Përfaqësuesi kryesor ndërkombëtar në Bosnje ka paralajmëruar se vendi mund të shkojë në luftë nëse serbët e Bosnjës vazhdojnë të lëvizin drejt shkëputjes. Në këtë krizë, ekspertët e Grupit të Krizave Marko Prelec dhe Ashish Pradhan shpjegojnë krizën e dyanshme.
Çfarë qëndron pas krizës aktuale në Bosnje?
Bosnja dhe Hercegovina (zakonisht e referuar si Bosnja) po përballet me një sfidë të dyfishtë që kërcënon të zhbëjë marrëveshjen që i dha fund një lufte midis serbëve, kroatëve dhe myslimanëve boshnjakë (boshnjakë). Lufta u shënua me më shumë se 100,000 njerëz të vrarë dhe më shumë se dy milionë të tjerë të zhvendosur. Nëpërmjet bisedimeve në Dejton, SHBA ndërmjetësoi marrëveshjet e paqes që përfunduan luftimet dhe krijuan një shtet boshnjak të përbërë nga dy rajone vetëqeverisëse: Federata e Bosnjë-Hercegovinës dhe Republika Srpska. Republika Srpska ndahet në gjysmën lindore dhe perëndimore, të cilat bashkohen në qendër nga rajoni autonom Brčko.
Shteti boshnjak drejtohet nga një presidencë e prej tre anëtarësh, e përbërë nga një boshnjak, një serb dhe një kroat. Ajo ka gjithashtu një mbikëqyrës ndërkombëtar, “përfaqësuesin e lartë”, i cili gëzon fuqi teorikisht të gjera mbi autoritetet vendore. Me kalimin e viteve, me shumë nxitje nga Zyra e Përfaqësuesit të Lartë (OHR), shteti boshnjak krijoi një ushtri të përbashkët, gjyqësor dhe autoritete tatimore.
Sot, status quo-ja e brishtë në vend po përballet me “kërcënimin e saj më të madh ekzistencial të periudhës së pasluftës”. Kështu e përshkroi përfaqësuesi i lartë aktual, Christian Schmidt, në një raport për OKB-në pare.
Së pari, Republika Srpska po kërkon të ndërpresë lidhjet me qeverinë qendrore, duke hedhur bazat për pavarësinë ose bashkimin me Serbinë fqinje. Më 14 tetor, anëtari serb i presidencës shtetërore të Bosnjës, Milorad Dodik, kërcënoi se do të tërhiqte rajonin që administron nga institucionet shtetërore, duke përfshirë ushtrinë kombëtare.
Së dyti, boshnjakët dhe kroatët janë në mosmarrëveshje rreth asaj se si të kryejnë reformat e vonuara të sistemit zgjedhor, të krijuara për të mbështetur demokracinë e lëkundur të vendit përpara zgjedhjeve kombëtare të tetorit 2022. Tensionet janë të larta, pasi kroatët dhe serbët kanë kërcënuar të bojkotojnë zgjedhjet nëse përpjekja e fundit e reformës dështon, siç kanë bërë përpjekjet e shumta të kaluara të drejtuara nga aktorët ndërkombëtarë. “Një bojkot i tillë mund të nënkuptojë fundin de fakto të shtetit të Bosnjë dhe Hercegovinës”, paralajmëroi më 14 shtator Ëolfgang Petritsch, përfaqësuesi i lartë nga viti 1999 deri në 2002.
Çfarë rrezikohet?
Qëndrueshmëria e Bosnjës si shtet dhe projekti ndërkombëtar për të rindërtuar vendin pas luftës janë në rrezik. Megjithatë, në 25 vjet që nga konflikti, plagët fizike të luftës janë shëruar në masë të madhe dhe pavarësisht nga të gjitha ndarjet, vendi ka qenë i qetë. Grupet etnike që dikur rrokën armët kundër njëri-tjetrit, tani angazhohen në tregti dhe shkëmbime shoqërore. Por tani e gjithë kjo tani është në rrezik.
Pa përpjekje serioze për të rikthyer vendin në normalitet, Bosnja duket se do të shpërbëhet politikisht brenda tetëmbëdhjetë muajve të ardhshëm ose më shumë, duke lënë potencialisht një entitet të shkëputur nga ana e Republika Srpska-s që nuk ka gjasa të fitojë njohjen ndërkombëtare dhe mbetjet e tjera të Federatës.
Konflikti i armatosur – edhe pse në një shkallë më të vogël se gjatë luftës së viteve 1992-1995 – nuk është i paimagjinueshëm. Luftimet mund të shpërthejnë lehtësisht nëse Republika Srpska është serioze në lidhje me planet e saj të shpallura për t’u shkëputur nga pjesa tjetër. Nëse policia e Republika Srpska përpiqet të marrë postat kufitare, për shembull, ajo mund të përplaset me homologët e saj në nivel shtetëror. Në një skenar tjetër, policia e Federatës mund të refuzojë të tolerojë një prani të armatosur të Republika Srpska në majat e kodrave që rrethojnë Sarajevën, kryeqytetin e vendit, i cili ndodhet në kufirin e dy njësive. Palët gjithashtu mund të përballen me njëra-tjetrën në distriktin Brčko që është e vetmja lidhje midis dy gjysmave të Republika Srpska. Një tjetër pikë e mundshme e ndezjes është qyteti etnikisht i përzier i Federatës, Mostari, ku tensionet kroato-boshnjake mund të ndezin luftime. Mizoritë masive të konfliktit të viteve 1990 nuk kanë gjasa të përsëriten, megjithatë, mundësia ekziston.
Çfarë e ka motivuar linjën më të ashpër nga serbët?
Shkëndija e parë erdhi më 23 korrik, kur Përfaqësuesi i Lartë në largim Valentin Inzko vendosi një ligj që përcakton dënime penale për mohimin e gjenocidit. Kjo ka rëndësi për masakrën e Srebrenicës në 1995 të 8,000 burrave dhe djemve myslimanë nga forcat serbe të Bosnjës, e cila është karakterizuar si gjenocid në një numër vendimesh gjyqësore, veçanërisht nga Gjykata Penale Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë në Hagë. Shumë serbë i kundërshtojnë ato vendime dhe akuzat për gjenocid. Ligji i ri ndalon mohimin e gjenocideve themeluar nga gjykatat boshnjake ose ndërkombëtare; dhënien e çmimeve ose emërtimin e objekteve publike sipas personave të dënuar për gjenocid; dhe nxitja e dhunës apo urrejtjes kundër grupeve. Serbët reaguan me furi ndaj ligjit të Inzkos.
Dodik, si lideri politik më i shquar i Republika Srpska, kërcënoi më pas se parlamenti serb i Bosnjës deri në fund të nëntorit do të ndalonte respektimin e shumicës dhe se do të krijonte ushtrinë e vetë. Dodik nuk është tërhequr deri më tani edhe pse ka pasur kritika nga opozitës brenda Republika Srpska.
Është gjithmonë e rrezikshme të përgjithësohet, por shumica e popullsisë serbe të Bosnjës ndoshta dëshiron pavarësinë ose bashkimin me Serbinë, megjithëse pak janë të etur të luftojnë për këtë dhe shumica janë mjaftueshëm të kënaqur për të jetuar në Bosnje, me nivelin e tyre aktual të autonomisë ose nëse është e mundur me diçka më shumë.
Për çfarë është mosmarrëveshja e reformës zgjedhore mes boshnjakëve dhe kroatëve?
Edhe pse në dukje eklipsuar nga kriza aktuale politike me Republikën Srpska, mosmarrëveshja mbi reformat zgjedhore është gjithashtu një kërcënim serioz për shtetin boshnjak. Sistemi zgjedhor i Bosnjës ka nevojë të reformohet për të adresuar një sërë vendimesh të Gjykatës Evropiane të të Drejtave të Njeriut, në veçanti një vendim që të gjithë qytetarët të kenë të drejta. Kroatët e Bosnjës po kërkojnë gjithashtu zonën e tyre zgjedhore, në të cilën ata janë shumicë, në mënyrë që shumica boshnjake në Federatë të mos mund të zgjedhë anëtarin kroat të presidencës me mbështetjen minimale kroate, siç ka ndodhur në dy votimet e kaluara. Për boshnjakët, megjithatë, tërheqja e një zone zgjedhore me shumicë kroate ngjall separatizëm.
Prandaj është e vështirë të shihet se si partitë kryesore boshnjake dhe kroate mund të kthejnë përgjigje efektive dhe të bashkuar ndaj sfidës serbe, ndërkohë që ata janë në grindje me njëri-tjetrin për zgjedhjet.
Si ka reaguar bota e jashtme?
Boshnjakët po e kuptojnë dalëngadalë se sot, se edhe krizat e tyre më të mprehta nuk japin më alarm në Uashington, Nju Jork apo Bruksel. Ndërkohë që shumë qytetarë dhe udhëheqës ende duket se besojnë se një fuqi e jashtme ose një tjetër do të ndërhyjë me vendosmëri, siç bëri SHBA në vitet 1990, deri më tani ka pak prova që sugjerojnë se është kështu.
Administrata e Bidenit është dashamirëse ndaj Sarajevës dhe ka investuar në projektin e shtet-ndërtimit pas vitit 1995, por ajo i ka “duart plot” me prioritete më të tjera brenda dhe jashtë vendit – nga Kina te klima e deri te COVID-19. Uashingtoni është gjithashtu i prirur të mos cenojë aleatët e tij të Bashkimit Evropian, të cilët e shohin Ballkanin si terrenin e tyre. BE-ja është fuqia rajonale, por instrumenti i saj kryesor për promovimin e reformave – premtimi për anëtarësimin – duke se nuk “pi më ujë” sepse ka humbur besuesshmëria. Pak vende anëtare të BE-së duken të interesuar të mirëpresin Bosnjën në radhët e tyre, me përjashtim të dukshëm të Kroacisë fqinje, anëtarja më e re e Bashkimit.
Nga ana e saj, udhëheqja e Serbisë ka një oreks për të ushtruar pushtetin mbi Republikën Srpska, dhe ndoshta një ditë, për të bërë pjesë të sajën. Por Beogradi është gjithashtu i vetëdijshëm se sa i varur është nga vullneti i mirë evropian për të ardhmen e tij ekonomike dhe sa i cenueshëm është për ta humbur atë favor nëse luan shumë agresivisht në Bosnje.
Çfarë duhet bërë?
Kundërshtimi i secesionizmit të Republika Srpska do të kërkojë një përgjigje të fortë. Udhëheqësit në Uashington dhe Bruksel duhet së pari të ushtrojnë presion për të bashkuar boshnjakët, kroatët dhe të tjerët në kundërshtim me planet e Dodikut.
Mosmarrëveshja zgjedhore kërkon një armëpushim të përkohshëm midis boshnjakëve dhe kroatëve. Koha po kalon për të ndërmjetësuar një marrëveshje të vështirë mbi reformat në sistemin kompleks qeverisës të Bosnjës përpara zgjedhjeve. Një kompromis me rregullim të shpejtë mund të bazohet në një marrëveshje “xhentilmenësh” mes boshnjakëve – të mbështetur nga diplomatë të huaj – për të mos rrëmbyer zonat kroate në zgjedhjet e 2022. Diplomatët amerikanë dhe evropianë duhet të shqyrtojnë gjithashtu kompromise të mundshme me Dodikun, i cili mund të jetë i gatshëm të bëjë hapa pas. Kërcënimi i pasojave dhe premtimi i një shpërblimi mund të ndihmojë në ndryshimin e llogaritjeve të Dodik. Kërcënimi kryesor ka të ngjarë të përqendrohet në izolimin e Republika Srpska nëse ajo vazhdon rrugën drejt ndarjes.
Krizat e dyfishta aktuale të Bosnjës nxjerrin në pah brishtësinë e status quo-së aktuale. Duhet të gjenden kompromise afatshkurtra për të krijuar hapësirën për reformat afatgjata të nevojshme për ta korrigjuar atë ose shteti do të rrëshqasë drejt shpërbërjes.
Marrë dhe përkthyer nga reliefweb.int
