Zakonisht, një artist nuk rri dot pa një qen. E ka një kostum të mirë, disa miq intimë, ndonjë dashnore të vjetër, për të cilën kujtohet ndonjëherë.Tani e kam fjalën për një piktor. Ai është vërtet i çuditshëm.Tejet i thjeshtë. Dje mbushi 999 vjeç, se ai është si njerëzit e Biblës që jetojnë 1000 vjet, po duket si një djalosh, që sapo është kthyer nga puna, nga një punë e rëndë në fshat duke u marrë me tokën, pemët, kafshët.
Në të vërtetë kjo është telajo që rri gjithmonë në kopsht. Ai pikturon në këmbë me gishtërinj. E ka bërë njëherë atë pikturë; peisazh, apo portret,e ka pjekur në syrin e tij prej cigani, siç piqet një frut. Është i zeshkët, shumë simpatik, po ai hiri vulgar fshatarak nuk i ndahet, ai mund të shëmbëllejë më shumë me një kovaç, apo rritës kuajsh, se sa me një piktor. Mban mustaqe si qëmoti, nuk ta mbush syrin që di të zografisë, po t’ia thuash këtë ai e pranon. Nuk i ka mbushur syrin as vetes. Ai e ka harruar që është piktor. Sepse çdo pikturë që bën, është si e shpikur atë moment. Gjithmonë ai pikturon si për herë të parë dhe s’ka si të jetë piktor, apo çfarëdo tjetër. Ai është ai, që nuk e njeh se kush është. Ja sekreti, e panjohura. Jepi një rrotë mulliri dhe ai do të merret me të, ,jepi një kalë dhe ai do t’i bëjë patkonjtë, do ta kashaisë, do t’i flasë, do ta hedhë në telajo. Kjo racë e rralluar është ajo që ne i themi sui generis. Vëre këtë njeri në një sallon mondan, do ta merrnin për karrocierin e pajtonit që pret përjashta, jepini një ftesë për opera, s’do ta pranonin se do të vinte pa kostum, me veshjen e rëndomtë të piktori plot njolla boje dhe kutërbim djerse. Ai i di këto. Nuk merr masa. Rri në këmbë para telajos në kopsht dhe bën me gishtërinj dy gjela që kacafyten.Tufan me pupla, stërpikje me gjak, qiell primitiv, kushtrim i të parëve. Gjëra që s’bëhen më, po ai nuk heq dorë nga gjelat, mullarët, dordolecët.
Gruaja e tij është Ana Maria, italiane. Kur rrëzuan shtatoren e Enver Hoxhes, ai emigroi në Itali. Fjeti përjashta në këmbë në ajrin blu Italian. Kur ishte i tronditur kështu flinte para telajos. I morën në pyetje dhe të gjithë përgjigjeshin se ishin ata që kishin rrëzuar shtatoren dhe e kishin tërhequr zvarrë. Kur i erdhi radha, ai tha se ishte artisti që kishte krijuar atë shtatore. Atij iu dha menjëherë azili politik,ndërsa të tjerët u kthyen mbrapsht.
Kur e çuan pranë fshatarësisë kooperativiste (sot këto gjëra duken shumë banale) ai hodhi në telajo mullarë kashte. Qëndroi disa muaj në Divjakë dhe pikturoi vetëm mullarë. Të gjitha pothuajse i dhuroi, u çmendën pas mullarëve të tij. Nisi grindja sipas posteve, ata që ishin lart i tërhiqnin veshin se Kadaresë ia kishte bërë më të bukur, mullarët e tij kishin dhe hënë. Ato të Dritëroit kishin një gjel të kuq në majë. U detyrua i ziu piktor t’u bënte edhe atyre nga një hënë, yje, gjel mbi mullar, t’u shtonte sasi, po prap se prap, mullarët për pak desh e morën më qafë, se fshatarësia kooperativiste nuk mund të perfaqësohej vetëm me mullarë.
Kur ishte i vogël, i ati, një burrë i mirë, po shumë fetar, e ndalonte të vizatonte. Ia griste letrat me vizatime. E kishte gjetur belaja rebelin e pandreqshëm. S’kishte ku të fshihej. Shtëpia ishte e madhe, me shumë kthina, po ai ishte i vogël dhe kishte frikë nga shtrigat dhe lugati. I donte kuajt. I dukej sikur ata e mbronin. Kishte vizatuar një kalë. I ati, që e pa se ku ndodhej, iu afrua pa u ndierë dhe kur pa kalin e vet, u zbut, i tha të bënte dhe një mullar, t’i vinte samar dhe kapistall, të mos harronte të vizatonte dhe një hënë të kuqe, se kali ka shumë mall, gjithashtu e këshilloi ta lidhte kalin te një pemë që të mos ikte, se kushedi zoti i jepte frymë dhe e bënte të gjallë. Pasi u kryen këto të gjitha, i ati dukej i kënaqur dhe i tha të shkonte të flinte.
Kështu u rrit piktori, me gjela, mullarë, kuaj, qen, lopë, hënë, pupla, pemë, bar. E ç’piktor ishte ky i fantaksur, që s’ishte piktor? As një kostum për të qenë, as një kravatë, as një fije seriozitet, po vetem anekdota për të qeshur, një katundar nga Mulleti, që më tepër rrinte andej nga Erzeni dhe grindej me fshatarët, ngaqë bënte zullume kur pinte e kur dilte per gjah. Qeni i tij, në vend që të ndiqte lepurin kishte nje zakon të poshtër, futej te shtëpia e Dules dhe i mbyste pulat me gjithë gjel. Fillonte sherri me kushurinj, xhaxhallarë, teze e halla, pastaj piqeshin mishra, derdhej rakia lumë dhe këndonin këngët e Hafsa Zyberit. Atje flinte, atje hante e pinte, atje shahej e grindej. Kur vinte në shtëpi, në Tiranë, gjente ftesat, çmimet, pusullkat e parfumuara, pluhurin, vetminë që i mbante mëri.
Aty e pamë, te oborri, kavaleti mënjanë nën pemë, në telajo kishte nisur të merrte trajtë një gjel i egër katundi, nga ata që të nxjerrin sytë.Te furra antike, nën pjergull, atje te kaçubet me trëndafilë stambolli, piqeshin mishra, në tryeza kishte zënë cipë vesa, kundërmonte jasemin, dera e shtëpisë së madhe tiranase, ndoshta i fundit monument i mbajtur shumë mirë nga i zoti, shtëpia ku vizatoi kalin, rrinte e hapur, brenda ishin pikturat të varura nëpër mure, oxhaku madhështor me shtriga dhe lugatë, masha e gjatë, qeramikat, shkallët, ballkonet prej druri, ai muzg i vjetër që nuk davaritej gjer në fund, qirinjtë me flakë të kaltër, poçet e fenerëve të tymosur, era e vjetër, e papërsëritshmja erë e shpirtit fshatar..
Para derës në mur ishte një rrotë mulliri gjigante, e punuar me dru vidhi. Kishin shkuar deri në Gur të Kuq për atë vidh. Pimë kafe. U futëm brenda dhe pamë pikturat në atë tis të vjetër që s’na ndahej. S’kishe ç’t’i bëje, Ishin shpirtërat. Bubutonte nganjëherë. Se nga frynte me vizhgëllimë. Dëgjoheshin fjalë, të qeshura. Atij s’i bënin përshtypje. Ishte mësuar me misterin. Babai s’i ndahej. Duhani i tij ende kundërmonte. Nuk e ndiqte më me shkop. Nuk ia griste vizatimet.Vetëm se, herë- herë kur pikturonte ia ndiente frymën te veshi. 19 veç ishte kur mori Çmimin e Republikës. Studioi në Akademinë Rjepin në Sankt -Peterburg. Nuk tregon asgjë për pikturën ruse, se e ka mëndjen te prapësitë. Ka qejf të bëjë shaka, të tallet. Ne nuk e dinim atë historinë e gjelave që kishin fluturuar. 120 gjela (120 mijë lekë) kishin fluturuar nga piktura e tij te ajo e Zef Shoshit. Kur të gjithë prisnin që ai të merrte çmimin e madh, ai djall kishte shkuar te portreti i diktatorit, që Zef Shoshi e qante. Kjo i kishte mbetur në mendje dhe e bënte për të qeshur.
Veç një shkak i vogël duhej, ja kjo rrota e mullirit që ai bohem të merrte rrugën për në fshat, në Mullet. Petrela, kalaja, Erzeni, tyrbja e nuses me duvak. Atje, para se të hyje në fshat, ishte kjo tyrbe me një histori tragjike. Dy karvanë me dasmorë nuk dëgjonin t’i hapnin rrugë njëri-tjetrit, dy nuse me duvak që shikoheshin në heshtje dhe lusnin zotin të zbuste tërbimin primitiv të burrave. Po s’qe e thënë të mbyllej me paqe. Mirë thotë Bim Topalli, se i urti njihet në zemërim.
Ky piktor i çuditshëm ka adhurim primitiv për anonimët. Rrotën e mullirit e ka punuar me aq mjeshtëri Xhepi. Oxhakun e ka bo Rrema. Dyli osht pijetar, Xhafa po bo hurdhën e mullinit, Dari dhe Neri merren me urën, këtu kalon rruga Egnatia.
Kemi mbërritur në fshat, shkelim mbi bar, rrethohemi nga një mjegull vese që davaritet ngadalë. Pamë një lepur që vrapoi në fushë. Dy kuaj të zinj hergjele shfrynin flegrat, shkrofëtinin dhe çukërmonin patkonjtë në kashtë. Heshtje dhe qetësi. Ndonjë kakarisje, gugatje, pingërim, bërlykje, po si nga larg.Tym nga oxhakët e nxirë nga bloza, tym plakush i plogët sikur është nisur të flerë. Shkuam te mulliri 200 vjeçar.Trarë, llaç, karro dore. Do të jetë një vend takimi për artistët.
Do të pijmë e do të qeshim, do t’i tregojmë punët njëri-tjetrit, këtu do të hamë e këtu do të flemë, në natyrën e bekuar ku rron bilbili. Pastaj na çoi te një kaçube dhe na tregoi një fole me shtatë vezë bilbili si rruaza ngjyrë gurëkali cigankash.Me një trishtim që nuk i shkonte na u ankua për saçmet që vinin nga pjatela në bregun matanë. Sevdallinjtë e Tiranës vinin dhe gjuanin me pushkë pjata fluturuese. Po saçmet, ama, binin ne tryezën dhe kavaletin e piktorit. Po kjo u harrua shpejt, se ai nuk rrinte dot pa u mahnitur si për herë të parë. Në murin ballor të mullirit do të pikturonte nusen me duvak të tyrbes. I shikoni këta masivë prej betoni që i kam vënë në zall për të penguar vërshimin e Erzenit, ndonjë ditë do t’u shkoj daltën, çekiçin, t’i burrëroj e t’i hirësoj, t’i bëj kreshnikë e zana mali. Lumi është skulptor si Rodeni. Shikoni këtë gur që e ka sjellë lumi, a nuk i ngjan ai mendimtarit të Rodenit, ky tjetri është Pieta e Mikelanxhelos. Merre një copë gur dhe bëje kështu, s’e bën dot. Përvesh fundet e pantallonave dhe futem në lumë, sikur futem në një aneks të Luvrit, Ermitazhit, Metropolitanit. Po lumin po e prishin buldozerët, vinçat, përditë i nxjerrin tabanin hordhitë barbarë të Cingis Khanit… Ç’them, ai s’merrej me lumenjtë!.. Më dhëmb shpirti, nuk hedh gjë në telajo kur fillon shkatërrimin lavatriçja e Erzenit. S’ka më Roden, Mikelanxhelo, po barkaliqë e qafëtrashë, hajdutë me damkë. E vodhën dhe lumin, keni dëgjuar të ndodhin këto rrënime e shkatërrime në një vend tjetër? Lavatriçja dhe pjatela më trëmbin bilbilat. Këtë nuk e dua. E njihni Tor Lugën? Shok fëmijërie, s’ linte dy gurë bashkë. Ju nuk e keni parë ç’ka bërë Tori.
Në një lirishtë buzë lumit ishin ndërtuar me dru të latuar disa ngrehina antike, një bazen, një kopsht zoologjik,me kafshë ekzotike të sjella nga jashtë; një kobër pesë-gjashtë metra e përdredhur në trungun e një rrapi, pavoda të mëdha, që të vinin te këmbët dhe kur e kur lëshonin një vigmë të trishtme, deve, mjelma, gjela të egër, pantera, hiena, pëllumba postjerë këmbëlesh e me xhufkë, kuaj, gomarë, strucë. Tor Luga ishte kthyer nga Kanadaja dhe kishte krijuar Eldoradon e vet. Atë ditë, për shpirt të babait, kishte sjellë në restorant 50 pensionistë nga Tirana dhe po u shtronte një drekë falas me fërgesë, bërxolla dhe biftek të skarës. Ai ishte tip më vete. Sa pa piktorin, i la punët dhe erdhi drejt tij, me hapin e shpejtë, i qeshur e i shkujdesur. I kujtoi portretin. Para pak kohësh kishte kërkuar t’i bënte portretin, po çmimi kishte qënë ca i kripur. Donte të dinte pse ia kishte mbushur sfondin me shegë, hurma, fiq, dardha, rrush. Piktori i tha se ato ishin frutat që kishte vjedhur në bahçen e tij kur kishte qënë i vogël. Prandaj ishte aq i kripur çmimi. Pastaj filluan nga shakatë, ndërsa lavatriçja dhe pjateli me saçmat që vinin dhe këtu, mbetën larg, si një e keqe e lejuar me ligj, që s’kishe ç’t’i bëje. Mori kobrën dhe e përdrodhi në trupin e vet. Në Tiranë thoshin se kobra kishte helmuar disa dasmorë dhe vetë pronarin e lokalit. Trillimet s’kishin fund. O, di unë një të bukur, – tha piktori, – burri donte të provonte gruan, polla një vezë i tha në mëngjes, por mos i trego njeriu. Gruaja i tha shoqes te kroi, burri im polli dy vezë, shoqja i tha fqinjës, burri i filankës polli tri vezë sot në mëngjes. Puna e vezës u bë tërkuzë dhe burrin e thërret mbreti, i cili është bërë kureshtar dhe do të dijë si i polli ai 100 kokrra vezë. Madhëri, tha provuesi i krisur, bëhet fjalë vetëm për një kokërr vezë, doja të provoja gruan, po s’e paska mbajtur fjalën. Edhe mua, – ia ktheu mbreti, – 99 më thanë, po s’di pse i bëra 100. Dhe ai burri, a e dini kush ishte? Unë, tha piktori dhe ia shkrepi gazit.
Ja, pra, ky ishte piktori. Më parë kishte bërë heronj. Ato piktura ekspresioniste, tejet të freskëta, linin mbresa të pashlyeshme. Skemë dhe jo skemë. Kuturisje e përbindëshme për të kthyer një parullë në një vepër arti. Kompozime me një koloristikë të guximshme, gjetje gati biblike në një beze të kuqe ku shkruhej një citat i Enver Hoxhës. Arti i madh mbulonte temën e vogël. Kuturisja e krisur me një mbresë rreziku shndërrohej në triumf magjiplotë. Po ajo kohë mbeti e konservuar në pavionin e Real-Soc të Galerisë Kombëtare të Arteve.
Ai është zhveshur nga malet e rëndë, heronjtë, dhe ka veshur fushën, një palë brekushe të rehatshme fshatari tiranas, pikturon si Ticiani Sebastianon e tij të famshëm,jo me brushë e penel, po me gishtërinj, me një nervozitet dalldisës, gjela që kacafyten, mullarë, dordolecë. Ato janë të perjetshëm, jo si heronjtë që u harruan, se gjithmonë do të ketë mullarë, për të ngrënë lopët në dimër, dordolecë për të trëmbur korbat, kur të piqet gruri në korrik, gjela të kuq si speci, që kacafyten për pulat, që të pjellin vezë me shumicë. Kanavacat e tij ende pa u mbushur, shiten e shkojnë nëpër botë.
Ky është piktori Sali Shijaku, që dje mbushi 999 vjeç, se ai është si njerëzit e Biblës që jetojnë 1000 vjet dhe, kur pyeta per të, më thanë se kishte shkuar për gjah në Mullet. Kishte vrarë dy lepuj rreth 3,4 kg secili, tri mëllenja e dy turtuj. Po une nuk iu besova. Të mos harrojmë se ai është dhe piktori i asaj vezës proverbiale që, nga 1, u bë 100.
Ese nga Roland Gjoza/Exlibris/24.03.2020
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
Legjenda e trimërisë: Mic Sokoli
Busti i fshehur në studion time – rrëfimi i rrallë i skulptorit
Veprat e autorëve në Galerinë e Arteve
