Uran Butka vjen nga një familje patriotësh. Babai i tij, Safet Butka, i diplomuar në Austri, drejtor i gjimnazit të Tiranës dhe ish-komandant i çetave të Ballit Kombëtar, vrau veten gjatë Luftës së Dytë Botërore, për shkak të dhimbjes që i shkaktoi vëllavrasja mes shqiptarëve, duke bërë një apel të madh, për ndërprerjen e luftës civile, mes forcave komuniste partizane dhe atyre nacionaliste të Ballit Kombëtar e Legalitetit. Pasi diplomohet për Gjuhë-Letërsi dhe punon për disa vjet mësues, si në Krujë, etj., për motive politike, Urani pushohet nga puna dhe detyrohet të bëjë punë të ndryshme fizike. Në vitin 1975, me vendim të Komisionit të Internim-Dëbimeve, dëbohet nga Tirana dhe internohet me gjithë familjen, duke u dërguar fillimisht në rrethin e Tropojës e më pas, në krahinën e thellë të Martaneshit, në rrethin e Matit. Uran Butka është një ndër nismëtarët e lëvizjes demokratike dhe një prej themeluesve të Shoqatës së Ish-të Përndjekurve dhe Burgosurve Politikë të Shqipërisë, deputet i Parlamentit Shqiptar në disa legjislatura i propozuar nga Partia Demokratike dhe njëkohësisht ka qenë edhe kryetar i komisionit për vlerësimin e figurave dhe rehabilitimin e viktimave të diktaturës komuniste. Ka drejtuar Lëvizjen për Pajtimin Kombëtar dhe integrimin e të dënuarve politikë. Pas viteve ‘90-të, përveç artikujve të ndryshëm në shtypin e kohës, ai ka botuar edhe disa libra si: “Ringjallje”, “Masakra e Tivarit”, “Gjeniu i Kombit”, “Kthimi i Mit’hat Frashërit”, “Safet Butka”, etj., por një nga veprat më voluminoze të tij, mbetet kolana e serisë së librave kushtuar jetës dhe veprës së Mit’hat Frashërit, e cila është botuar në disa vëllime. Shkrimi që botohet më poshtë nga Memorie.al, është marrë nga një prej librave të tij me kujtime, ku ai përshkruan natën para internimit në qytetin e Tiranës si dhe mbërritjen në rrethin e Tropojës, ku u dërgua familjarisht, pas vendimit të Komisionit Shtetëror të Internim-Dëbimeve, që kryesohej nga anëtari i Byrosë Politike dhe sekretari i Komitetit Qendror të PPSh-së, Manush Myftiu.
Pjesa e dytë
– Larg njerëzve –
E nesërmja qëlloi e dielë.
Kërkova një bojaxhi, por më thanë se kishte ikur në Fierzë. Atëherë, gjeta një kovë me gëlqere dhe një furçë dhe leva me të bardhë muret e brendshme të kullës.
Elën e vendosëm në karrocë nën hijen e një shege përballë derës. Ema e këqyrte herë pas here, lante e shpëlante me ujët që ja sillja me kova nga një çezmë larg dhe kthehej përsëri te vajza.
– Çikë apo çun e ke? – u dëgjua një zë gruaje.
– Çikë – ju përgjigj Ema.
– E paç me jetë! Si dritë qenka mashalla.
– Ua Teuta…!
– Po si je moj doktoreshë?
Ato u përqafuan fort.
Ky është im shoq, Bajrami. E mban mënd?
– S’më kujtohet…!
– Kam ardhur shpesh në spitalin e Tiranës, kur Teuta ishte e shtruar atje, – tha ai.
– Ah, po. Ju prisnit te dera gjatë çdo seance dialize. Madje m’u hodhët në qafë, kur thatë se Teuta kishte shpëtuar…!
– Ju jemi mirënjohës për jetën e saj.
– Urdhëroni brenda, megjithëse rrëmujë…!
– Kemi ardhur t’ju marrim në shtëpinë tonë. Kemi vend boll. S’keni pse të rrini këtu, – tha Teuta.
– Faleminderit shumë, por ne këtu na kanë caktuar dhe këtu do të qëndrojmë, – ju përgjigj Ema. – Do të përpiqemi të rregullohemi disi.
– Jo, moj doktoreshë, punë që s’bëhet. Madje, duhet t’ju kishim marrë qysh mbrëmë. Po u përhap fjala se kishin prurë disa të internuar nga Tirana dhe kurrkush nuk guxoi të dilte. Sot, më dëftoi doktor Ganiu, që e kemi komshi, se ka ardh një mjeke për veshkat. Cila? – e pyeta. – Ema, – më tha.
– U nisa fill e këtu.
Teutën mund ta merrje për 30 deri në 32 vjeçe. E gjatë si selvi, flokëzezë dhe sykaltër si Valbona, një çudi e natyrës. Një vit më pare ish bllokuar pa parritur nga të dyja veshkat. Dhjetë ditë pa urinuar. Azotemia në kulm. E prunë urgjentisht në Tiranë. Atë pasdite, Ema ishte mjeke roje. I bëri menjëherë analizat dhe e futi në dializë. Senaca e parë zgjati 8 orë dhe Ema qëndroi vetë tek aparati. Për shtatë ditë rresht, e lidhur te veshka artificiale. Thuajse ishin humbur shpresat. Ditën e tetë, veshkat ju zhbllokuan dhe rimorën funksionin. Ema nuk ju nda për asnjë çast deri sa u rikthye në jetë.
– Si je tani me shëndet? – e pyeti – Ndjehem shumë mirë, doktoreshë. Tash kam ndërprerë edhe ilaçet.
Si kokrra e molles.
– Hajt, nisemi për shtëpi, bashkë me çikën dhe burrin, – tha Teuta – Bajrami gjen një karrocë dhe i bie teshat.
– Nuk mund të vijmë, – ja ktheu Ema.
– Po a doni ta humbni çikën? Këtu s’ka asnjë kusht, madje as ujë ska. Në këtë kullë ka gjysëm shekulli që s’banon njeri. Qysh në kohën e Luftës. U vranë krejt meshkujt dhe fisi u shua. Tash vetëm gjarpërinj ka.
U bë një heshtje e rëndë.
– Teuta? – e theu mundimshëm heshtjen Ema – nuk duam t’ju sjellim telashe as ty dhe as Bajramit. Ne…jemi në rreth kë kuq…!
– Ani, kjo s’na tut aspak, – foli Teuta.
– Unë punëtor jam, – tha Bajrami, – në më heqshin nga Fierza, diku do të punoj. Teuta në shtëpi ndodhet. Për ne, nder është, s’është marre.
S’kisha folur deri atëherë. Më preku miqësia e tyre, por edhe më erdhi shumë mirë që burrnia kishte mbetur ende gjallë.
– Ju falënderoj me zëmër, por unë s’vij dot. Ema të bëjë si të jetë më mirë.
– Unë s’ndahem nga ty, – s’u përmbajt ajo.
– Fjala nuk është për ndarje, por për të siguruar vajzën.
Rreziku për jetën e vajzës, e theu atë.
***
Të hënën në mëngjes, u nis nga shtëpia e Teutës për në spitalin e krahinës, ku i thanë se s’dimë gjë, mbi emërimin e saj atje. Shkoi në zyrat e lokalitetit. Kryetari e priti ftohtë, madje si dha as dorën.
– Nuk është vendosur se ku do të punosh, – i tha. – Do të presësh.
– Kush do ta vendosë? – pyeti ajo, por s’mori përgjigje. Ai nisi të fliste me një tjetër, duke i dhënë të kuptonte se biseda kish mbaruar.
Kur erdhi te kulla, ishte e mërzitur dhe nervozuar. Flegrat e hundës i dridheshin lehtë dhe buzët i kishte të shtrënguara, të zbehta.
– Mos u mërzit, është lojë nervash. Na duhet ta përballojmë me qetësi.
– Nuk më shqetëson shpërfillja që shkon deri në poshtërim, por kjo gjendja pezull…!
– Kurrkush s’e ndien veten të sigurt për vendin e punës, për vendin e qëndrimit, për vendin e vdekjes. Gjithçka pezull. Gjithkush – as në qiell e as në tokë. Vetëm kështu mund t’i zotërojnë e t’i drejtojnë shpirtrat atje ku duan.
– Unë s’kërkoj asgjë, veçse të punoj, kudo që të jetë. Ti e di dobësinë time për profesionin. A thua të ma heqin të drejtën e ushtrimit…?!
– Këta ta heqin pa mëdyshje edhe të drejtën për të jetuar. Duhet të jemi të përgatitur për gjithçka…! Për ty, – shtova që ta qetësoja disi, – s’kanë shkak për ta bërë këtë…! Pastaj jemi bashkë, kemi edhe Elën… Si the ti, kur u mblodhën të dyja familjet në Tiranë: “Me ty do të vij edhe në fund të botës”.
Ajo më përqafoi dhe ia ndjeva lotët mbi sup.
– Më fal, – tha me zë të njomur, – po tregohem egoiste…! Po për ty çdo të bëhet?!
Qëndruam pezull një javë. Në fund të saj, na njoftuan se duhej të udhëtonim për në Fierzë. Atje na kishin caktuar. Tashmë na këndonte gjeli në majë të mushkës…!
Siç mora vesh më vonë, ishte bërë një gurgule e madhe në rreth dhe në qeveri: Ç’na i keni dërguar këta të deklasuar? Tropoja është rreth i pastër kufitar. Ata mund të kalojnë nga çasti në çast kufirin! Kush e mban përgjegjësinë, pastaj…? Ishin mbledhur komisionet në Tiranë dhe kishin udhëzuar: “Sa të gjejmë vendin e përshtatshëm, zhvendosini në pjesën më të brendshme të rrethit, sa më larg kufirit”.
Fierza ishte skaji më i brendshëm.
Ngarkuan përsëri rraqet në një kamion. E vetmja që na përcolli ishte Teuta. Bajrami ndodhej në punë. Ajo mbante në krah Elën, pas së cilës ishte dhënë shumë ato ditë. Ela e kish qarkuar me doçkat e vogla në qafë.
– Ku-ku, ku-ku..! – mërmëriste Teuta.
– Mos u ligështo! – i tha Ema. Afër do të jemi. Sa të rregullohemi, do t’ju ftojmë të vini.
– Do të vijmë, patjetër.
Në Fierzë na vendosën në një nga pallatet e punëtorëve të Zonës B. Në një dhomëz në hyrje të ndërtesës, që shërbente si vendroje. Përballë WC-ve. As sustën nuk e nxinte. Për raftet e orenditë e tjera, as që bëhej fjalë. Ato i lamë në korridor, ku një nga një bënë këmbë. Brenda një prag beton poshtë derës, nga depërtonte urina dhe era e qelbur e WC-ve pa ujë. Zhurmave të pandërprera të punëtorëve, që punonin me tre turne, s’kishim ç’t’u bënim.
Njeriu përshtatet me gjithçka. E gjen arsyen dhe vullnetin për të jetuar, në çfarëdo rrethanash qoftë. Edhe kur jeta bëhet e padurueshme.
Ema interesohej çdo ditë për punën. Makar të fillonte ajo një herë. Na ishin mbaruar edhe ato pak para, që kishim marrë me vete. Na ishte sosur durimi.
Pasnesër do të filloj në spital. – ma dha sihariqin. – Kështu me thanë në Komitetin e Rajonit…! Bëhet një mbledhje me rëndësi. Më porositën që të jemi patjetër të dy. U thashë që njëri s’mund të vinte, nga që s’kemi ku të lëmë vajzën, sepse nuk na e pranojnë në çerdhe pa qenë në marrëdhënie pune. Po është urdhër i prerë, më thanë.
***
Salla e madhe e Këndit të Kuq ishte mbushur plot e përplot me punëtorë të Zonës B., mjekë të spitalit dhe arsimtarë të shkollës 12 vjeçare. Mezi gjetëm një vend andej nga fundi. Vajzën e kishim marrë me vete. Në orën e caktuar nisi mbledhja. Në presidium u ulën autoritetet vendore dhe i deleguari, sekretari i Komitetit të Partisë për Kuadrin, një burrë i vogël nga trupi, por mjaft i aftë, siç thoshin. Ishte nga Vlora, kushëriri i shokut Hysni. Në sfond, shkëlqente në vaj një portret i madh i Enver Hoxhës, vepër e sapo mbaruar e një piktori të njohur, që e kishin sjellë për riedukim në Fierzë. Rreth e qark mureve citatet e Enver Hoxhës.
I deleguari foli me pathos për situatën. Gjindja u elektrizua.
– Me leje, – tha një punëtor i veshur me kominoshe, ulur në rreshtin e parë. Kam një pyetje. Ju folët drejt për vigjilencën dhe luftën e klasave, por ama, na sillni në qytetin tonë të ri socialist, armiq të Partisë. Bile, i vini në punë të zgjedhura, i strehoni në pallatet e punëtorëve…!
E kuptova se kjo mbledhje ishte kurdisur për ne. Pas diskreditimit publik, zakonisht vinte arrestimi publik. Kësaj here, kurbani duhej të isha unë.
– Po më arrestuan, – i thashë me zë të ulët Emës, – mos e lësho veten. Nisu menjëherë për në Tiranë.
Asaj i iku fytyra.
– Kjo është vigjilencë, – iu drejtua punëtori me kominoshe kryetarit të Komitetit të Partisë së Rajonit. – Kështu bëhet realisht lufta e klasave…?!
– Me leje, – u ngrit një punëtor tjetër me kasketë. – Dua t’ju bëj disa pyetje asaj shoqes atje, – dhe ju drejtua Emës. – Përse ke ardhur këtu?!
Ajo ma dha mua vajzën dhe u ngrit në këmbë.
– Për të punuar.
– Pse ju kanë dëbuar nga Tirana, thuaja klasës punëtore?!
– Atë e di qeveria. Mua s’më kanë thënë gjë. Di vetëm që më kanë qarkulluar si shumë të tjerë.
– Çfarë lidhje familjare ke me nënën e të shoqes së Beqir Ballukut?
Ç’lidhje ka yt shoq me Petrit Dumen, këto pse s’i thua?!
– Uuuu, – u dëgjua në kor reagimi i masës së njerëzve që ishin në sallë.
– Asnjë lidhje, – ju përgjigj ajo. Përkundrazi…!
Donte të shpjegohej, të kundërshtonte, por në grykë i qe mbledhur një lëmsh i fortë. Ndjente një dëshirë që të thërriste që ta dëgjonin të gjithë, një ngathje për të thyer diçka, një zemërim të mbledhur prej kohësh që kërkonte të shpërthente, por s’po dilte dot nga vetja.
– Po i ati që ka qenë eksponent i Ballit Kombëtar, këtë pse s’e thua?! – këmbënguli punëtori me kasketë. Fytyra ishte skuqur dhe sytë i shkreptinin. Krahun e mbante mbledhur si një pushkë, me gishtin e këmbëzës drejt Emës.
I’a ngjesha në krah vajzën që filloi të qante.
– Pse i bini në qafë kësaj? – thashë. – Ja ku më keni mua!
– Përgjigju pyetjes! – u dëgjuan njëherësh disa zëra. – Ky është gjyqi i klasës.
– Është e vërtetë se im atë ka qenë eksponent i Ballit, por ka qenë patriot, ka qenë antifashist dhe i internuar në Itali. U vetëflijua për të ndaluar vëllavrasjen…!
– ..Uuu!
– Po ky është kulmi, o shoku sekretar! Ky po na i bën ballistët patriot e luftëtarë antifashistë. Sipas tij, Shqipërinë e paskan çliruar ballistët! Kjo është në kundërshtim me vijën e partisë dhe veprat e shokut Enver, – tha i indinjuar drejtori i shkollës, një burrë i shkurtër, me flokë, vetulla e qerpikë të verdhë në të bardhë dhe me preka në fytyrë.
– Këlyshi ballistit, – klithi kryetari i Rajonit të Fierzës. – Ti nuk e ke vendin këtu, po në Spaç për të nxjerrë bakër!
– Armik i partisë! Armik i popullit! – u dëgjuan zëra në sallë.
Vajza qante me dënesë. Ema, që e kishte humbur, s’bënte asnjë përpjekje për ta qetësuar. Ishte ngritur në këmbë dhe ndiqet me tmerr atë që po ndodhte papritur. Thirrjet nga të gjitha anët, vapa dhe tymi i duhanit, po i zinin frymën.
– Ku jemi këtu, në mbledhje apo në çerdhe?! – u ngrit përsëri punëtori me kominoshe. – Nxirre jashtë atë gërnjare! – iu drejtua Emës me një zë të ndryshkur.
– Jepi pak gji, – i thashë unë.
– E provova, po më është prerë qumështi.
Ajo ishte topitur. Fytyra i kishte marrë ngjyrën e një meiti.
– Me leje, kam një propozim, – tha burri me kasketë. Tiparet e fytyrës së tij, nën vetullat e ngritura kërcënueshëm, kishin marrë një pamje të frikshme… – T’i bëjmë shembull këta. T’i djegim m’u këtu përpara sheshit. Të bëjmë një turrë me dru dhe t’i djegim të gjallë…!
U bë një heshtje e thellë.
Nuk u besova veshëve. Kërkohej linçimi ynë. O tmerr! Ku ishim kështu? Në mesjetë? E vetmja që më doli parasysh atëbotë, ishte nëna…! Sytë e saj të mëdhenj e të kthjellët më vështronin qetësisht. Mbulova me një shikim sallën që kishte nisur përsëri të ziente duke kërkuar ndëshkimin tonë. Kjo s’ishte e rastit. Disa muaj më parë, të njëjtën gjë kërkuan edhe për Beqir Haçin në Tiranë. “Ta djegim mbi një turrë drush në mes të Pazarit të Ri, borgjezin që u mëson gjuhë perëndime të rinjve tanë”. Ndjeva çmendurinë të më prekte.
– More, ç’bëhet kështu! – e ngriti zërin një mëso burrë, me flokë të thinjura. – Unë jam nga Kolonja dhe e njoh mirë këtë familje. Partia dhe shoku Enver e kanë vlerësuar. Gjyshi dhe xhaxhallarët e këtij kanë dhënë jetën për Shqipërinë.
– Uuu …u!
– Dale, dale! – e zbuti pakëz i deleguari. – Partia nuk djeg njerëz, djeg sëmundjet e tyre.
– Si thua ti, – iu drejtua kolonjarit, punëtori me kominoshe – t’i mbajmë këtu në Fierzë? Po sikur të sabotojnë, siku të hedhin në erë digën e digën e Hidrocentralit, ç’bëhet?!
– Ka të drejtë, – tha kryetari i Rajonit. – Të mos i pranojmë në Fierzë.
Ky është zëri i masës. Qeveria t’i çojë ku të dojë, por jo këtu.
– Epo, mirë, – i vuri vulën sekretari që ishte ngritur më këmbë. Trupi i vogël i dilte mbi tavolinën e mbuluar me beze të kuqe dhe sytë e përshkënditur i kishin marrë një refleks të kuq. – Përderisa ju mendoni kështu, kështu do të bëhet. Klasa punëtore vendos, ajo është në pushtet. Kush është dakord me këtë vendim?
Të gjithë ngritën duart lart.
Atëbotë ktheva sytë nga Ema. Ajo mbante shtrënguar në gjoks instinktivisht vajzën e cila kishte pushuar së qari, po lotët i vareshin ende poshtë qepallave, si pika të dridhshme vese. Emës i dridheshin lehtë gishtërinjtë prej ankthit, që siç dukej, ishte shkarkuar tek duart. Tërë qenia e saj ishte e zbehtë, gati e tejdukshme, si një gjethe e zverdhur, e mbetur ende, ndoshta rastësisht, mbi një degëz peme dhe dridhej nga era e akullt e dimrit.
***
Këtë radhë s’kishte nevojë për kamion. Me një boçe plaçka në dorë dhe më vajzën në krah, u nisëm me linjën e urbane për në Bjaram Curr, ku do të qëndronim përkohësisht, derisa të vendoste qeveria. U sistemuam në hotelin e vjetër të qytetit. Për të përballuar jetesën, Ema punoi për disa kohë në Poliklinikë. E përkohshme. Gjithnjë pezull. Në pritje. Por kjo zgjati shumë. Në fakt, nuk ishte e lehtë. Udhëzimi i Komisionit Qendror të Internim-Dëbimeve, pasi s’na pranuan në Fierzë, ishte i prerë: të vendoseshim përfundimisht larg kufijve dhe larg qendrave të banimit. E kishte firmosur vetë shoku Hysni Kapo! Mirëpo ishte shumë e vështirë të gjendej një vend i tillë, në mos e pamundur. Larg kufijve dhe larg njerëzve! Kjo e dyta e ngatërronte keq çështjen. Komisioni i Dëbim – Internimeve punonte intensivisht mbi harta dhe të dhëna. Shoku Manush, e kish vrarë gjumin. Më në fund u gjet Teqeja e Martaneshit, e tjetërsuar në spital rural. Larg fshatrave. Rrëzë një shkëmbi, krejtësisht e vetmuar dhe rrethe qark me varre pa emër.
Larg, shumë larg kufijve…!
Dhe larg njerëzve. Memorie.al
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
Faktet dhe të pathënat e 5 Heronjve të Vigut!
