Ky muaj përfaqëson një moment historik të rëndësishëm në luftën kundër ngrohjes globale dhe jo vetëm për shkak të Konferencës së Kombeve të Bashkuara për Ndryshimet Klimatike (COP26) që po zhvillohet aktualisht në Glasgow. Megjithëse shumë vende njoftuan objektiva ambicioze për reduktimin e emetimeve në prag të mbledhjes, këto shpesh zgjasin një brez në të ardhmen, deri në vitin 2050 apo edhe 2060.
Ndërkohë, qeveritë në Evropë dhe gjetkë përballen me një krizë të menjëhershme energjetike në formën e rritjes së çmimeve të gazit dhe naftës. Dhe se si ata reagojnë ndaj tij do të zbulojë shumë më tepër sesa premtimet e tyre afatgjata zero neto për aftësinë e tyre për të menaxhuar sfidat konkrete të tranzicionit të gjelbër.
Rritja aktuale e çmimit të energjisë është një rast klasik i një aksidenti që pritej të ndodhte. Vitet e çmimeve të ulëta, të kombinuara me presionin rregullator mbi bankat për të reduktuar ekspozimin e tyre ndaj industrive kafe, natyrisht që kanë ulur investimet në lëndët djegëse fosile. Një rikthim më i shpejtë se sa pritej nga recesioni i Covid-19, plus moti disi më i ftohtë në hemisferën veriore, ishin atëherë të mjaftueshme për të rritur çmimet në nivelet e tyre më të larta në një dekadë.
Çmimet e rritura të karburanteve fosile janë në parim nxitësit idealë të një tranzicioni të gjelbër, sepse ato e bëjnë energjinë e rinovueshme më konkurruese. Por problemi është se konsumatorët ishin mësuar me çmimet e ulëta dhe tani janë të shqetësuar për rritjen e papritur.
Fenomeni nuk është i ri. Shumë vende të Evropës Qendrore dhe Lindore u përballën me një problem të ngjashëm kur humbën aksesin në furnizimet me energji të lirë nga Bashkimi Sovjetik në fillim të viteve 1990. Deri atëherë, çmimet e energjisë në rajon kishin qenë aq të ulëta saqë shumica e ndërtesave nuk ishin të izoluara në mënyrë adekuate dhe as ngrohja nuk ishte e matur. Kalimi në çmimet e tregut shkaktoi probleme veçanërisht të mprehta për një numër të madh pensionistësh që jetonin në ndërtesa banimi të dobëta, sepse pensionet e tyre ishin papritur më të ulëta se faturat e ngrohjes.
Për shumicën e ekonomistëve, zgjidhja ishte e qartë: qeveritë duhet të rrisin çmimet e energjisë në nivelet e tregut dhe të përdorin disa nga të ardhurat e rritura për t’u paguar familjeve më të varfra një shumë të përgjithshme për të mbuluar koston më të lartë. Të gjitha institucionet kryesore shumëpalëshe dhe evropiane, duke përfshirë Fondin Monetar Ndërkombëtar, Bankën Botërore dhe Komisionin Evropian, e mbështetën këtë qasje dhe qeveritë e rajonit e zbatuan atë gradualisht me kalimin e kohës.
Evropa Qendrore dhe Lindore nuk e ka zgjidhur ende plotësisht problemin, strehimi mbetet më pak efikas në energji sesa në Evropën Perëndimore, por shumica e vendeve në rajon kanë bërë përparim të konsiderueshëm. Një mësim interesant nga performanca e tyre e ndryshme është se cilësia e qeverisjes së një vendi ndikon fuqishëm në shkallën e përmirësimit të efikasitetit të energjisë.
Për shembull, Estonia, e cila shpesh kryeson renditjen e qeverisjes rajonale, ka rritur efiçencën e saj të energjisë më shpejt se disa vende të Ballkanit Perëndimor, ku cilësia e qeverisjes është shumë më e dobët dhe shtrembërimet e tregut të energjisë mbeten. Në Bullgari, rreth 33% e popullsisë raportojnë se ndihen të paaftë për ta mbajtur shtëpinë e tyre të ngrohtë në mënyrë adekuate, një element kyç në përkufizimin e Bashkimit Evropian për varfërinë energjetike. Përqindja përkatëse në Estoni është më pak se 3%, pavarësisht se dimrat atje zgjasin shumë më gjatë dhe numri i ditëve me gradë ngrohje është mbi 50% më i lartë se ai i Bullgarisë.
Rritja graduale e çmimeve të energjisë duke ofruar mbështetje për të ardhurat për nevojtarët duket e thjeshtë, por është e vështirë të zbatohet në praktikë. Gjithmonë do të ketë grupe në shoqëri që kanë pretendime të tjera të vlefshme për mbështetje të të ardhurave dhe rritja e çmimeve në mënyrë të qëndrueshme me kalimin e kohës kërkon ndërhyrje të kujdesshme dhe të kufizuara në tregun e energjisë. Ballafaqimi me një rritje të madhe të çmimeve të energjisë, siç po bëjnë tani shumë vende evropiane, është kështu gjithmonë një provë jo vetëm e qeverisë, por edhe e shoqërisë në tërësi.
Një tipar kyç i një shoqërie elastike është aftësia e saj për të shmangur grumbullimin e dobësive, duke përfshirë edhe sektorin e energjisë. Spanja, ku qeveria është aktualisht në panik përballë çmimeve shumë më të larta të energjisë elektrike shtëpiake, jep një shembull të mrekullueshëm. Qeveria më parë inkurajoi familjet që të lidhnin kontrata të energjisë elektrike me çmime spot, gjë që dukej si një pazar i madh kur çmimet ishin të ulëta vitet e fundit. Por marrëveshje të tilla bëhen politikisht të paqëndrueshme kur çmimet e spotit papritmas dyfishohen ose trefishohen.
Në mënyrë të ngjashme, hipotekat me normë të rregullueshme ishin gjerësisht të njohura në shumë vende gjatë periudhës së normave të ulëta të interesit që i paraprinë krizës financiare globale, por këto produkte u provuan shumë të dëmshme kur normat u rritën në 2008-09. Por qeveria spanjolle tani po dyfishon gabimin e saj të mëparshëm duke premtuar se familjet nuk do të paguajnë më shumë për energjinë elektrike sesa në vitin 2018.
Dilema e energjisë elektrike në Spanjë nxjerr në pah koston e periudhave të gjata të çmimeve të ulëta të energjisë. Politikisht, natyrisht, janë shumë të përshtatshëm. Por ato i çojnë firmat dhe individët që të ndërtojnë modele biznesi dhe mjete jetese me energji të lirë, duke e bërë kështu çdo rregullim eventual në rritje të çmimit shumë më të vështirë.
Lëvizja e “jelekëve të verdhë” të Francës, e cituar shpesh si një pengesë për politikat e gjelbra, ofron një shembull tjetër. Kryengritja që filloi në 2018 përbëhej kryesisht nga njerëz, puna dhe mënyra e jetesës së të cilëve vareshin nga udhëtimi me makinë dhe kështu nga benzina e lirë. Ata përfaqësonin një pjesë të vogël të shoqërisë franceze (numri i aktivistëve të jelekverdhëve mbeti i ulët), por shumë i zëshëm.
Në raste si këto, pyetja për sistemet politike është se si të kujdeset për një pakicë të vogël jetesa e të cilit kërcënohet nga ndryshimi. Përgjigja e lehtë është sigurimi i subvencioneve të karburantit. Por subvencionet nuk janë një zgjidhje e qëndrueshme afatgjatë, sepse qeveria do t’i duhet t’i rrisë ato sa herë që rritet kostoja e udhëtimit me makinë, siç duhet në çdo skenar dekarbonizimi.
Përfundimi është i thjeshtë, shoqëritë që nuk mund të pranojnë çmimet e sotme të energjisë nuk kanë gjasa të përgatiten në mënyrë adekuate për tranzicionin e gjelbër, pavarësisht nga premtimet e tyre neto zero për vitin 2050 ose më tej. Përkundrazi, ata kanë gjasa të veprojnë shumë vonë dhe kështu shumë papritur, gjë që do të jetë jo vetëm e kushtueshme ekonomikisht, por edhe politikisht e paqëndrueshme.
*Daniel Gros është anëtar i bordit dhe anëtar i dalluar në Qendrën për Studime të Politikave Evropiane.
/Përkthyer dhe përshtatur për Konica.al nga Project Syndicate
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
Cilat shtete kanë çmimet më të shtrenjta të energjisë elektrike?
“Ballkani rrezikon të bjerë në recesion prej pandemisë”
