Muaji i kinemasë, për të qenë objektivë… të kinemasë, kur ajo ekzistonte si art i shtatë edhe në skajin e vogël të botës së qytetëruar – Shqipërisë – na prezantoi me disa stenda rrjeshtuar karshi bulevardit “Dëshmorët e Kombit”, një takim zyrtar… për të shkrepur disa “fotografi sa më fotozhenike”, se artin e bëjnë zyrtarët tanimë, me veshje “spektakolare” si të jenë ngjitur vetë mbi skenë… dhe kaq.
Filmi, që, më nuk është, “mishërohet” në personazhet reale politike të Shqipërisë. Ata janë aktorët më të mirë, të çdo skene! Të çdo roli! Ç’duhet arti… Fundja, ai të bën të ndjeshëm, njerëzor, të bukur vërtet!.. Por jo, ti duhet të jesh pa emocionie, vetëm Botoks dhe Buzëqeshje palaçoje në… fytyrë.
Ndërkohë, mes kësaj klime artistike, shumë personalitete të njohura të kinematografisë janë rrëfyer këtë 70-vjetor, të Kinostudios “Shqipëria e Re”. Mes tyre, Kristaq Mitro, i njohur si regjisor në filmat “Njeriu i mirë”, “Duaje emrin tënd”, “Dimri i fundit”, “Nusja dhe shtetrrethimi”, “Apasionata”, etj, në vitin 1990, erdhi me filmin artistik “Një vajzë dhe një djalë”./Konica.al
Kristaq Mitro thotë se koha e Kinostudios, nuk vjen më dhe ato vite, ishte dhe si një universitet.
Në intervistën për gazetën “SOT”, regjisori flet për punën që ka bërë dhe bashkëpunimet me regjisorin Ibrahim Muçaj, me filmat ndër vite, suksesin e filmit “Nusja dhe shtetrrethimi” në Austri, etj. Sipas tij, ato vite tregohej vëmendje për skenarin, buxhetet nuk mungonin, por vështirësia ishte sepse nuk duhej të dilje jashtë kornizave të kohës. Regjisori i njohur, ndalet dhe në kinematografinë sot, duke treguar dhe pse u tërhoq nga filmi. Për të, problemet janë të ndryshme, jo vetëm te financimet, por dhe në QKK. Sipas tij, ministrja e Kulturës, duhet të dëgjojë kineastët.
-Kinostudio në 70- vjetor, për ju çfarë ka përfaqësuar dhe si ka qenë ajo kohë?
Koha e Kinostudios nuk vjen më dhe ishte projektuar për të bërë filma, jo gjëra koti dhe i bëri filmat, madje bëri më shumë nga ç’dilnin, sepse ishte dhe ndihma e kolosëve që erdhën, si Kristaq Dhamo, Dhimitër Anagosti, Hysen Hakani, Viktor Gjika, Piro Milkani që sollën kinemanë tek ne. Ky brez parapriu dhe eci dhe pas këtyre të parëve ishte brezi jonë. Ne ishim radha e dytë, sepse çdo gjë u mbulua nga këta. Por po të shikosh prodhimin kinematografik janë shumë filma, që ata nuk i arrijnë dot këto filma që kemi bërë ne të tjerët. Unë di çfarë filmash kam bërë vetë, pavarësisht se ministrja e Kulturës, apo të tjerë kishin paraqitur filmin “Apasionata” në bulevard në Tiranë, pa vënë emrat e autorëve. Kështu është, se turpet janë pa fund këtu.
-Herë pas here, rikthehet diskutimi për përmbajtjen dhe shfaqjen e disa filmave të Kinostudios. Ju si regjisor, çfarë mund të na thoni?
Një stuhi kot. Një stuhi boshe, sepse ata filma po ti marrim dhe ti krahasojmë, pavarësisht se ne në atë kohë nuk dilnim dot dhe nuk krahasoheshim me botën, janë filma që kanë gjuhë kinemaje, kanë skenar kinemaje. Kanë autorë, operatorë, që janë të barabartë me botën. Pavarësisht nga degët që kishim neve, sepse vërtetë kishte para ose mbështetje financiare, por jo si ata. Megjithatë ne bëmë gjithçka. Ne ishim një kinema e vërtetë, sepse kishim një realitet aty përballë nesh. Po të shikosh kinemanë italiane, ne ishim afërsisht si ata, pra italianët që ishin në vitet ’60, ’70, ‘80, po atë kinema bënim dhe ne. E bënim mirë kinemanë, me aktorë të mirë, regjisorë të mirë, operatorë të mirë. Por, po ta krahasosh me tani, ne jemi si dita atëherë, me natën, me këta që po vijnë. Ku janë? Ata janë filma realistë, sepse aty ka natyrisht dhe kufizime. Tani mund të mburret ndonjë pas betejës, që mund të thotë kam qenë trim, por në atë luftë që bëmë neve, nuk ishte kaq kollaj. Ishte e vështirë për të realizuar, sepse nuk mund të dilje dot. Ne i bënim dredha plumbit, për të arritur qëllimet tona atë kohë, për të arritur një film artistik, për ta bërë mirë, për të futur gjuhën e kinemasë. Vërtet flasim tani, por flasim për filma të mirë. Nëse janë prodhuar rreth 300 filma, të mirë 30 janë.
-Ishte Kinostudio, por me çfarë u përballën krijuesit, kinemaja me ndërrimin e sistemeve?
E para kinemaja u përball me pjesën financiare, sepse nuk kishte para. Filmi do financim, do të jesh i mbështetur mirë në anën financiare, sepse ke të bësh me regjisorë, aktorë, operatorë, skenar, shesh xhirimi që kërkojnë angazhime siç ka bota. Ne në kohën e Kinostudios i arrinim, sepse ishte partia e punës që mbështeste çdo kërkesë tonën. Ajo mbaroi dhe ne u gjendëm në një boshllëk të madh. Ne punonim më pas me një hiperkapacitet tonin të krijuar nga dëshira për të bërë film të mirë. Duke rënë Kinostudio ra gjithçka. Ata filma që u bënë nga fundi ishte sakrificë e madhe e krijuesve, që mundën të arrinin të bënin diçka brenda nivelit. Humbi menjëherë ndriçimi, sepse nuk kishte më me çfarë të xhirohej, celuloidi mbaroi. Filluan të punojnë aq sa mundën me digjitalin me anën teknike, por nuk ishte në nivelet e duhura, sepse nuk kishte rezolucion në kuptimin e mirë të fjalës siç punon bota. Bota e bën filmin me aparatet elektrikë, por ama kanë nivele të larta shumë, ndjeshmëri të madhe aparati dhe kur e kthejnë për të bërë kopjet i bëjnë me negativ. Pra, xhiron me elektronikë dhe pastaj e kthen me negativ, gjë të cilën, ne nuk e kishim.
-Në një intervistë vite më parë, jeni shprehur: këmbanat që bien për filmin shqiptar, nuk dëgjohen nga qeveritë pas 1990-ës?
Unë kam folur për këtë, në kohën kur kishte ardhur demokracia. E dini që në Kinostudio është një atelier, që mund ta kenë zili dhe të Hollivudit dhe është dhe sot, por i mbyllur nga të gjitha anët, sepse nuk përdoret. Një atelier që e kanë prurë hungarezët dhe është fantastik, po rri atje. Është i rrethuar nga kioskat e televizioneve dhe ai rri atje si një bukuroshe e fshehur. Atelier modern shumë i mirë, me kate, që të punosh të bësh dekore. Unë kam bërë njëherë dekor aty, por më thanë se sot rri e mbyllur.
-Në vitin 2019 filmi “Nusja edhe shtetrrethimi”, 41 vjet pas premierës shqiptare, u shfaq në Austri. Filmi prodhim i vitit 1978 shënoi premierën ndërkombëtare në “Viennale”, që është një nga ngjarjet më të rëndësishme evropiane. U mirëprit në atë ngjarje të kinemasë…
Ishte një film me një gjuhë kinemaja, që rrallë e gjen në kinemanë shqiptare. Nuk dua të mburrem, por kjo është e vërtetë. Dhe aty në atë sallë të madhe e të bukur në Austri, që unë se harroj kurrë ishin mbledhur kineastët, që nuk mbaronin duartrokitjet dhe që thanë, si ka mundësi ju në atë Shqipëri të izoluar të përdorni një gjuhë kinemaja, që dhe sot e kemi zili. Kjo nuk është fjalë e vogël, por e madhe.
-U festua 70-vjetori i Kinostudios. Ju thatë, se nuk morët pjesë në ceremoninë që organizoi ministria e Kulturës… Pse?
Mua më kishin nxjerrë 3 filma në bulevard, në Tiranë. Por, siç ju tregova “Apasionata”, pa autorë fare. Kjo është një turp. Nuk mund të veja në atë ceremoni, që u bë në oborr. Ne kur vajtëm në Viennale, pllakate nga filmi jonë ishin shpërndarë në gjithë Vjenën dhe unë kam fotografi, që pas kurrizit kam pllakatin e austriakëve që kishin filmin tonë. Pllakati ishte serioz me të gjithë ato që duheshin, jo si tek ne.
-Para viteve ‘90-të, emrin tuaj e mbajnë prodhime të suksesshme të kinematografisë shqiptare. Por, ‘90-ës u tërhoqët nga puna si regjisor, me filmin. Të gjithë thonë, si ka mundësi që Kristaq Mitro, të mos bëjë film. Çfarë ndodhi?
Unë isha dhe pedagog pranë Akademisë së Arteve dhe aty punova tetë vjet, e lashë dhe thashë të merrem me filmin. Paraqita dy skenarë filmash në Qendrën Kombëtare të Kinematografisë. Një skenar të Flutura Açkës, i cili në fillim u pranua dhe u dhanë disa para për të çuar më tutje dhe pastaj çuditërisht se kështu janë gjërat tek ne, dalin gjëra poshtë ujit dhe ta thajnë gjithë atë që ke ndërtuar ti, gjithë rezervuarin ta marrin. Pastaj punova me Roland Gjozën, me një skenar shumë të mirë, por e ndjeva që kryetari i QKK nuk donte që unë të bëja film, kur ndërkohë të gjithë më thonë mua si ka mundësi të mos bësh film ti dhe skenari ishte punuar nga Roland Gjoza, që dihet se kush është. Tani skenari ka mbetur aty, sepse unë pata dhe pak problem me shëndetin, por them se me atë njeri që është sot në krye të QKK nuk punohet. Ishte Ilir Butka, por ishte tjetër gjë. Çuditërisht na erdh në QKK një nga Kandaja, që drejton kinemanë shqiptare, por që nuk bën asgjë. Ai vazhdon të rrijë atje. Ky nuk është mendimi vetëm i imi, por dhe të tjerë që e thonë. Se kuptoj pse nuk e dëgjon kjo ministrja e Kulturës. Nuk duhet vetëm të flasë, por dhe të dëgjojë artistët, të na dëgjojë ne, ata që janë notarët. Ministrja të dëgjojë kineastët sesi është e vërteta. Ne nuk kemi dalë rastësisht, nga rruga, por kemi bërë filma dhe kemi një CV… Siç duket, nuk e di kush jemi ne.
-Janë shprehur se, Kristaq Mitro është një nga regjisorët më të famshëm të kinemasë shqiptare, që ka lënë gjurmë të thella në filmin shqiptar. Çfarë do të thotë kjo, për ju?
Unë jam një regjisor që punova për të bërë një emër ose për të arritur korifenjtë tanë dhe them se kam arritur tek ata, qoftë në gjuhën e kinemasë, qoftë në emocionet që krijova me kinemanë, unë së bashku me Ibrahim Muçajn, se nuk i bëra vetëm, por filmat i kam bërë bashkë me mikun tim, që nuk është më në këtë jetë. Them, se kemi bërë goxha të dy. Ata që janë kineastë të vërtetë dhe merren me kinemanë, thonë që filmat tuaj, sidomos 3-4 filmat tanët, janë shumë të mirë dhe në nivele të larta të kinemasë sonë. Kjo nuk është për t’u mburrur, por realiteti për atë që kemi bërë ne. Këtë mund ta provojë kushdo, duke parë filmat.
-Rëndësia e një skenar të mirë për ju, në film dhe sot, pse kaq diskutime për skenarin, çfarë mungon?
Në kohën tani nuk e gjykon më njeri skenarin. Këtu ka njerëz që e shpërfillin skenarin në film, sepse nuk dinë ta bëjnë atë. Skenari në film kërkon mjeshtra, nuk vjen nga çdo njeri që do të bëjë film. Mund të jetë dhe një shkrimtar shumë i mirë, por nuk di të bëjë skenar, sepse dhe skenari ka pasur një rrugë të gjatë në Kinostudio. Atë kohë skenari kalonte nëpër lupa thjeshtë politike, por dhe lupa artistike. Lupa artistike, që ia vlen apo jo të bëhej film. Ishin struktura të ngritura të gjithë të përgatitur. Kinostudio ishte një universitet i madh, aty po të doje mësoje të bëje film, nëse kishe talent, gjithmonë. Ishte një shkollë e madhe, që fatkeqësisht humbi.
-Kur kanë kaluar vite, si i shikoni sot filmat tuaj dhe kë veçoni?
Filmin “Dimri i fundit” e dëgjoj gjithandej, se mbetet i mirë, por di që dhe “Duaje emrin tënd”, e vlerësojnë. Është vlerësuar dhe në festival në Kajro, ku mori dhe çmimin e tretë. “Nusja dhe shtetrrethimi” u shfaq edhe në Vienale dhe është një film, që ka një gjuhë të lavdëruar, kinemaje të vërtetë. Një ditë, pashë dhe filmin “Telefoni i një mëngjesi” dhe kishte një gjuhë të saktë kinemaje, kishte ritëm filmi, kemi dhe “Apasionata”. Por në këtë drejtim, për filmat e një autori duhet të flasë një kritik, që tek ne nuk ka: Për mua, ata që mund të flasin ndonjë kritikë për kinematografinë, janë Kristaq Dhamo dhe Dhimitër Anagnosti./Konica.al
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
“Vitet e pritjes” dhe të Teodor Laços
‘Ilia Terpini më shpëtoi nga vdekja’
“Tomka” në televizionin prestigjioz amerikan
