Kryeqyteti i Shqipërisë po ndryshon me synimin që të ndalojë shtrirjen urbane. Por kritikët thonë se plani mund të sjellë një Tiranë ndryshe, përtej njohjes dhe të fshijë historinë e saj.
Nga: Jessica Bateman, Bloomberg
Gjatë dekadës së ardhshme, Tirana është gati për një ndryshim dramatik. Në qendër të kryeqytetit shqiptar, ndërtesat e larta moderne po i zënë vendin përzierjes aktuale të ndërtimeve informale dhe historike, sipas një plani të quajtur “Tirana 2030”. Qeveria thotë se qëllimi i saj është të ndalojë shtrirjen urbane duke përqendruar ndërtimet në një bërthamë dhe për ta kthyer Tiranën në një qytet më të gjelbër me korsi biçikletash, më shumë automjete elektrike dhe zona të pyllëzuara që rrethojnë qendrën.
Shqipëria mbetet një nga vendet më të varfra të Evropës, me një GDP për frymë që është rreth 30% e mesatares së Bashkimit Evropian. Dhe sipas bashkisë, ringritja dramatike nevojitet ta kthejë kryeqytetin e gjallë, por kaotik të Shqipërisë, në një metropol modern evropian.
“Tirana është një qytet që rritet me rreth 30,000 banorë në vit, [pra pyetja është] si ta planifikojmë këtë rritje në mënyrë të qëndrueshme”, – thotë kryebashkiaku Erion Veliaj, anëtar i Partisë Socialiste në pushtet. “Mendoj se kemi thyer mitin se vetëm qytetet e pasura mund ta bëjnë këtë.”
Por me rrokaqiejt që rriten si kërpudha në të gjithë qytetin dhe disa ndërtesa historike kryesore tashmë të shkatërruara, kritikët e planit shqetësohen se qyteti i tyre po u shitet investitorëve me pak konsultime publike, në një proces që mund të ndryshojë shtëpinë e tyre përtej njohjes. Arkitektët, akademikët dhe aktivistët thonë se rrënimi po çon në një humbje të historisë, duke rritur çmimet e banesave – dhe ndoshta edhe duke funksionuar si një operacion pastrimi parash për krimin e organizuar.
“Kur shikon planet, sheh se i gjithë qyteti është në zhvillim”, – thotë Doriana Musai, një arkitekte që ka marrë pjesë edhe në protesta.
Historia e pasur e Shqipërisë shfaqet plotësisht në qendër të qytetit të Tiranës. Sheshi Skënderbej, sheshi i madh në zemër të tij, u bë qendra e qytetit pas çlirimit nga Perandoria Osmane në fillim të viteve 1900. I projektuar gjatë pushtimit italian, ai përmban ndërtesa moderne italiane të viteve 1930 dhe arkitekturë të stilit sovjetik nga periudha e mëvonshme socialiste. Më tej, rrugët e gjera paraqesin një përzierje eklektike të banesave të epokës italiane dhe blloqeve të mëvonshme apartamentesh – shumë prej tyre të rimodeluara rrënjësisht nga banorët e tyre që prej rënies së komunizmit në fillim të viteve 1990. Rrugët më të vogla të ngjashme me fshatrat, kryqëzohen duke krijuar një lara-lara urbane të rastësishme, por të gjallë.
Sheshi Skënderbej është tashmë në qendër të ndryshimeve të qytetit. Më parë një nga rrethrrotullimet më të frekuentuara të qytetit, ai është pedonalizuar, duke krijuar një hapësirë publike shumë të nevojshme. Por ka edhe disa shtesa të diskutueshme: Të paktën 4 godina të larta, në gjendje të ndryshme ndërtimi janë shfaqur gjatë 2 viteve të fundit. Ajo që mungon është gjithashtu e dukshme. Në jug të këtij grupi, ka një vrimë që dikur konsiderohej si një pikë referimi. Teatri Kombëtar i Shqipërisë, i ndërtuar në vitin 1938 dhe i konsideruar si një shembull i jashtëzakonshëm i futurizmit italian, u shkatërrua në maj 2020 pas një pushtimi dyvjeçar nga aktivistët, për t’i hapur rrugë një teatri më të ri dhe më të madh. Kur u bë prishja, natën vonë, pa paralajmërim, shumë aktivistë ishin ende brenda. Pas protestave, firma e arkitekturës Bjarke Ingels Group u raportua se ishte tërhequr nga projekti, duke e ndërprerë punën dhe duke e lënë vendin të papërdorur dhe të bllokuar nga gardhe të përkohshme, me një mini-faltore të mbushur me qirinj për teatrin e vjetër. Ingels nuk iu përgjigj kërkesës së CityLab për koment.
“Gjithçka është në rrezik… kujtesa jonë kolektive, vendet tona të trashëgimisë,” – tha Musai, e cila protestoi për teatrin. “Dhe kjo po stimulon gentrifikimin. Qyteti i ri po merr përsipër gjithçka dhe ne nuk mund ta lejojmë këtë, sepse do të humbasim lidhjen me të kaluarën tonë.”
Planet për rinovimin e qendrës së qytetit u zbuluan për herë të parë në vitin 2016 me emrin Tirana 2030. Joni Baboçi, këshilltar i kryetarit të bashkisë për planifikimin dhe arkitekturën, thotë se qëllimi ishte “riimagjinimi i Tiranës territoriale”. Që prej rënies së regjimit të dikurshëm komunist në fillim të viteve 1990, mijëra njerëz u shpërngulën nga zonat rurale në kryeqytet në kërkim të punës, duke ndërtuar vendbanime në ish-toka bujqësore në pronësi të shtetit. Baboçi argumenton se, megjithëse kjo i dha qytetit mjaft karakter, ajo çoi në mungesë të hapësirës publike dhe pa një harmoni arkitekturore.
“Ne donim të krijonim një qendër të vogël urbane shumë të dendur dhe të ruanim sa më shumë territorin periferik dhe rural,” – shpjegon ai. “Pra, plani pothuajse ndalon zhvillimin për arsye banimi jashtë bërthamës dhe i nxit njerëzit të ndërtojnë në qendër.” Arkitekti italian Stefano Boeri projektoi një pyll orbital për të mbyllur këtë qendër dhe ndihmoi në hartimin e një plani qyteti që do të siguronte më shumë gjelbërim dhe hapësira publike. Janë futur korsitë e biçikletave, si dhe stimuj për taksistët që kalojnë në makina elektrike.
Sipas Baboçit, investitorët inkurajohen të ndërtojnë më lart për të rritur densitetin. Në këmbim, ata duhet t’i japin qytetit një përqindje të caktuar të tokës përreth ndërtesës për ta përdorur si hapësirë publike. Sa më lart të ndërtojnë, aq më i madh është proporcioni që duhet të kthehet për publikun. Lejohet njëfarë fleksibiliteti me lartësinë e historisë, megjithëse Baboci thotë se ata synojnë ngjashmëri në stil dhe skemë ngjyrash. Për t’i hapur rrugë këtij ndërtimi të ri, ndërtesat ekzistuese po prishen. Baboçi thotë se zhvilluesit e pronave zakonisht hyjnë në një marrëveshje me pronarët aktualë të tokave, të cilëve u jepet një përqindje e ndërtesës së përfunduar. Bashkia mbledh gjithashtu një taksë 8% dhe Baboçi thotë se vendimi për të përqendruar zhvillimin në qendër ishte pjesërisht i motivuar financiarisht, pasi çmimet e pronave janë më të larta atje.
Është e lehtë të shihet apeli për një qeverisje vendore të kufizuar në para në mbledhjen e fondeve dhe zhvillimin e hapësirës publike. Zhvillimi i rastësishëm i Tiranës ka bërë që objektet si këndet e lojërave dhe parqet të jenë të pakta. Por kritikët thonë se zhvillimet e deritanishme nuk i plotësojnë kriteret e veta, siç është dhurimi i një pjese të tokës për hapësirë publike dhe se shumë prej tyre po ndërtohen pa ndonjë plan të qartë.
“Një zonë mund të thotë se 5% e tokës duhet të jetë publike, por nuk thotë saktësisht se ku do të jetë apo si do të duket”, – thotë Musai. “Nuk ka transparencë, zero. Ne i kemi bërë shumë pyetje bashkisë dhe qeverisë dhe ata ose nuk na përgjigjen ose, nëse përgjigjen, nuk u përgjigjen pyetjeve tona.”
Në përgjigje, Veliaj thotë se çdo leje ndërtimi e lëshuar deri më tani ka parë një pjesë të konsiderueshme të tokës së kthyer për përdorim publik dhe thotë se është i lumtur t’u përgjigjet pyetjeve nëse njerëzit kanë shqetësime për projekte specifike. “Ne kemi bërë 27 konsultime zyrtare në bashki,” – thotë ai. “Kur thoni ‘jo në oborrin tim’, fillimisht duhet të përgjigjeni, a është vërtet oborri juaj? … Nëse ky nuk është oborri juaj i vërtetë, dhe nëse kjo në fakt ofron punësim dhe liron hapësira publike, atëherë me të vërtetë mendoj se ata që ankohen duhet të marrin pjesë në konsultime.”
Bashkia thotë gjithashtu se planet janë online për t’i parë të gjithë – një hartë në faqen e saj të internetit liston se çfarë mund të ndërtohet në secilën “zonë” të vogël të qendrës së qytetit për sa i përket lartësisë dhe përdorimit të tokës si dhe ka janë publikuar të gjitha planet në PDF. Boeri ka ndarë gjithashtu interpretimet e tij duke treguar shumë nga tiparet e gjelbra të dizajnit të ri. Por nuk është publikuar asnjë plan i detajuar se si do të duket qendra e transformuar. Aktivistët dhe arkitektët argumentojnë se kjo e bën të pamundur për njerëzit e zakonshëm të kuptojnë se çfarë forme do të marrë zhvillimi.
Duke pasur parasysh ekonominë e dobët të vendit, ka edhe shqetësime se nga vijnë paratë për këto zhvillime. Sipas një numri ekspertësh, vendi është bërë i preferuar për kriminelët ndërkombëtarë për të pastruar paratë e tyre. Prokurorët antimafia në Itali zbuluan se sindikata e krimit Ndrangheta kishte identifikuar ndërtimet e reja të Tiranës si një mundësi pastrimi parash. Task Forca e Veprimit Financiar (FAFT), një mbikëqyrës global i pastrimit të parave, e ka vendosur Shqipërinë në “listën gri”, që do të thotë se konsiderohet me rrezik të lartë për pastrim parash për shkak të dobësive në sistemet e saj dhe ka caktuar pasuritë e paluajtshme si një sektor shqetësimi të veçantë. Edhe Zyra e Drejtorisë së Përgjithshme të Parandalimit të Pastrimit të Parave në Shqipëri thotë se ka vëzhguar “investime të konsiderueshme në pasuri të paluajtshme me burim të panjohur fondesh”, të cilat i klasifikoi si “të dyshimta”.
Por Baboçi nuk beson se aktiviteti i paligjshëm është i përhapur. “Për mendimin tim, kur ndërton, nuk është e lehtë të pastrosh paratë,” – thotë ai. “Çdokush mund të shkojë të kontrollojë dhe të shohë se çfarë është investuar dhe sa është deklaruar.”
Shqipëria mori një angazhim politik për të forcuar sistemet e saj kundër pastrimit të parave në shkurt 2020 dhe që atëherë ka ndërmarrë hapa, duke përfshirë një rritje të sanksioneve financiare të dyshimta. Veliaj shton: “Ne kemi një agjenci pastrimi parash që kontrollon të gjitha financat. Gjithçka paguhet në bankë. Ndryshe nga administrata e mëparshme, ku njerëzit vinin me cash për të paguar taksat, bëhet tërësisht online. Lejet jepen në internet.”
Pavarësisht nga burimi i parave, rritja e çmimeve të pasurive të paluajtshme po i bën banesat më pak të përballueshme. Çmimet e pronave në Tiranë u rritën me rreth 6% që nga viti 2020, ndërkohë që ekonomia e përgjithshme u tkurr pothuajse në të njëjtën masë për shkak të pandemisë.
Bashkia e Tiranës thotë se asnjë objekt i listuar si monument kulture nuk do të prishet dhe ka vënë në dukje faktin se Teatri Kombëtar nuk është konsideruar asnjëherë si i tillë duke shpjeguar shkatërrimin e tij. Por kjo nuk ka kuptim, sipas Paolo Vitti, një profesor i arkitekturës në Universitetin e Notre Dame dhe një anëtar bordi i Europa Nostra, një OJQ e trashëgimisë kulturore që foli kundër shkatërrimit të Teatrit. Ai argumenton se e gjithë qendra e Tiranës duhet mbrojtur për shkak të historisë dhe rëndësisë së saj arkitekturore.
“Gjatë 10 viteve të fundit ka pasur një qëndrim shumë agresiv nga bashkia në përpjekje për të shitur idenë se moderniteti vjen nga shembja e ndërtesave të vjetra dhe krijimi i arkitekturës spektakolare bashkëkohore,” thotë ai, duke shtuar se ndërtimet e reja nuk plotësojnë bërthamën e historisë.
Ai paralajmëron gjithashtu se ky lloj zhvillimi nga lart-poshtë, për të cilin ai argumenton se në thelb importon një qytet të ri me ndjenjë anonime në krye të një qyteti ekzistues, rrezikon të krijojë një mori problemesh mjedisore dhe sociale, duke përfshirë tjetërsimin dhe trazirat civile. “Ndërtesat kanë kuptim vetëm nëse njerëzit u japin atyre kuptim,” thotë ai. “Ato nuk ekzistojnë për vlerën e tyre objektive.”
Megjithëse pushtimi i Teatrit ndihmoi në ndërtimin e një lëvizjeje të dukshme të shoqërisë civile, shumica e aktivistëve nuk besojnë se ajo është aq e fortë sa për të ndaluar zhvillimin e vazhdueshëm. Partia Socialiste e cila mori pushtetin në 2013, fitoi kohët e fundit një mandat të tretë, duke u dhënë atyre një mandat për të çuar përpara planet e tyre. “Ne kemi qenë në kërkim të drejtësisë dhe kemi bërë gjithçka që kemi në dorë si qytetarë”, thotë Musai. “Ata duan të imponojnë vullnetin e tyre dhe publiku po përjashtohet nga vendimmarrja. Ligjet tona nuk mjaftojnë për të mbrojtur trashëgiminë tonë. Po shkatërrohet dhe po zëvendësohet me një model të ri.
