Kur goditi tërmeti, blloku i apartamenteve në Osmaniye, një qytet në Turqinë jugore, ku dikur kishte jetuar Halise Sen, u shemb si një shtëpi prej letrash, duke i varrosur ish-fqinjët e saj nën nëntë kate betoni. Zonja Sen, kryetarja e dhomës lokale të arkitektëve, shikon mbi rrënojat. “Nuk ka çelik të përforcuar këtu,” thotë ajo, “kështu që betoni humbi forcën e tij dhe kolonat u shembën, së bashku me dyshemetë, sapo toka filloi të dridhej.”
Asnjë nga blloqet nuk kishte bodrum, thotë bashkëshorti i saj Mustafa, një ish zhvillues. Ndërtesat me themele kaq të dobëta ishin të dënuara nga një tërmet i fortë, shton ai. Mustafa, i cili tani kultivon ullinj dhe arra, e ka ndërprerë punën në sektorin e ndërtimit vite më parë. Kontraktorë të tjerë po ulnin çmimet e tij dhe po injoronin kodet e ndërtimit. “Nëse do të nevojitej 100 ton hekur në një ndërtesë, ata do të përdornin 90 ton,” thotë ai. Osmaniye ndodhet pranë një linje të çarjes aktive. “E dija se ishim në prag të katastrofës,” thotë ai.
Ajo katastrofë goditi më 6 shkurt, në formën e dy tërmeteve, me magnitudë 7.8 dhe 7.5 ballë. Ata janë më vdekjeprurësit në historinë moderne të Turqisë. Përgjatë gjatësisë së zonës së ndikimit, e cila shtrihet nga bregu i Mesdheut të vendit deri në juglindjen kurde, mijëra ndërtesa, disa më shumë se një duzinë kate të larta, janë rrafshuar. Të paktën 30,000 kanë vdekur vetëm në Turqi. Përtej kufirit në Siri, numri i të vdekurve ka tejkaluar 3,500.
Më shumë se 30,000 punonjës shpëtimi, të shoqëruar nga vendasit dhe ekipet e emergjencës nga dhjetëra vende, po punojnë gjatë gjithë kohës për të gjetur të mbijetuarit. Mrekullitë ndodhin. Më shumë se gjashtë ditë pas tërmetit një foshnjë u nxor nga rrënojat. Zjarrfikësit turq, minatorët dhe punëtorët e ndërtimit janë kudo, duke hequr rrënojat dhe duke ofruar ndihmë, ushqime dhe furnizime.
Por përpjekja e shpëtimit i ngjan gjithnjë e më shumë një zhvarrimi masiv. Dhjetëra mijëra njerëz mendohet se janë ende të varrosur nën rrënojat. Në Kahramanmaras, një qytet me më shumë se 500,000 banorë, tymi nga zjarret që shpërthyen si rezultat i tërmetit (ose u nis nga njerëz që përpiqen të ngrohen) mbështjell tuma rrënojash që shtrihen në blloqe të tëra të qytetit. I njëjti tym, i shoqëruar nga era e rëndë e vdekjes, mbulon Adiyamanin, më shumë se 100 km në lindje. Një familje kurde grumbullohet dhe qan ndërsa ekipet e shpëtimit nxjerrin pesë të afërm të vdekur nga rrënojat. Një gruaje i bie të fikët.
Në të gjithë rajonin, miliona njerëz i lanë të pastrehët të flenë në qytete me tenda të ofruara nga agjencia e ndihmës emergjente të vendit, në xhami, shkolla, biblioteka ose në makinat e tyre. Pak guxojnë të hyjnë në shtëpitë e tyre, edhe ato që duken të paprekura nga tërmetet. Disa nuk kanë ku të shkojnë. Mehmeti, një klerik në Adiyaman, fle në një garazh të mbuluar me tarp së bashku me 20 të afërm. Më shumë se 30 anëtarë të familjes së tij kanë vdekur.
Përgjigja e vonuar dhe mungesa e pajisjeve të rënda i shtuan vuajtjet. Ekipet e urgjencës u deshën disa ditë për të arritur në qytete si Adiyaman. Në atë kohë, zërat e të mbijetuarve po dobësoheshin ose po heshtnin. Në vende si Sekeroba, një fshat piktoresk nën malet e mbuluara me dëborë ku mendohet se kanë vdekur të paktën 200 njerëz, banorët gërmuan vetë nëpër rrënoja dhe i sollën të vdekurit në një spital aty pranë. “Kishte një tendë atje,” thotë Bilal Sut, një vendas, “dhe brenda trupat ishin grumbulluar njëri mbi tjetrin.”
Shkaku më i madh i vdekjeve, megjithatë, mund të ketë qenë standardet e dobëta të ndërtimit, korrupsioni dhe politikëbërja e keqe. Të gjitha janë pjesë e modelit ekonomik të Turqisë, i cili mundësohet nga ndërtimi dhe qiramarrja. Qeveria e Rexhep Tajip Erdogan, presidenti i Turqisë, mban pjesën më të madhe të fajit, thonë analistët. Por të njëjtën gjë bëjnë edhe paraardhësit e tij, si dhe bashkitë (disa të drejtuara nga opozita), zhvilluesit dhe planifikuesit. “Ky është një krim i përsosur,” thotë Murat Guvenc, një planifikues urban dhe akademik.
Turqia ka kode të rrepta ndërtimi, të miratuara pas një tërmeti që vrau 18,000 njerëz në periferi të Stambollit në vitin 1999 dhe të përditësuar pesë vjet më parë. Sipas një skeme të rinovimit urban të menduar nga qeveria e Erdoganit, më shumë se 3 milionë njësi banimi janë rinovuar.
Problemet qëndrojnë në zbatimin dhe mbikëqyrjen. Lejet e ndërtimit janë të lehta për t’u marrë dhe inspektimet janë të dobëta. Kompanitë e mandatuara nga qeveria për t’i kryer ato paguhen nga zhvilluesit. Projektet zakonisht përputhen me standardet e qeverisë në fillim të ndërtimit, por jo deri në fund, thotë z. Guvenc. Sapo largohen inspektorët, zhvilluesit zvogëlojnë sasinë ose cilësinë e hekurit që përdorin ose zvogëlojnë numrin e trarëve, sytheve të çelikut që parandalojnë përkuljen e trarëve dhe kolonave nën presion. Ata madje mund të ngjiten në një kat shtesë. Më pas ata hyjnë në negociata joformale me autoritetet lokale. “Shumë para mund të përfundojnë duke ndryshuar duart,” thotë z. Guvenc. “Po flasim për korrupsion par excellence”.
Kjo do të thotë dallimi midis jetës dhe vdekjes. Në Osmaniye, si kudo tjetër, shumica e ndërtesave të shembur datojnë para tërmetit të vitit 1999. Por dhjetëra të reja, të ndërtuara gjoja sipas standardeve të reja, gjithashtu kanë rënë ose kanë pësuar dëme të pariparueshme. Qindra njerëz mund të jenë të bllokuar nën një pasuri banimi luksoze të përfunduar vetëm një dekadë më parë në Antakya, në jug të Osmaniye. Kontraktori përgjegjës u arrestua në 11 shkurt ndërsa po përpiqej të largohej nga Turqia. Në qarkun aty pranë Erzinit, megjithatë, asnjë ndërtesë e vetme nuk u shemb. Kryetari i komunës dhe paraardhësi i tij tha për mediat lokale se nuk lejuan asnjë ndërtim pa leje. Të dy përdorën të njëjtën shprehje: “Ndërgjegjja ime është e pastër”.
Amnistitë e ndërtimit, të cilat u lejojnë pronarëve të regjistrojnë pronat pa leje ose ato që shkelin kodet e ndërtimit në këmbim të gjobës, e kanë përkeqësuar shumë situatën e keqe. Qeveria e Erdogan miratoi disa amnisti të tilla, më e fundit në vitin 2018, përpara zgjedhjeve të përgjithshme. Opozita e mbështeti masën, sepse ishte popullore nga votuesit. Qeveria korri dividentët politikë, ndërsa miliona pronarë pronash përfunduan duke paguar në arkat e shtetit dhe duke marrë përsipër rrezikun. Një vit pas amnistisë së 2018, zoti Erdogan u shfaq në Kahramanmaras, duke deklaruar me krenari se programi “kishte zgjidhur problemet” e 144,000 banorëve të qytetit. Agjencia përgjegjëse për programin zbuloi se më shumë se gjysma e stokut të banesave në vend nuk përputhej me standardet e ndërtimit.
“Shiko,” thotë zonja Sen, duke treguar atë që ka mbetur nga lagjja e saj e vjetër, “nëse këto ndërtesa që ishin ndërtuar ligjërisht dhe miratuar nga bashkia në atë kohë u shembën, atëherë si mund të mbijetojnë ato të paligjshmet?” Gjërat duhet të ndryshojnë nga lart poshtë, thotë i shoqi. Politika do të duhet të qëndrojë jashtë planeve të zhvillimit urban dhe zonimit, mbikëqyrja do të duhet të përmirësohet në mënyrë dramatike dhe rrjetet e patronazhit që lidhin zyrtarët qeveritarë dhe sektorin e ndërtimit do të duhet të prishen. “Përndryshe,” thotë ai, “nga dhjetë vjet do të shihni të njëjtat skena që shihni këtu diku tjetër.”
/Përkthyer dhe përshtatur për Konica.al nga “The Economist“
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
“Vetëvriten qytete të tëra nga babëzia, pastaj kur lëkundja i godet qajnë si fëmija!”
Investimet e huaja direkte në Shqipëri, 16% më shumë
Sa do të paguhet për sigurimin e ndërtesave?
