Ndonëse morën notë kaluese, zgjedhjet parlamentare të 25 prillit patën probleme thelbësore sipas vëzhguesve të misionit të OSBE/ ODIHR. Në raportin përfundimtar, vëzhguesit e ODIHR vlerësojnë se në ditën e zgjedhjeve nuk pati probleme dhe se procesi shkoi normalisht. Por e njëjta situatë sipas tyre nuk ishte gjatë fushatës zgjedhore.
Në raportin përfundimtar, OSBE/ODIHR rendit si fenomen mjaft shqetësues shitblerjen e votës. Në raport thuhet se vëzhguesit e ODIHR kanë marrë dëshmi për raste të përsëritura të shit- blerjes së votës. Ndërkohë, veç blerjes së votës në favor të partisë në pushtet sipas vëzhguesve të ODIHR ndikoi edhe publikimi i të dhënave personale të 900 mijë zgjedhësve në kryeqytet.
Në raport thuhet se përveç shqetësimit e publikimit të të dhënave personale, fakti se në databazën e publikuar pak ditë para zgjedhjeve ishte edhe preferenca e votuesve, vuri në presion zgjedhësit, gjë që sipas raportit ka ndikuar në favor të partisë në pushtet. Një tjetër gjetje shqetësuese e vëzhguesve të ODIHR është fakti se partia në pushtet (Partia Socialiste), pavarësisht ligjeve të forta për të ndarë partinë nga pushteti, nuk e zbatuan një gjë të tillë. Madje, në raport thuhet se partia në pushtet ushtroi presion ndaj administratës lokale dhe përdori burimet shtetërore.
Ndërkohë, ministrat përdorën postin e tyre shtetëror për të bërë fushatë elektorale. Raporti i OSBE/ODIHR ka evidentuar gjithashtu se Presidenti i Republikës, Ilir Meta, përdori detyrën e tij për të bërë fushatë kundër partisë që ishte në pushtet. Ndërkohë, vëzhguesit e ODIHR vlerësuan pozitivisht punën e Komisionit Qendror të Zgjedhjeve, edhe pse u riformatua vonë dhe mori kompetenca komplekse. Po ashtu, pozitivisht u vlerësua edhe procesi i identifikimit elektronik të zgjedhësve dhe pilotimi i projektit të votimit e numërimit elektronik.
RAPORTI FINAL I OSBE/ODIHR
Ndryshimet e korrikut 2020 në Kodin Zgjedhor u bazuan në një konsensus të gjerë politik dhe ndoqën një proces konsultativ gjithëpërfshirës, ndryshimet e mëtejshme kushtetuese dhe zgjedhore të miratuara në tetor 2020 nuk u paraprinë nga konsultimi i duhur me palët e interesit. Ndërsa një numër rekomandimesh të ODIHR dhe Komisionit të Venecias u adresuan në ndryshimet legjislative, rekomandime të tjera mbeten të pareflektuara, duke përfshirë ato që lidhen me depolitizimin e komisioneve zgjedhore të nivelit më të ulët, të drejtat e votimit të personave me aftësi të kufizuara, përgjegjësinë penale për shpifje dhe përdorimin e fushatës materiale në lajme.
140 anëtarët e Parlamentit u zgjodhën për një mandat katërvjeçar përmes një sistemi të përfaqësimit proporcional rajonal të modifikuar së fundmi. Votuesit kishin mundësi që përveç partisë politike, të votonin edhe kandidatin e tyre të preferuar të qarkut ku ata votonin. Sistemi lejon kandidatë të pavarur, por nuk u garanton atyre mundësi të barabarta krahasuar me kandidatët e partisë, në kundërshtim me standardet ndërkombëtare dhe angazhimet e OSBE-së. Numri i vendeve të alokuara për secilin qark në përgjithësi siguroi barazinë e votës. Parlamenti i ri do të mblidhet në shtator 2021, pas certifikimit të rezultateve të zgjedhjeve dhe betimit të anëtarëve të rinj.
ROLI I KQZ
Zgjedhjet parlamentare ishin përgjithësisht të organizuara mirë nga administrata zgjedhore. KQZ-ja e sapo- formuar me tri degët e saj të veçanta mori përgjegjësi të reja të gjera pas ndryshimeve të fundit ligjore. Pavarësisht nga vonesat, përfshirë miratimin e rregulloreve thelbësore, fillimin e një fushate për edukimin e votuesve dhe trajnimin e stafit të sondazheve, KQZ arriti të përmbushë në mënyrë adekuate shumicën e detyrimeve të saj, duke përfshirë edhe detyrimet e reja që ishin komplekse dhe lidheshin me identifikimin elektronik të votuesve. Ai operoi në mënyrë transparente dhe mbajti seanca publike në mënyrë të drejtpërdrejtë dhe të hapur për pjesëmarrje nga palët e interesuara.
Në përgjithësi, administrata zgjedhore në të gjitha nivelet gëzonte besimin e palëve të interesuara. Lëvizja drejt futjes së votimit elektronik ishte pjesë e marrëveshjes politike dhe Reformës Zgjedhore 2020. KQZ-ja pilotoi teknologjinë e re të votimit dhe numërimit në 32 qendra votimi në Tiranë nga 5,199 qendra votimi në vend. Afati shumë i shkurtër për zbatimin nuk lejoi ligjërim thelbësor publik dhe shqyrtim të pavarur të teknologjive të reja. Regjistrimi i votuesve është pasiv dhe shumica e bashkëbiseduesve të MNVZ shprehën besim në procesin e përgjithshëm të përpilimit të listave të votuesve. Shumica e bashkëbiseduesve të IEOM-it përgëzuan sistemin e ri, pasi e perceptuan atë si një masë për të zbutur rrezikun e votimit të dyfishtë, votimit familjar dhe falsifikimit të votuesve në ditën e zgjedhjeve.
Sidoqoftë, afati i shkurtër i prokurimit dhe vendosja e sistemit të ri nuk lejoi ligjërimin thelbësor publik, një komponent i rëndësishëm për sigurimin e besimit të publikut. Në një proces gjithëpërfshirës dhe të qëndrueshëm, KQZ regjistroi 10 parti politike dhe 2 koalicione për të konkurruar në të gjithë vendin dhe 5 kandidatë të pavarur për të garuar në 5 rrethe. Në total, 1,871 kandidatë, përfshirë 732 gra (40 për qind), u regjistruan. Në përputhje me ligjin, udhëheqësit e shtatë partive politike qëndruan në më shumë se një zonë elektorale, ndërsa kandidatët e tjerë mund të qëndrojnë vetëm në një, gjë që shkel të drejtën për të qëndruar në kushte të barabarta.
SHITBLERJA E VOTËS
Praktikat e përhapura të blerjes së votës, siç pretendohet nga shumë bashkëbisedues të IEOM, mbetën një problem. Rrjedhja e të dhënave personale të ndjeshme të rreth 900,000 qytetarëve shqiptarë para zgjedhjeve, përfshirë preferencat e tyre politike, ishin shqetësim serioz dhe i vendosi votuesit në presion. Të gjitha partitë kryesore u përpoqën të rrisin dukshmërinë e grave si kandidate në fushatë, dhe kuota e detyrueshme për gratë u tejkalua në shumicën e listave të kandidatëve. Gratë morën mbi një të tretën e vendeve në Parlamentin e ri. Kandidatët femra dhe aktorë të tjerë morën vetëm 19 për qind të mbulimit të fushatës në lajmet dhe programet e çështjeve aktuale në media të monitoruara nga ODIHR LEOM. Gratë ishin të nënpërfaqësuara gjatë administratës zgjedhore. Përdorimi i administratës shtetërore Pavarësisht kornizës së fuqishme ligjore të vendosur për të ndaluar keqpërdorimin e burimeve administrative dhe për të minimizuar përparësinë e detyrës, ministrat vazhduan fushatën gjatë angazhimeve zyrtare. Publiciteti që rezultoi i dha partisë në pushtet një avantazh të rëndësishëm. Sigurimi i pretenduar i stimujve dhe presionit ndaj nëpunësve civilë ishin fusha shqetësuese.
PRESIDENTI NË FUSHATË
Në cilësinë e tij zyrtare, Presidenti bëri fushatë kundër partisë në pushtet. Partitë politike, të cilat morën të paktën 1 për qind të votave në zgjedhjet e fundit parlamentare, morën fonde publike për fushatat e tyre. Garuesit gjithashtu mund të financojnë fushatat e tyre nga fondet e tyre, donacione nga qytetarë shqiptarë dhe persona juridikë dhe hua bankare. KQZ, si organ mbikëqyrës për financimin e fushatës, miratoi rregullore detyruese në një fazë të përparuar të procesit zgjedhor, e cila rezultoi në paqartësi ligjore. Garuesve nuk u kërkohet të paraqesin raporte financiare para ditës së zgjedhjeve, duke kufizuar kështu transparencën dhe aftësinë e votuesve për të bërë një zgjedhje të informuar, bazuar në njohuritë e burimeve të fondeve të fushatës. Ambienti mediatik është i mbushur me njerëz.
Pavarësia editoriale ndikohet negativisht nga interesat e pronarëve, gjë që shkakton vetëcensurë. Gazetarët mbeten të prekshëm nga presioni dhe korrupsioni. Rregulloret që rregullojnë mbulimin mediatik të fushatës, qasja e ngushtë në media për partitë më të vogla dhe kandidatët e pavarur. Transmetuesit u përmbajtën nga mbulimi i thellë dhe analitik i të gjithë garuesve. Kjo, e kombinuar me përmbajtje të prodhuar nga partitë në programet e lajmeve, aftësinë e kufizuar të votuesve për të bërë një zgjedhje të informuar. Për fat të keq, nuk u organizua asnjë debat televiziv midis udhëheqësve politikë.
HETIMET
Kodi Zgjedhor parashikon një kornizë gjithëpërfshirëse për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve zgjedhore. Të dy, Komisioni i Ankesave dhe Sanksioneve i sapokrijuar i KQZ-së dhe Kolegji Zgjedhor i Gjykatës së Apelit në Tiranë, morën në konsideratë mosmarrëveshjet zgjedhore. Ankesat mund të paraqiten për çështje të tilla si regjistrimi i kandidatëve, keqpërdorimi i burimeve të administratës dhe rezultatet e zgjedhjeve dhe për këto zgjedhje u konsideruan në një proces të hapur dhe të rregullt, me të drejtat procedurale të partive të respektuara dhe vendimet e justifikuara në mënyrë të arsyeshme. Rreth 30 hetime kriminale të blerjes së votës dhe rreth 50 çështje penale për parregullsi të tjera u iniciuan në lidhje me zgjedhjet e 2021.
Ligji parashikon vëzhgimin e zgjedhjeve partiake, qytetare dhe ndërkombëtare. Ndryshe nga vëzhguesit e partive, ligji ende nuk lejon që vëzhguesit qytetarë të marrin protokollet e rezultateve të numërimit dhe tabelave. KQZ regjistroi 17 grupe vëzhguese qytetare me rreth 2,000 vëzhgues. IEOM nuk ndërmori vëzhgim sistematik ose gjithëpërfshirës të procedurave të ditës së zgjedhjeve. Në numrin e kufizuar të qendrave të votimit të vizituara, procesi i votimit ishte i qetë dhe sekreti i votës kryesisht respektohej. Në përgjithësi, masat parandaluese COVID-19, përfshirë distancën sociale, nuk respekto- heshin gjithmonë. Në numrin e kufizuar të numërimeve të vëzhguara, procesi ishte kryesisht transparent dhe i qetë.
KQZ filloi të postonte rezultate të hollësishme paraprake në faqen e saj të internetit natën e zgjedhjeve, duke siguruar kështu transparencën. Pjesëmarrja përfundimtare ishte 46.3 për qind. Ky raport ofron rekomandime për të mbështetur përpjekjet për të harmonizuar zgjedhjet në Republikën e Shqipërisë me angazhimet e OSBE-së dhe detyrimet dhe standardet e tjera ndërkombëtare për zgjedhjet demokratike. Rekomandimet e përparësisë përqendrohen në nevojën për të rishikuar më tej kornizën ligjore, garantuar të drejtën për një zgjedhje të lirë dhe të fshehtë, identifikimin, hetimin dhe ndjekjen penale të rasteve të blerjes së votës, sigurimin e sigurisë së të dhënave personale të qytetarëve dhe kufizimin e përdorimit të materialeve të fushatës ne Lajme. ODIHR është gati të ndihmojë autoritetet për të adresuar rekomandimet e përfshira në këtë dhe raportet e mëparshme
