Kriza e lirës së Turqisë po kërcënon të nxjerrë jashtë biznesit kompaninë farmaceutike 86-vjeçare të Mehmet Sapcit.
Me fillimin e pandemisë së koronavirusit, firma e tij, Merkez Ilac, ishte në gjendje të shfrytëzonte linjat e saj të prodhimit për të pompuar dezinfektues që doli të ishin vendimtarë për ndalimin e përhapjes së Covid-19. Por tani, ai thotë se ai dhe prodhuesit e tjerë farmaceutikë po shohin që marzhet e tyre të fitimit të zhduken për shkak se rënia e lirës ka rritur çmimin e lëndëve të para të importuara që u nevojiten për të prodhuar produktet e tyre.
“Ilaçet kundër kancerit, ilaçet e diabetit, dezinfektuesit kirurgjikal, të gjitha ilaçet po preken, sepse të gjitha janë të lidhura në një farë mënyre me importin”, tha Sapci për Al Jazeera. “Dhe për shkak se importet ndikohen nga kursi i këmbimit, është një problem real për ne që tani të prodhojmë ilaçe. Ne rrezikojmë të mbeten pa ilaçe për publikun turk.”
Lira turke ka humbur më shumë se 45 për qind të vlerës së saj kundrejt dollarit amerikan këtë vit. Nëntori dëshmoi një përplasje gjithëpërfshirëse, me monedhën turke që humbi gati 30 për qind të vlerës së saj kundrejt dollarit.
Rënia e lirë e monedhës po shkakton një kaskadë problemesh për sektorin e fabrikave të vendit dhe liderët industrialë po japin alarmin.
“Nuk funksionon kështu”
Problemet e fundit të lirës u shkaktuan pasi banka qendrore e vendit uli normat e interesit në 15 për qind më 18 nëntor. Kjo ulje e normës ishte e treta që nga shtatori dhe erdhi pavarësisht se inflacioni ishte afër 20 për qind në tetor.
Presionet mbi çmimet vazhdojnë të rriten. Inflacioni vjetor i çmimeve të konsumit në Turqi arriti në 21.31 për qind në nëntor, treguan të premten të dhënat e qeverisë. Ky është niveli më i lartë në tre vjet dhe më shumë se 4 herë më shumë se norma e synuar e bankës qendrore.
Ekonomia e zakonshme thotë se normat e ulëta të interesit çojnë në inflacion më të lartë, sepse kur paratë janë më të lira për t’u huazuar, ajo humbet vlerën e saj në krahasim me monedhat e tjera dhe inkurajon konsumatorët të shpenzojnë më shumë dhe bizneset të prodhojnë më shumë.
Por presidenti turk Rexhep Tajip Erdogan nuk është dakord. Ai këmbëngul që normat e ulëta të interesit të luftojnë inflacionin. Dhe pavarësisht rënies së lirës, ai nuk tregon shenja të ndryshimit të pozicionit të tij.
Në një intervistë televizive dy-orëshe në televizionin shtetëror të martën mbrëma, Erdogan nënvizoi se si qeveria e tij planifikon të luftojë atë që ai e quajti një “luftë ekonomike për pavarësi” që do ta nxirrte atë nga një ekonomi e bazuar në interes. Rritja e normave të interesit, tha Erdogan, ishte jashtë diskutimit, sepse do të mbyste prodhimin industrial në Turqi dhe do ta bënte më të vështirë tërheqjen e investimeve të huaja afatgjata.
Për të rritur prodhimin vendas, Turqia tani planifikon të japë miliarda lira në kredi me interes të ulët për bizneset e vogla dhe mundësi për kredi për ata që punësojnë punonjës të rinj.
Mungesat e raportuara në mallrat e konsumit, tha Erdogan, ishin për shkak të “aksionerëve”, një term i ri që ai ka shpikur për t’iu referuar grumbulluesve që përfitojnë nga çmimet e ulëta. Ndërsa në terma afatshkurtër tregjet mund të jenë të paqëndrueshme, Erdogan tha se vendi ishte në prag të thyerjes së “ciklit vicioz” të një ekonomie të bazuar në interes dhe i kërkoi publikut të qëndrojë.
Por tregjet e këmbimit valutor dhe shumë ekonomistë, nuk pajtohen me pikëpamjet joortodokse të Erdoganit.
“Supozimet në këtë “model” të ri, nëse mund ta quajmë kështu, janë të gabuara,” tha Harun Ozturkler, profesor i ekonometrisë në Universitetin Kırıkkale.
“Ata po supozojnë se ulja e normave të interesit do të çonte në kurse të larta këmbimi dhe lira turke do të zhvlerësohej dhe më pas mallrat dhe shërbimet turke do të bëhen më të lira për sa i përket monedhës së partnerëve tanë tregtarë,” tha ai për Al Jazeera, duke shtuar se Erdogan po supozon se rritja e mëvonshme e eksporteve turke do të çonte përfundimisht në rikuperimin e vlerës së lirës.
“Por kjo është një marrëdhënie e çuditshme,” tha ai. “Nuk funksionon në këtë mënyrë.”
Ekonomia e Turqisë, tha Ozturkler, tashmë është shumë e varur nga materialet nga jashtë vendit, të cilat përbëjnë rreth 70 për qind të të gjitha importeve. Me një kurs këmbimi jashtëzakonisht të luhatshëm të lirës turke, prodhuesit në vend do të ngadalësojnë prodhimin sepse nuk mund të planifikojnë më kostot dhe marzhet e fitimit.
Investitorët e huaj, ndërkohë, nuk ka gjasa të dynden në Turqi duke pasur parasysh paparashikueshmërinë e institucioneve të saj financiare, tha Ozturkler. Erdogan ka shkarkuar një sërë shefash të bankave qendrore në vitet e fundit dhe të enjten ai zëvendësoi ministrin e financave të vendit me një besnik.
Eksportet turke të mallrave dhe shërbimeve ishin 25.6 për qind më të larta në tremujorin e tretë krahasuar me të njëjtën periudhë të një viti më parë, tha këtë javë zyra e statistikave të qeverisë. Por Ozturkler tha se rritja ka të ngjarë për shkak të një rivendosjeje në nivelet e kërkesës para pandemisë dhe blerësve të huaj që kërkojnë në tregjet në zhvillim si Turqia për furnizime të pakta.
Këmbëngulja e Erdoganit për një ekonomi të re me norma të ulëta interesi ka tërhequr qortime të ashpra nga opozita në javët e fundit. “Ka nga ata në botë që e marrin seriozisht teorinë e tokës së sheshtë dhe e diskutojnë atë, por askush nuk e merr seriozisht tezën e Erdoganit për ‘ekonominë e sheshtë’”, tha Meral Aksener, kreu i Partisë IYI të qendrës së djathtë, të mërkurën.
Edhe liderët konservatorë në Turqi kanë diskutuar me luftën e Erdoganit ndaj normave të interesit, për të cilën presidenti thotë se justifikohet nga doktrinat islame që ndalojnë kamatat.
“Në një ekonomi që funksionon me interes, nuk mund ta zgjidhësh problemin vetëm duke thënë se do të ulësh normat e interesit të bankës qendrore, se tani e tutje unë do të kaloj në një ekonomi pa interes,” Temel Karamollaoglu, kreu i Partisë Konservatore Saadet. i tha një kanali turk të lajmeve më 18 nëntor. Ai e krahasoi planin ekonomik të Erdoganit me një mjek që urdhëron një të varur të shkojë në gjelin e detit. “Unë nuk jam një tifoz i interesit, por i gjithë sistemi funksionon në të,” tha ai. “Kjo është arsyeja pse kushdo që nuk ka kursime në valutë është i paralizuar; të gjithë industrialistët që kanë nevojë për valutë të huaj janë të paralizuar”.
Industrialistët ngrenë alarmin
Pasojat e rënies së lirës tashmë po bien mbi sektorin industrial të vendit.
Ilaçet në vend po mbarojnë, sepse ato varen nga importet që janë shumë të shtrenjta për t’u blerë, sipas prodhuesve dhe farmacistëve.
Në një deklaratë muajin e kaluar, Shoqata e Farmacistëve Turkë paralajmëroi se furnizimet e 645 barnave po mbaronin rrezikshëm sepse kufiri i çmimit të mandatuar nga qeveria nuk ishte rregulluar për të pasqyruar rënien e vlerës së lirës.
Autoritetet turke aktualisht kërkojnë që çmimet të vendosen sipas një kursi këmbimi që supozon se 4.57 lira janë të barabarta me një euro (1.13 dollarë). Por që nga e enjtja, kursi i këmbimit po luhatet rreth 15.45 lira për 1 euro.
Për më tepër, një kontroll real i kursit të këmbimit nuk është në karta deri në shkurt të vitit të ardhshëm, kur është planifikuar të vendoset një skemë e re çmimi.
“Diferenca e konsiderueshme [në kurset e këmbimit] është një nga arsyet kryesore për rritjen e numrit të barnave që nuk janë të disponueshme në treg,” tha shoqata. “Diferenca e kursit të këmbimit bën që shumë kompani farmaceutike të mos furnizojnë me barna në vendin tonë, ose kompanitë farmaceutike vendase që prodhojnë barna, lëndët e para të të cilave vijnë nga jashtë nuk mund të prodhojnë barna”.
Si përgjigje, autoritetet turke nisën një hetim ndaj farmacive, duke i akuzuar ato për grumbullimin e ilaçeve, një akuzë që Shoqata e Farmacistëve Turke e ka mohuar.
Industria petrokimike e vendit, e cila është gjithashtu e varur nga lëndët e para të importuara, ka thënë se rrezikon ndërprerje të konsiderueshme në zinxhirin e furnizimit për shkak të problemeve të lirës.
Murat Akyuz, një anëtar i bordit të Shoqatës së Eksportuesve të Kimikateve dhe Produkteve Kimike të Stambollit, i tha një kanali turk të lajmeve më 23 nëntor se rreth 80 përqind e produkteve të prodhuara në vend vareshin nga lëndët e para të importuara – dhe se ndërsa kostot e papërpunuara materialet janë rritur në nivel global, Turqia po shtrydhet edhe më shumë për shkak të dobësisë dhe pasigurisë së lirës.
“Edhe nëse përshtateni me rritjen e [çmimit], nuk keni mundësi t’i sillni kontejnerët në kohë,” tha Akyuz. “Prodhuesit nuk mund të prodhojnë në kohë për shkak të lëndës së parë që nuk mund ta marrin në kohë.”
Fermerët, gjithashtu, janë goditur rëndë, me koston e plehrave që po rritet shumë shpejt për ta blerë atë. Statistikat zyrtare thonë se çmimet e plehrave janë rritur me 72 për qind krahasuar me vitin e kaluar, por në tregje ka qenë edhe më keq, ku çmimet janë dyfishuar ose trefishuar brenda një viti, në varësi të llojit të plehut.
Gübretaş, një nga prodhuesit më të mëdhenj të plehrave në Turqi, u tërhoq nga një kontratë e madhe prokurimi qeveritar muajin e kaluar duke përmendur paqëndrueshmërinë në kostot e importit të lëndëve të para. Firma tani përballet me një ndalim prej gjashtë muajsh nga kontratat publike.
Edhe shitësit me pakicë të konsumatorëve të Turqisë kanë thënë se problemi i kursit të këmbimit po kërcënon t’i largojë ata nga biznesi. Një sondazh nga Shoqata e Markave të Bashkuara të Turqisë, e cila përfaqëson 384 marka dhe 70,000 dyqane vendase, zbuloi se më shumë se gjysma e shitësve me pakicë raportuan një rënie prej më shumë se 50 për qind në shitje në krahasim me vitin e kaluar, kur bllokimet disajavore kishin hedhur një çelës në tregun turk. ekonomisë.
“Pavarësisht se jemi një problem global, ne jemi të shqetësuar për kostot e lëndëve të para, të cilat ndihen më shumë në Turqi dhe vazhdojnë të rriten në bazë të valutës së huaj”, tha në një deklaratë shefi i Shoqatës së Markave të Bashkuara Sinan Oncel.
“Shitësi me pakicë ka sakrifikuar fitime për muaj të tërë dhe ka thithur pjesën më të madhe të kostove,” tha Oncel, “por ne nuk kemi më hapësirë për të sakrifikuar, edhe nëse do të donim.”
/Përkthyer dhe përshtatur për Konica.al nga AlJazeera
