Mes rrënojave, kështjellave, kullave, ndërtesave të shenjta, varreve dhe pallateve, Malta përçon një histori të lashtë, të pëshpëritur nga era dhe dallgët e detit. Nga pikëpamja kulturore, historike dhe gjeografike, Mesdheu ka qenë gjithmonë arenë takimesh mes popujve më të lashtë. Në zemër të saj gjendet, si të thuash, një copëz toke e lindur nga këto takime, që, prej kohëve më të largëta, e kanë farkëtuar, duke e bërë një xhevahir të jashtëzakonshëm: Malta, ishulli i kalorësve./Konica.al
Një rrip toke me pak më shumë se 300 kilometra katrorë territor. Një ishull kalorësish, sepse qeveria e Urdhrit të Shën Gjonit ka përshkuar një fazë të gjatë historike, duke kontribuar në ndërtimin dhe pasqyrimin arkitekturor të qyteteve kryesore; qytete që njohin edhe gjurmët e shumë popujve të tjerë, veçanërisht të arabëve.
Origjina e Maltës: parahistoria, megalitet dhe deti
Para se të thellohemi në personazhet e famshëm mesjetarë të ishullit maltez, nevojitet të kujtojmë origjinën e tij shumë të lashtë, që prek agimin e historisë së lidhur me traditën e shkruar, në botën e megaliteve, shenjave, zhvillimit të hershëm njerëzor. Mbetjet e para njerëzore në ishullin e Maltës mund të vendosen tashmë midis viteve 6000 dhe 4000 para Krishtit, midis shpellave, gurëve të skalitur, materialeve me përdorim të përditshëm. Mbetjet e hershme qeramike në ishull, shumë të ngjashme me produktet bashkëkohore të Sicilisë, datojnë që në vitin 4500 para Krishtit Rreth një mijë vjet më vonë, rreth vitit 3500 para Krishtit, strukturat megalitike hijerënda dhe magjepsëse ngrihen në Maltë. Shembull i gjallë është ishulli Gozo, i cili ka struktura të rëndësishme parahistorike. Në këto faza mund të vendosim edhe gjurmët misterioze dhe të famshme në tokën shkëmbore, paralele dhe shumë të gjata, ndoshta që i atribuohen gjurmëve të lashta mbi të cilat transportoheshin megalitet.
Epoka e lashtë dhe pushtimet mesjetare
Ishulli i Maltës ka shërbyer si port për popujt e shumtë që kanë kanalizuar kulturat e tyre në udhëkryqet e Mesdheut. Fenikasit, kartagjenasit, grekët, romakët, arabët, normanët, aragonezët dhe më pas fazat moderne të pushtimeve franceze dhe britanike. Secili popull ka lënë një copëz nga vetja në ishull, i cili, si një album fotografik i historisë, ruante me xhelozi gjurmët e këtyre pasazheve njerëzore. Emri i Maltës ka interpretime të shumta, ndoshta të lidhura me mjaltin – Melite, emri për grekët – ose ndoshta nga fenikasi Malit, që do të thotë “kep”. Për të tjerët, Melite i referohet emrit të nimfës me të njëjtin emër ose hebraishtes Malet, që do të thotë “strehë”, ndoshta nga ujërat e detit gjatë lundrimit. Dhe ishin fenikasit, rreth vitit 1000 para Krishtit, ata që fortifikuan ishullin për herë të parë. Romakët krijuan një bashki, me emrin Melita, pranë qytetit aktual të Mdina, kryeqyteti i lashtë maltez, i njohur gjithashtu si “Qyteti i heshtur”, i banuar tani nga disa qindra njerëz./Konica.al
Sipas traditës, aty ka qëndruar edhe apostulli Paolo, rreth vitit 60 të erës sonë, ngaqë u fudnos anija. Për më tepër, ai është shenjtori më i nderuar në Maltë, një shenjt mbrojtës i vërtetë. Ishulli kaloi në duart e arabëve duke filluar nga viti 870 pas Krishtit, derisa u pushtua nga normanët e Sicilisë në vitin 1091. Para fazës normane, kultura islame dallohej dukshëm në territor, si nga pikëpamja gjuhësore, fetare dhe kulturore. Gjithashtu, ishulli u detyrohet arabëve fillimin e kulturave të reja bujqësore. Pas ndikimeve normane, sveviane, angjevine dhe aragoneze, Malta kaloi në shekullin e 16-të tek Kalorësit Spitalorë të Shën Gjonit, të cilët e mbrojtën atë nga rrethimi osman i vitit 1565. Urdhri, i cili me kalimin e kohës u bë i njohur thjesht si “i Maltës”, shkurtimi i formulimit të lashtë të lidhur me lindjen e Jeruzalemit, të Domus Hospitalis Sancti Iohannis Hierosolymitani, do të ndikojë kryesisht në pamjen dhe dinamikën e ishullit, deri në epokën moderne.
Ishulli dhe kalorësit: qeveria e Urdhrit të Maltës
E ndërtuar në Jeruzalem në shekullin e 11-të, në gjurmët e sundimit augustinian, duke ndjekur në mënyrë të pashmangshme tërheqjen e krishterë nga Lindja në Perëndim, pas pushtimeve kalimtare të kryqëzatave, urdhri i Kalorësve Spitalorë të Shën Gjonit kaloi fillimisht në Acri, pastaj në Qipro, mandej në Rodos, për ta gjetur së fundmi bazën e saj operacionale dhe logjistike në ishullin e Maltës. Rodosi, bastioni i fundit në Lindje, ra në vitin 1522, nën goditjet e një sulmi të fuqishëm të udhëhequr nga turqit e Sulejmanit. Pushteti maltez u jepet kalorësve, të cilët filluan nga punët e ndihmës për pelegrinët dhe të sëmurët, ishin bërë gjithnjë e më të militarizuar, nga Karli V në 1530, me një dominim që do të mbetet i ndërprerë deri në epokën e Napoleonit, duke lënë ndërtesa, kisha, arkitektura mbrojtëse, vepra arti dhe qendra kulturore pas saj. Vepra që i shtohen arkitekturës tashmë ekzistuese arabe, të cilat ende u japin qyteteve të ishullit një profil urban pothuajse të Lindjes së Mesme. E gjithë kjo u bë e mundur edhe falë pasurisë së madhe të organizatës kalorësiake, rezultat i donacioneve, trashëgimive, pushtimeve, por edhe i pasurisë që më parë zotërohej nga Urdhri pothuajse binjak i Tempullarëve, të transferuara tek Kalorësit e Maltës pas mbylljes së Tempullit dhe akuzës për herezi. Një transferim ekonomik, nëse mund të themi kështu, që ende sot i intereson historianët që synojnë të deshifrojnë fazat e ndryshme, formale apo jo. Vlen të përmenden operacionet mbrojtëse dhe detare të kryera nga Urdhri i Maltës në Mesdhe, veçanërisht kundër privatëve, për të mbrojtur rrugët tregtare. Vlen të përmendet kontributi i kalorësve italianë, Urdhri mirëpriste aristokratë fisnikë nga e gjithë Evropa, të cilët do të jepnin një kontribut të madh për skuadrën ushtarake të Urdhrit, e cila është shndërruar në shumë efektive. Disa komandantë të anijeve ushtarake ishin me origjinë italiane, duke vërtetuar në këtë mënyrë cilësitë e njohura detare të traditës gadishullore, të cilat i patën shprehje maksimale në Xhenova dhe Venecia, por edhe në Napoli e në qytetet e Siçilisë.
Katedralja e Shën Gjonit në Valetta: arkë baroke e Kalorësve të Maltës
Simboli i padiskutueshëm i përkushtimit maltez dhe i traditës mesjetare të krishterimit të kalorësisë, dhënë nga Urdhri i Shën Gjonit, është padyshim Katedralja e Shën Gjonit në Valeta, e ndërtuar në perëndim të shekullit të 16-të, me një projekt të arkitektit Girolamo Cassaro, në të cilin u shugurua në 1578 nga peshkopi sicilian Ludovico de Torres. Ky thesar i artit dhe arkitekturës baroke përmban simbole kalorësish dhe vepra artistike me vlera të paçmueshme. Nefi i çmuar qendror është i mbuluar plotësisht me pjesë të praruara dhe piktura të shenjta. Nën arkë bien në sy veprat e piktorit barok dhe kalorësit të Maltës me origjinë kalabreze Mattia Preti, një vendas nga Taverna, në zonën e Catanzaro. Një shpërthim ngjyrash që me të hyrë e detyron vëzhguesin të shikojë lart, të humbasë në rrëmujën e nuancave, figurave, referencave të shenjta dhe imazheve, që e bëjnë atë një mozaik unik arkitektonik dhe piktoresk. Katedralja strehon gjithashtu një vepër të jashtëzakonshme nga Michelangelo Merisi, i njohur si Caravaggio, i cili gjithashtu hyri në Urdhrin e Maltës për arsye të ndryshme. Kemi të bëjmë me “Prerja e kokës së Shën Gjon Pagëzorit”, e vitit 1608, mbi të cilën Caravaggio, i çuditshëm dhe thellësisht i përkushtuar ndaj realizmit më të ashpër, vendos të vendosë firmën e tij pikërisht në pikën ku, në pikturë, pellgun me gjakun që rrjedh nga koka e prerë e shenjtorit. Sugjeruese është edhe kupola e katedrales, me varret e mjeshtërve të mëdhenj, por edhe dyshemeja e nefit qendror, e mbuluar me mbi 400 gurë varresh kalorësish nga e gjithë Evropa, secili me një simbolikë të ilustruar dhe të rafinuar, me mozaikë dhe mermerë që e bëjnë atë një shpërthim ngjyrash dhe alegorish, kafkash, shpatash, shqiponjash, simbolesh fisnike dhe aristokratike të lidhura me kastat e kalorësisë evropiane mesjetare dhe epokës së hershme moderne. Pavarësisht zonës së vogël gjeografike, Malta ruan thesaret e jashtëzakonshme të një historie mijëvjeçare, e cila nga megalitet parahistorikë çon në zhvillimin bashkëkohor, duke kaluar nëpër disa nga popujt më magjepsës dhe me ndikim kulturor në botë. Mes rrënojave, kështjellave, kullave, ndërtesave të shenjta, varreve dhe pallateve, ishulli tregon një histori të lashtë, të pëshpëritur nga era dhe rrëshqitja e valëve të detit, në atë që, gjithmonë me ogur më të madhe, mund të bëhet sërish zemra pulsuese e Evropës./Konica.al
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
”Moj e bukura More”
”Kryezoti i unazave”: JRR Tolkien, një jetë si në film…
”A ka gjini Arti?”
