Kur shkrimtari portugez José Saramago, u nderua me Nobelin në letërsi, ishte 10 dhjetori i vitit 1998. Fjala e rastit, e nobelstit, para Akademisë, ishte një mesazh i mrekullueshëm në kujtim të gjyshërve të tij, të cilët, shkrimtari i cilësoi si njerëzit më të mençur që kishte takuar ndonjëherë.
Të dy analfabetë, gjyshërit nuk i kishin dhënë nipit të vogël as libra, as art e as muzikë, por i kishin përcjellë diçka po kaq të çmuar. Një këndvështrim mbi botën dhe jetën, përmes të cilit, djaloshi i vogël Saramago farkëtoi botëkuptimin e tij… nga një shenjë e shndritshme dhe e pashlyeshme e kujtimit të tyre.
Saramago, gjyshërve:
Njeriu më i mençur që kam njohur në këtë botë, nuk dinte as të shkruante, as të lexonnte. Në orën 4:00 të mëngjesit, kur sapo niste të zbardhte dita, ai zgjohej dhe shkonte në arë për të ushqyer derrat, puna që u jepte bukë atij dhe gruas së tij.
Prindrit e sime mëje jetuan në këtë varfëri, në fermën e vogël të derrave, që pasi i rrisnin i shisnin te fqinjët e fshatin tonë Azinhaga, në provincën Ribatejo. Gjyshërit e mi, ishin Jerónimo Meirinho dhe Josefa Caixinha, të dy analfabetë.
Gjatë dimrit, kur i ftohti i natës arrinte të ngrinte edhe ujin në depozitat brenda shtëpisë, ata shkonin në stallë, merrnin në krahë derrat më të vegjël dhe i shtrinin në shtratin e tyre bashkëshortor. Ngrohtësia njerëzore i shpëtonte kafshët e vogla nga të ngrirët dhe kështu ato i shpëtonin .
Edhe pse ishin që të dy të sjellshëm, nuk ishte dhembsuria që i shtynte të vepronin ashtu. Pa sentimentalizëm, apo retorikë, ajo që u interesonte ishte sigurimi i bukës së përditshme. Siç është e natyrshme për njerëzit, që, për të mbijetuar, nuk mendojnë për asgjë tjetër përveç asaj që është e domosdoshme.
E ndonjëherë, gjatë netëve të nxehta të verës, gjyshi më thoshte pas darke: “José, sonte le të flemë të dy poshtë fikut”. Në fermë ishin edhe dy pemë fiku, por ai që ishte më i madhi se më i vjetri, kish qenë gjithmonë fiku për të gjithë anëtarët e familjes.
Kur gjumi vononte të vinte, mbrëmja ime mbushej me histori dhe ngjarje që më tregonte gjyshi: legjenda, ngjarje të tmerrshme, episode të veçanta, vdekje të lashta, luftime me shkopinj dhe gurë, fjalë të urta të paraardhësve tanë, një mori e madhe kujtimesh që më mbanin zgjuar dhe në të njëjtën kohë më ndihmonin më flija.
Unë nuk mund ta dija nëse ai pushonte kur e kuptonte se më kishte zënë gjumi, apo vazhdonte të më tregonte në mënyrë që të mos linte në mes përgjigjen që unë nxisja pa pushim, në pauzat më të gjata që ai krijonte qëllimisht, gjatë rrëfimit të historive: “Po pastaj?”.
Ndoshta, ai i përsëriti historitë për veten, si një mënyrë për të mos i harruar, apo edhe për t’i pasuruar me detaje të reja. Në atë moshë, siç të gjithë kemi bërë, ndoshta nuk është nevoja të them, por e imagjinoja gjyshin tim Jeronimo, si padronin e të gjitha njohurive të botës.
Kur në agimin e parë të dritës së ditës së re, më zgjonte kënga e zogjve… Gjyshja ime, të cilën e kishte zgjuar gjyshi, por që ishte ngritur para tij, më vinte para një tas të madh me kafe, me disa copa bukë dhe më pyeste nëse kisha fjetur mirë. Nëse i tregoja ndonjë ëndërr të keqe, që vinte nga tregimet e gjyshit, ajo me qetësonte gjithmonë: “Mos i kushto aspak vëmendje, në ëndrra nuk ka asgjë të qëndrueshme”.
Vetëm shumë vite më vonë, kur gjyshi im u largua nga kjo botë dhe unë isha tashmë burrë, e kuptova më në fund, se edhe gjyshja ime besonte tek ëndrrat. Nuk kishte sesi të ishte ndryshe, pasi isha ulur një mbrëmje para derës së shtëpisë së saj të varfër, ku ajo jetonte tashmë vetëm, duke treguar me dorë yjet e mëdhenj e të vegjël mbi kokën e saj, më tha këto fjalë: “Bota është kaq e bukur dhe është mëkat që ne duhet të vdesim!”.
Ajo nuk tha se kishte frikë nga vdekja, por se ishte për të ardhur keq që ekzistonte vdekja, a thua se jeta e saj e vështirë përmes punës së vazhdueshme, pikërisht në momentet afër fundit, po merrte hirin e një lamtumire supreme, ngushëllimin e një bukurie të rizbuluar.
Ajo ishte ulur para derës së një shtëpie që nuk mund ta imagjinojë askush tjetër në botë, sepse në të jetonin njerëz që mund të flinin me derrat, si të ishin fëmijët e tyre, njerëz të cilëve u vinte shumë keq të largoheshin nga jeta pikërisht sepse bota është e bukur.
Dhe ky ishte Jeronimo, gjyshi im, bari dhe tregimtar historish, që duke ndier vdekjen që vinte, shkoi për t’u thënë lamtumirë pemëve në oborr, një nga një, duke i përqafuar dhe duke qarë, sepse e dinte që nuk do t’i shihte më kurrë.
Shumë vite më vonë, duke shkruar për herë të parë për gjyshin tim Jeronimo dhe gjyshen time Josefa, më në fund isha i ndërgjegjshëm se po i transformoja njerëzit e zakonshëm, ashtu siç ata ishin, në personazhe letrare dhe se kjo, ishte ndoshta një mënyrë për të mos i harruar, duke vizatuar dhe rivizatuar fytyrat e tyre me lapsin që e ndryshon gjithmonë kujtesën, duke ngjyrosur dhe ndriçuar monotoninë e një rutine të përditshme pa horizont, gati si për të krijuar në hartën e paqëndrueshme të kujtesës, një realitet të mbinatyrshëm të vendit në të cilin, ata vendosën të jetonin. Tani mund t’i shoh qartë ata që ishin mësuesit e mi të jetës, ata që më mësuan më intensivisht punën e vështirë të të jetuarit…
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
Surprizë: Zbulohet dorëshkrimi i pabotuar Saramago-s
Përtej “shkundjes së Perëndimit”
Nobelisti që pohoi se Jezusi ishte dashnori i Maria Magdalenës
