Ndërkohë, Shqipëria do të ketë shumë për të humbur nga evropianët nëse ndjek një bashkim me Kosovën. Në vend të kësaj, do të shohë që Kosova ka nevojë për një rrugëdalje nga gjendja e saj e dobët, se pavarësia është e pamundur dhe që, për të mbështetur mirëqenien e bashkatdhetarëve të saj përtej kufirit, Shqipërisë do t’i duhet të shkojë përpara dhe të integrojë Kosovën. Me pak fjalë, ngjarjet tani janë komplikuar për të zhbllokuar procesin e fjetur të unifikimit.
Shqipëria e Madhe
Pra, a do të thotë kjo Shqipëri e Madhe? Jo mjaft, sepse ekziston një pengesë në këtë rrugë, domethënë Serbia, e cila kundërshton bashkimin e Kosovës me Shqipërinë aq sa kundërshton pavarësinë e Kosovës dhe shqetësohet në veçanti për mirëqenien e popullsisë serbe të Kosovës brenda një shteti kombëtar shqiptar.
Nëse Kosova bën lëvizje praktike drejt bashkimit me Shqipërinë, qeveria në Beograd do të vihet nën presion të fortë të brendshëm për të ndaluar procesin. Dhe nëse nuk mund ta arrijë këtë duke shfrytëzuar ndikimin e SHBA dhe BE, të cilat kanë treguar relativisht pak interes në këtë çështje deri më tani, do të vihet nën presion për të ndaluar çështjen në mënyrë të njëanshme; në mënyrë të qartë, një sondazh i fundit zbuloi se gjysma e serbëve janë të gatshëm të marrin armët për të mbajtur Kosovën.
Por ngjarjet nuk ka gjasa të arrijnë në këtë pikë. Udhëheqja serbe nuk dëshiron të përplaset me Shqipërinë dhe Kosovën, veçanërisht duke pasur parasysh se krah palës shqiptare janë SHBA. Por as Shqipëria nuk dëshiron të përplaset ushtarakisht me Serbinë.
Në vend të kësaj, interesi i përbashkët i të dy qeverive është të punojnë së bashku drejt një lloj rezultati të negociuar në Kosovë, i cili shmang rrezikun e konfliktit, duke u mbështetur në marrëdhëniet e vendosura nga Vuçiq dhe Rama. Të dy takohen shpesh dhe, si udhëheqës me të njëjtin problem themelor – domethënë si të integrojnë diasporën e tyre rajonale në një shtet mëmë të zgjeruar pa shkaktuar një konflikt ushtarak – ata duket se kanë një mirëkuptim.
Aty ku çon e gjitha kjo është çështje spekulimi, por rezultati në historinë e Kosovës do të përcaktohet në mënyrë të pashmangshme nga realitetet politike në terren. Njëra është që, jashtë Veriut, popullsia e Kosovës është kryesisht shqiptare dhe dëshiron të bashkohet me Shqipërinë nëse Kosova nuk mund të njihet nga Serbia.
Realiteti i dytë është se, jashtë enklavës veriore, Serbia nuk mund të ndalojë bashkimin e Kosovës me Shqipërinë, nëse të dyja janë të vendosur të bashkohen. Serbia mund të kërcënojë hakmarrje të ndryshme por nëse Shqipëria dhe Kosova vendosin të bëjnë një hap drejt këtij qëllimi, për shembull, duke hequr infrastrukturën fizike në kufirin e tyre të përbashkët, ka shumë pak gjë që Serbia mund të bëjë praktikisht si reagim.
Kjo do të thotë që Kosova ndoshta do të integrohet në mënyrë të qëndrueshme me Shqipërinë në sferën ekonomike dhe politike gjatë disa viteve të ardhshme, dhe Serbia do të detyrohet në një pozicion të përpiqet të shpëtojë sa më shumë që të jetë e mundur nga një situatë e keqe – në fakt, një ringjallje e strategjisë së Vuçiçit nga epoka Trump.
Kjo çon në një realitet të tretë; atë që enklava veriore është e populluar nga serbët dhe vetëm pjesërisht e integruar në pjesën tjetër të Kosovës. Si pasojë, Serbia do të përpiqet ta mbajë këtë dhe interesi i faktorit shqiptar do të jetë që ta pranojë.
Dhe e katërta është se Serbia do të dëshirojë më shumë se veriu i Kosovës në këmbim të njohjes, pasi shpërblimi i anëtarësimit në BE ka mbaruar tani. Si pasojë, Serbia do të insistojë që çdo marrëveshje mbi Kosovën të përfshijë gjithashtu mbështetjen e shqiptarëve për një njësi të re rajonale e cila i jep Serbisë një shans për të integruar diasporën e saj në Bosnjë dhe Mal të Zi.
Ky do të jetë një shitje e lehtë, pasi Shqipëria ndan këtë objektiv – pra përfshirja e saj në projektin e Serbisë për një ‘mini-Shengen’ i cili synon të dublojë disa nga kushtet e tregut të vetëm të BE-së dhe unionit doganor në Ballkanin perëndimor. Jo vetëm që krijimi i një entiteti rajonal do ta bëjë më të lehtë zgjidhjen e çështjes së Kosovës, por Shqipëria mund të afrohet gjithashtu me diasporën e saj në Maqedoninë e Veriut, Malin e Zi dhe Serbinë.
Pas kësaj, Serbia ndoshta do të shohë interesin e saj strategjik në pranimin e integrimit të Kosovës me Shqipërinë, duke i lënë shqiptarët të marrin shtytjen nga të huajt për irredentizëm rajonal dhe duke u përpjekur – disi – të përdorin situatën e re për të integruar diasporën e saj rajonale në Serbi, Republika Srpska. Pasi të ketë fituar atë që votuesit serbë do ta shohin si kompensim të duhur, Beogradi mund të lëshojë Kosovën.
Kjo do ta çonte historinë e Kosovës në një fund: në krijimin e një Shqipërie të Madhe. Sidoqoftë, nëse Serbia ka rrugën e saj, parakushti përfundimtar për këtë do të jetë krijimi paralel i një Serbia të Madhe.
