Si nisi romani “Lumi i Vdekur” i Jakov Xoxës-II

Nga Aristotel Mici

Vijon

In memoriam Si nisi romani “Lumi i Vdekur” i Jakov Xoxës-II

Atëherë, pasi qemë llafosur nja dy orë, pasi kishim pirë edhe kafenë, kur ra vapa, e nxora Jakovin për të njohur sadopak fshatin. Në fillim e shpura tek kisha e Shën- Pjetrit, që i ka dhënë edhe emrin fshatit. Po nuk e gjetëm kisharin që të na hapte derën. Doja që Jakovi ta shikonte kishën nga brenda. Ishte kishë e vjetër, e ndërtuar me gurë të Apolonisë dhe shumë e ngjajshme nga konstrukti me kishën e Shën Mërisë së Pojanit. Në auditorium, karshi ajodhimës, kishte afreske artisitke, ku figurat e aureolat e shënjtorëve qenë pikturuar me ngjyrë limoni, si në bojë të verdhë veze , ose bezh në gri. Kisha e Shën-Pjetrit ishte e kohës paraturke. Kur erdhën turqit kanë gjetur dhe regjistruan shtatëmbëdhjetë çifçinj. (Qe një humbje më vete prishja e asaj kishe e shekujve të Mesjetës). Në oborrin e kishës e njoha Jakovin edhe me varrin e tim eti, që ndodhej aty afër mureve të saj. Ishte i vetmi varr që kishte fotografi prej porcelani. Babai atë fotografi e kishte pas bërë në Boston, po që nëna më vonë, pas vdekjes së tij, ia pat dhënë të kushuririt, Nas Shtëmbarit, i cili e rifotografoi në Itali, në porcelan.

Këtu,- i thashë Jakovit, – tek ky varr më fillojnë kujtimet e fëmijërisë. Ishja vëtëm katër vjeç, kur prifti, Papa Kristua, u tha njerëzve përqark arkivolit, që po tendosnin qefinin:
Le ta hedh djali dheun e parë !
Dhe unë, i mësuar nga nëna, mora me dorë një copë plisi të zi dhe e hodha mbi qefinin e bardhë.
Dhe, kur atë çast u përlota pak, duke shqiptuar ato fjalë, më dorën mbi fotografinë e tim eti, Jakovi më ngushëlloi me atë shprehjen lapidare: “S’ thonë kot që gurin e rëndë të vdekurit ia vënë, po i gjalli e mban”.

*

* *

Pastaj dolëm prej kishës që shprehte “antikitetin” e fshatit për të vajtur nga ana romantike e Shën Pjetrës. Pra, do të ecnim andej nga ana e lumit.

Tani do të shkojmë anës lumit, – i thashë,- po mos prit të shohësh lumë me ujë të valëzuar sot.
Po pse?
Sepse ky është lumë pa ujë tani në verë. Dikur ka qenë shtrati i vjetër i Lumit të Semanit, prandaj i thone edhe Lumi i Vjetër; që thahet dhe vdes në vapë. Ky është një lumë i çuditshëm, bën të kundërtën e lumenjëve të tjerë. Ndërsa gjithë lumenjtë, në kohë dimri, e shpjenë ujin nga toka në det, ky e sjell ujin nga deti në tokë.
Po kur fillon kjo dukuri? Kur ngjet? Në ç’ kohë ?
-Atëherë kur do të ringjallet iu përgjegja, në kohën kur ngrihet bura e detit……

Atë çast, siç e kishte zakon për raste të veçanta, Jakovi nxori bllokun e shënimve nga xhepi dhe, duke buzëqeshur më tha:

Më dukët sikur po flasim si në lëgjenda, për lumë qe vdes dhe ngjallet.
Dhe në këtë moment, duke folur për atë lumë të vjetër që vdes dhe ringjallet, Jakovi, ngadalësoi çapat, ngriti pak zërin dhe më tha: tani, tek po përfytyroj këtë lumë, që vdes dhe ngjallet, më lindi ideja, që ta titulloj romanin “Lumi i Vdekur” .

Është për t’u shënuar me këtë rast dhe koincidenca midis Lumit të Vjetër, që ekziston realisht, që vdiste e ringjallej në Shën-Pjetër dhe imazhit të Jakovit për Legjendën e një lumi të vdekur.Vetë ai ka shkruar se “qysh më 1945 kisha shkruar rrethth 80 faqe të romanit me titull“Legjenda e Lumit të Vdekur”[1].

*

* *

Tok me Jakovin ndoqëm rrugën anës Lumit, shtrati i të cilit në vazhdim bën disa bërrylakë. Pas një ore ndalëm tek vendi që quhet Kurora e Laçanit. Në të djathtën e saj çoheshin ca pirgje të mëdhenj më rërë, që vendësit i quajnë bëse, kurse në të majtë shtrihej Pylli i Shëne Premtes. Pas drurëve të pyllit shquanin disa rrënjë ullinj pranë njëri tjetrit, duke formuar një si korije të vogël më vete. “Këta ullinj – i thashë Jakovit,- i bëjnë kokrrat më bërthama të mëdha, po janë shumë vajës dhe që në të folmen e fshatit quhen “ullastër”. – Mbase nga italishtja,”oleastro”,- tha ai, mundet nga koha e venecianëve .

Pranë ullinjve, buzë lumit, ndodhej kisha e Shëne-Premtes. U afruam dhe e soditëm nga jashtë. Kisha të bënte një përshtypje të çuditshme, jo me bukurinë e arkitekturës, po me fortësinë murale dhe vjetërsinë e saj. Qysh në shikimin e parë dukej sa e vjetër ishte. Themelet ishin bërë nga gurë të stërmëdhenj ciklopik, kurse muri, afro një metër i trashë, lartësohej me tulla të mëdha të kuqremta si ato të tipit të Apolonisë, çatija e kishës ishte në formë ovale, si qemerët e furrave të kaminës, ose si harqet e urave; ajodhima dilte si gungë nga ana lindore, po e pandarë nga dhoma që shërbente si auditorium. Hapëm derën prej dërrase të vjetër nga ana e veriut dhe hymë brenda. Nuk kishte asnjë ornament. Nuk kishte asnjë dritare, që mund të hapej. Një që kish pas qënë, qe zënë me tulla të lidhura me gëlqere. Në murin që binte nga jugu ishte një kamare. Mbase ishte vend ku vihej shtatorja e gurtë e shënjtores, ose si bazament për të vendosur ndonjë, ikonë, llambadhe, a po qirinj për ndriçim. Pjesa perndimore e kupolës së godinës ishte e rrëzuar nga një gjyle në kohën e Luftës së Parë Botërore. Ndonjë nga anijet luftatarake italiane, duke e marrë atë për odjekt ushtarak të austriakëve, e kishte goditur kishën e Shën-Premtes në pjësën ballore, kundruall detit. Hamendja e marinarëve Italiane, se kishin rënë në gjurmë të ndonjë baze të ushtrisë armike, përforcohej mbase, edhe nga fakti, se komanda e ushtrisë austriake qe vendosur në Manastirin e Shën Mërisë në Apoloni, rreth pesë kilometra në lindje të Shëne-Premtes. Po megjithë goditjen e bombardimit godina e kishës dukej ende e fortë.

Për të matur gjatësine dhe gjërësinë e kishës ecëm duke numuruar hapat mbi dysheme. Këtë matje e bëmë pastaj, duke hapur krahët, pra, edhe me pash. Ndonse kisha nuk e bënte ritualin e meshës, pra nuk meshohej, kulti i Shënjtores ruhej ende i gjallë. Kisha e Shëne-Premtes nuk kishte as prift, as kamban, dhe as enorije, megjithatë, më 27 korrik, kur ishte e kremtja e saj e përvitshme, njerëzia e fshatrave anës Lumit të Vjetër, shkonin atje edhe faleshin. Kurse ata që kishin probleme shëndetesore për vete, ose për fëmijët e tyre, merrnin qilima për të fjetur atje rreth mureve të asaj kishe për tërë natën. Kisha e Shëne Premtes sikur na bëri magji me freskinë e saj brenda mureve dhe nuk po na bënim këmbët të largoheshim.

In memoriam Si nisi romani “Lumi i Vdekur” i Jakov Xoxës-II
Me të dalë nga dera e kishës, u ulëm në shkallët e saj të drunjta. Dhe, atë çast nisa t’i rrëfeja Jakovit se kush e di se sa herë tok me shokët e mi të moshës së fëmijërisë, kur vinim gjatë muajve të vjeshtës ose të dimrit për të gjuajtur mullenja me gracka, sa herë qëllonte të na zinte shiu, futeshim brenda kësaj kishe të vjetër që të mos lageshim. Gjahtarët e peshkatarët e vegjël e kishin kishën e Shëme-Premtes si shtëpi të dytë.

Pas pak minutash zbritëm shkallët e drunjta dhe shkuam nga shtrati i thatë i lumit . Vajtëm dhe qendruam tek një lundër e braktisur, prej disa muajsh, që prej kohës, kur qe tharë uji. Po rrinim duke soditur heshtur kishën edhe nga ajo anë. Lundra, ku ishim ulur, kishte formën e sovajkës, e cila vozitej jo me lopatë, po me anë të një druri si shkop i gjate që në Myzeqe i thonë “koll”. Sado primitive ajo lundër, nga mënyra se si vozitet, të kujton gondolat e Venetikut, të cilat, brenda lagunës, ngiten me nje dru, si shufër e madhe, që venecianët e quajne “palo”.

Shenojmë se më vonë, kur Jakovi do të blente çiften dhe do të bëhej gjahtar, ai do të kishte raste ta përdorte edhe vetë këtë lloj lundre.

Duke e vëzhguar kishën nga ana e shtratit të lumit, shikonim qartë ronitjen a po brejtjen që i kishin bërë murit valët e ujit, kur mbushej degë më degë. Pra çdo dimmër kisha e Shëne-Premtes ishte e kërcënuar nga lëpirja dhe grryerja që i bënte uji në themele, gjë që ishte e rrezikshme për godinën sado e fortë që të dukej.

Dhe duke biseduar për rreziqet e mundshme të asaj kishe, Jakovi tha duke marrë një zotim: “Sa të shkoj në Tiranë , do të vete në Institutë të Shkencave dhe do t’ua bëj të qartë gjendjen e kësaj kishe, që është vërtetë një monument i herëshëm kulti.”[2]

Në atë çast e gjeta me vend që, të bisedoja me Jakovin për motive dhe kuriozitete që më shqëtësonin qysh kur ishja fëmijë dhe dilja këtej nga ana e Kurorës së Laçanit për të zënë peshq dhe për të gjuajtur mullenja: ”Pse ishte ngritur aq larg prej të gjithë fshatrave ajo kishë? Ku ishin gjetur ata gurë aq të mëdhenj? Po tullat aq të veçanta nga do t’i kishin sjellë? Pse çatia e kishës ishtë bërë ovale në formë qemeri me tulla? Ç’ ishtë ajo ajodhimë si një e dalë në formë gunge?. Dhe në fund të fundit pse ishte ndërtuar ajo kishë aq larg qendrave të banuara!? Jakovi, pasi më dëgjoi, m’ u përgjegj pa vonesë: ”Këto që thua janë kuriozitete me inters, po janë ca jashtë profilit tonë. Në qoftë se do të përpiqeshim të bënim ndonjë shpjegim, do të dukeshim amatorë. Unë e kuptoj se kjo kishë meriton të studjohet, po nga një historian,… specialist për objektet e kultit, siç është fjala vjen Theofan Popa.

Kisha e Shëne-Premtes me vjetërsinë murale të saj si dhe me panoramën romantike e plot ekzotizëm do t’i linte një përshtypje të veçantë Jakovit . Shumë nga ngjarjet e subjektit të romanit “Lumi i Vdekur” do të realizohen aty tek kjo faltore e moçme , prandaj shikojmë shprehje të tilla në roman: te kisha e Shën e Premtes në Laçn, tek Pylli i Shëne-Premtes, tek ullastrat e Shëne-Premte, tek kurrizi i Shëne-Premtes, tek lëndinat e Shëne-Premtes, tek kullotat e Shëne-Premtes, nga Trokthi në Shëne-Premte, tek shkallët e drunjta të Shëne-Premtes, drejt dajlanit të Shëne -Premtes,(janë emra nga toponimia e veprës në fjalë).

Të gjitha këto detaje, brenda romanit, tregojnë përkushtimin e shkrimtarit ndaj faktit real, që i jep dorë frymëzimit të tij, ashtu siç pohon studiuesja Sh. Islamaj se Jakovi është sinonimi i ndërgjegjes krijuese[3]. Një nga episodet më të pikëllueshëm të romanit do të pasqyronte Jakovi pikërisht këtu në mjediset e Shëne-Premtes, kur do të ndodhte përmbytja nga vërshimi i Lumit të Vdekur. Kjo tablo, që do të pershkruante ai në vepër, shpreh një pamje tronditëse mjerimi me përmasa migjeniane:

Dhe le ta shikojmë konkretisht si e pasqyron shkrimtari episodin e përmbytjes në vepër::

U ngjall Lumi i Vdekur, mjerë të gjallët!

U ngjall Lumi i Vdekur, mjerë të gjallët !- Klithi lopari me sa pati në kokë, duke shprehur frikën e tij…. Dhe krisi nëpër fushë, duke thirrur fort e më fort

– U ngjall Lumi i Vdekur! U ngjall Lumi i Vdekur!

Britma të tjera barinjsh të tmerruar i bënin jehonë:

U ngjall Lumi i Vdekur!
Në fushën e mbytur në mjegull e ujë nisën të dëgjoheshin llapashitjet e çakërdisura të njerzëve e të gjësë. Çobanët, zënë befas në mes të fushës, andej det këtej lumë e kënetë, s’ dinin nga t’ia mbanin…Qante qielli, ulurinte deti, thërriste robi, blegërinte e pallte gjëja e gjallë ..Fshatarët shkonin e vinin tutje-tëhu me vrap, me plaçka ngarkuar e bagëti vënë përpara, pa ditur nga t’ia mbanin e si t’u shpëtonin vërshimit e munxosjes së Lumit të Vdekur, që kishte dalë nga “varr” i tij. Dhe ja atëherë……………..

Leksi me djalin e mbytur ndër duar ngjiti shkallët e drunjta të ShënePremtes dhe u fut në të ndarën e vetme, gjysmë të rënuar e gjysmë të zbuluar, të faltores së lashtë. Shtroi gunën mbi truall dhe vendosi mbi të, lehtë e lëndimthi, trupin e njomë e të shuar të të birit..

E dhamë këtë pasazh nga romani për të kuptuar se si merrte spunto fantazia e Jakovit, duke nisur nga realiteti konkret siç është rasti i kishës së lashtë të Shëne-Premtes. . I gjithë episodi që ka të bëjë me fundin tragjik të Ndonit, eshtë një shprehje që tregon se në veprën e tij Xoxa ka dashuri të pandalshme për njeriun e tokës së tij, për popullin, atdheun, e kombin dhe si i tillë është pjesë e ndërgjegjes së popullit, është shprehës i saj.[4]

*

* *

Në këto e sipër lamë pas Shëne-Premten buzë Lumit të Vdekur. Dhe ikëm duke ndjekur tragën e qerreve, që çante përmes kullotës verore drejt fshatit. Prapa shpinës kishim detin Adriatik, dhe disa gjole, që vinin si varg para grykës se Lumit të Vjetër, si gjolin e Kërrnicës, gjolin e Gallanit dhe atë të Povelçës, që arrinte deri te Pylli i Madh.. Kurse përball na shfaqej pylli i Shën-Pjëtrit gjithë qiparisa, vidha e lisa të stërlashtë.. Para syve tanë , nga e djathta, shtrihej edhe kodra e Apollonisë me rrënojat murale sipër dhe, ndanë saj ngrihej si një gisht i zgjatur gjiganti, Shtylla antike e Shtyllasit, që lartësohej sa takonte qiellin. Tek shikonim rrethe përqark, na dukej sikur ecnim në një si skenë në formë patkoi. Ashtu ngjante atëherë sipërfaqja kënetore e Hoxharës. I përmënda gjithë këto emra vëndesh, sepse mbi to fantazia e Jakovit do të ndërtonte veprimet e subjektit të romanit të ardhshëm “Lumi i Vdekur”. Tek iknim për gjatë tragës që gjarpronte midis bimëve dhe barishteve të ndryshme, kudo na shfaqej flora e kënetës me gjithë shumëllojshmërinë e vetë: fshesa kripje, jamruk, truska, çole , grëmi i kripur, shkurre marinash dhe labot i egër.

Dielli kish anuar shumë nga perëndimi, po rrezet e tij e kishin nxehur tokën e çarë kënetore gjat tërë ditës. Avujt e kripur sikur dridheshin dhe shumë figura bimësh edhe kafshësh transfiguroheshin, dukë marrë pamje vigane për arësye të iluzioneve optike. Atë çast xhamat e dritareve të Manastirit të Shën-Mërisë në kodrën e Apolonisë reflektonin butësisht rrezet e diellit në perëndim e sipër. Flladi që vinte nga deti përhapte erën e kripur të gjolit të përtharë, që kishte edhe atë aromën ngacmuese të jodit . Në ecje e siper ndjehej ajo kënaqësi që të jepë natyra virgjine me gjithë erëzat e saj dehëse të bimëve të egëra. Pasi kishim ecur nga dalë gati për një gjysëm ore përmidis bimësisë kënetore, ndalëm dhe u ulëm tek një trung druri të rrëzuar nga barinjtë e merasë. Ndodhëshim në atë pjesë të kullotës që ishte krejt shëllire dhe e zhveshur nga çdo lloj bimësie. Atëherë, duke soditur hapësirë rreth e qark, i thashë Jakovit:

-Këtë pjesë të kullotes e quajnë Trokas dhe është vendi më i pëlqyer i barinjve.. Këtu luhet cingël, dokërr dhe bidakthi me shumë kënaqësi.

– Po pse të jëtë aq i pëlqyer?- tha Jakovi..

– Sepse nuk të humbet as cingëla, as dokërra edhe kur i jep me aq forcë sa të ha krahu.

Jakovit siç dukej i kishte tërhequr vëmendjen emri i asaj ngastre me shëllirë të thatë ” Troka-s” dhe vazhdoi të më thoshte:”Po sikur ta quajmë Vendi Trokth”?

Është mbase e njëjta gjë, ia kthëva unë, vëtëm se ndryshojmë gjininë gramatikore.
Edhe për këtë rast ai seç shkroi në bllokun e tij të shënimeve. Nuk e pyeta për efektin që do të kishte ky detaj toponomastik “Troka-s” në “laboratorin” krijues të shkrimtarit . Vëtëm se kur u botua romai “Lumi i Vdekur”, morëm vesh se ngjarjet e subjektit të veprës, që fillonin në Grizë, dhe vijnë e shtjellohen në fshatin tjetër, pranë Lumit të Vdekur, që quhet Trokth. Siç do të shkruante vetë Jakovi:

“Trokthi ne roman është fshati Shën- Pjetër”[5]

Atë kohë kur u bëmë gati për të nisur rrugën drejt shtëpisë, pamë se po na afroheshin dy gjahtarë, ishin kushurinj të mi, Vllas Mici dhe Sokrat Mici, që në atë kohë ishin shumë të rinj dhe për t’u dukur se u kishte ecur gjahu, kishin nxjerrë sqepat e shpendëve jashtë çantave të tyre; i pari kishte vrarë një pëllumb të egër guhak dhe tjetri dy turtuj. Sa u njohën, dhe biseda që nisi kishte të bënte me gjahtarinë, me llojet e shpendëve të egra, me lepujt e egër, dhelpërat dhe çakenjte, që ndonjë hërë dilnin pa pritur. Dhe, ndërsa dëgjonte rrëfimet e tyre për çështje të gjahut, Jakovi nuk harronte “gjahun” e tij për të gjuajtur fjalë të rralla, ose pak të dëgjuara si “verriu bigaç”, “peligorga e bukur”, “llogaçe me lluçë”, “pllashtirë e vogël”, vetëm se kësaj radhe nuk nxori bllokun e shënim, me qëllim që ato fjalë, të cilat i dukeshin te veçanta, të përsëritëshin natyrshëm dhe ashtu t’i fiksonet në kujtesë.

Edhe mua më pëlqen sporti i gjahut – u tha Jakovi,- dhe gëzohem që njoha dy mjeshtra gjahtarë. Vitin tjetër shpresoj se do të mbledh para nga botimet e mia dhe me to do të blej një çifte.
Ndërsa ata me një mënyrë shumë miqësore ia kthyën atij me çiltërsi:”Mos prit sa të blesh çiften tënde. Hajde me ne , kur të duash, dhe të gjuash me armët tona. Dhe ashtu u bë. Sokrati në Shën – Pjetër dhë Vllasi më banim në Pojan qenë “instruktorët” e parë

për Jakovin në sportin e gjahut. Jakovi mbeti mik i pandarë nga ata për gjithë jëtën.

Kur i tregova Jakovit për Vllasin se ai djalë ishte nga dega e Micallarëve të shpërngulur prej Shën-Pjëtrës në Pojan, atij iu shtua dëshira që të dëgjonte më shumë rreth vendosjes së tyre atje.

Po të kini dëshirë të dëgjoni për familjen tonë, – i tha Vllasi,- urdhëroni nga shtëpia; babai do ta ketë për nder që të llafosë me ju, jo vetëm për familjen, po edhe për tërë fisin.
Si thua, do t’i përgjigjemi ftesës,- foli Jakovi, duke shikuar nga unë.
Shkojmë , i thashë,- nuk është aq larg; tre çerek ore me ecje normale.
Ashtu u ndamë me Vllasin dhe u nisëm drejt shtëpisë tok me Sokratin.

Sa u futëm në oborr, ndjemë aromën e koprës, përzjerë më ato të gjethe dafinës, mendrës dhe rigonit. Në vatrën jashtë shtëpisë nëna po piqte me çerep një tavë më patate dhe me mish bibe.

– Kjo pamje dhe këto erëza më kujtojnë fëmijërinë, se edhe nëna ime me kunatën e saj teto Marien e përdornin shpesh here çerepin jashte në oborr për të pjekurr tavë dhe byrekë,- u dëgjua Jakovi tek u ulëm në stolat e rëndë pranë tavolinës prej dërrase , nën dritën e hënës, të ndriçuar edhe nga një llampë vajguri.

– Me sa duket,- tha nëna, në bisede e sipër- ju paskan mbetur në mendje peripecitë tona si fis.

Po,- shtoi Jakovi,- kjo ngjarje më ka tërhequr më shumë nga gjithë sa kam dëgjuar rreth të kaluarës në Myzeqë. Për punën time si shkrimtar, kjo ndodhia e rëndë e fisit tuaj është si ajo majaja, që i hidhet miellit në magje për të zënë bukën e mbrume. – E po, atëherë, të daltë për mbarë,- uroi nëna, dhe shkoi për të sjellë pjatat dhe tavën e pjekur në çerep, për të shtruar darken.
Pastaj, kur u ul në tavolinë, si për të mbajtur gjallë bisedën, nëna pyet përsëri:

-Nga shetitja që bët sot, gjetët ndonjë gjë të mirë që ia vlente per tërë atë udhë të gjatë, që bëtë më këmbë.

.- Nuk më hiqet nga mendja Shëne-Premtja, – u dëgjua Jakovi,- Sa mirë që nuk e kanë prishur njerëzit, qoftë edhe për t’i marrë gurët për themele shtëpish, me që dihet se në këto anë nuk ka gurë si material ndërtimi.

-Është vetë Shenjtorja, që e ruan kishën, – sqaroi nëna, se Shëne -Premtja ka hije ashtu siç ka edhe Shend- Illiu, që ndodhet midis Pojanit dhe Kryegjatës. Që ta ngasim fjalën ,- shtoi nëna,- ca vjet përpara se të hynte Italia e Dytë, kumandari i xhandarmarise në Fier donte lëndë ndërtimi për të ngritur një shtëpi, dhe na urdhëron ca spatarë, që t’i prisnin dru në pyllin e Shënd-Illiut. “Jo,- i thanë ata druvarët,- Shënd-Illiu ka hije dhe të shuplakë”. “Prisni dru dhe në qafën time” u tha ai kumandari. Dhe ata ashtu bënë, shkuan në pyll dhe prenë me spatë lëndë ndërtimi për qepra, për trarë dhe binarë. .Po ç’ ndodhi…. Pa pritur të mbërthehej qeresteja lartë në çati, kumandari i xhandarëve pethiti, luajti nga trut e kokes dhe, atëherë shokët e tij e shpunë në Itali që të shërohej nga mendja…. Kështu , që kjo ndodhi u bë një mësim për të gjithë dhe qysh atëherë askush nuk ka guxuar të prek trojet e shenjtorëve.

– Shumë përshtypje më la edhe Lumi i Vjetër, nuk është dhe aq i gjatë, po ka shumë kurora. Nga të dyja anët kishte ca gjelbërime, kurse shtrati i tij dukej i thatë si tokë e shkretë, pa asnjë bimë, pa jete, tamam si shtrat i një lumi të vdekur.

– Tani, në verë, – vazhdoi nëna,- ashtu i heshtur dhe i qetë duket ai, si një vend ku mund të luajnë dhe kalamajtë si të duan dhe çfarë të duan…., po, po ta shikosh nga fundi i vjeshtës, pa le në dimër,…….. sa i egër bëhet. Është lumë gënjeshtar. Në çdo kurorë të tij bën nga nje vorbull, ku thonë se bëjnë fole shejtanët. Mbase janë edhe fjalë kot. Po siç tregojnë pleqtë e vjetër të kësaj ane, ata laçot, që flenë tek Pirgjet e Laçenjëve, ndanë Shëne- Premtes, me të ndjerë se vjen ujët e detit, zgjuhen dhe secili futet në një vorbull si në një fole. Ç’ është e vërteta, duhet thënë se tok me ujin e detit vjen e futet dhe një sasi e madhe peshku nga të gjitha llojet. Pa nisen pastaj për gjuajtje peshkatarët me fushnjera, me rrjeta e me çërrnik[6] e çikëza[7]. Ka dhe nga ata që nuk i dinë gjithë hilerat e vorbullave të lumit dhe humbasin jeten pa u kuptuar. Ja, pak kohë më parë e gënjeu lumi një djalë, Meçan e quanin, dhe prandaj barinjtë sot e quajnë atë vend Kurora e Meçanit. Biseda e asaj darke u mbyll duke folur për atë pjesë të trungut të Micallarëvë, që u shpërngulën nga Shën -Pjetra në Pojan. Me që të nesërmën do të shkonim atje, pra në Pojan, Jakovi deshte të dinte paraprakisht diçka më shumë rreth shkakut të vendosjes së kësaj dege të fisit në atë truall te ri.

Arsyeja e parë qe skamja, varfëria, – foli nëna,- ishim familje e madhe me shumë fëmijë, që donin të hanin. Siç e thamë me ortakët i lamë duart, kamina nuk po na ecte, toka ishte kërkërishte gjysëm e kripur dhe nuk prodhonte. Atëherë, kur dëgjuam se një kosovar, për arsyet e tij, do ta shiste shtëpinë jo shumë shtrenjtë atje në Pojan, u mor vendimi dhe u ble ajo shtëpi dhe ashtu shkoi atje xha Koli me gjithë fëmijë e tij dhe me një të vëllane, Pilo Micin. U vendosën në atë godine, midis dy tre shtëpive të tjera kosovare, që qenë rregulluar, po atje, ca kohë më parë .
Me një fjalë, të shpërngulurit nga Kosova dhe të shpërngulurit nga Myzeqeja bëhen fqinj, a po jo,? – shtoi Jakovi.
Fise të ndryshme, po me halle të njëjta. Nevoja të mëson si të bësh fqinjësi dhe shoqëri – tha nëna.
Për librin që do të shkruaj, mua më interson një rast i tillë , ku të ikurit nga Kosova dhe të shpërngulurit nga Myzeqeja miqësohen si njerëz të dëbuar nga trojet e tyre pa dashje, po me dhunë prej të tjerëve.
Pastaj Jakovi u drejtua nga unë me sy që po i ndrinin nga mendimi, duke më thënë: “do te doja që këtë fqinjësi ta kthej artistikisht në një miqësi, dhe, simbolikisht të lë të nënkuptuar idenë e dashurisë, të vëllazërimit dhe të bashkimit të Shqipërisë me Kosovën për sot edhe për kohët që do të vijnë.

I V

Të nesërmen në mëngjes u nisëm për ne Pojan. Rruga më e shkurtër binte përmes kënetës së tharë, pikërisht në atë hapësirë që quhet “Vija e Ngjalës”. Ecnim për gjatë një trage , që gjarpëronte midis bimëve të egra barishtore të kënetës. Pas pak minutash, në mbarim te Vijës së Ngjalës; udha na nxori te nje vend me shumë çole dhe truskë.[8] Dhe midis këtyre bimëve barishtore u dukën tri gropa të thella dhe të gjëra, të cilat nuk ishin tharë deri ne fund. Për rreth tyre kishte cifla te ndryshkura hekuri.

“Këto gropa,- i tregova Jakovit, – jane gjurmë të një bombardimi të kohës së luftës. Ishte pranvera e vitit 1944. Atehere ishja ende femijë dhe po mblidhja lule shengjergji me porosi të nënës për darkën e Epitafit, që kremtohej në kishë të Premten e Zezë. Ndodhesha tek ai Pylli i Madh i xha Rrapos, ndanë kënetës. Kur po përpiqesha të lidhja tufat me një fill zhuke, dëgjova zhurmën e tre aeroplanëve që u shfaqën me një herë sipër pyllit. Duke fluturuar mbi kokën time, zhurma e tyre u bë trondiste; u struka midis drurëve, që të mos më shikonin pilotët dhe më merrnin për gjermanë që po maskohej për t’u fshehur. Ashtu më dukej mua. Me zemër që më dridhej nga tmerri, u bëra njësh me tokën. Po pas nje minute, ata, aeroplanët, qenë larguar nga pylli për në drjtim të kodrës së Pojanit, ku ishte një garnizon ushtarak gjerman. Pra, ata, pilotët, nuk kishin pumë as me pyllin dhe as me mua, po me gjermanët, të cilët nisën me një herë t’u kundërviheshin me mitralos kunder ajror nga kodra e Apolonisë, ku qenë vendosur. Edhe aeroplanët filluan të gjuanin nga sipër. Zjarr me zjarr. Në ato rrethana, i frikësuar, u zvarrita pas nje dru lisi me trung të madh dhe degëgjërë. Qendroja në heshtje si një zog i trembur. Sikur më dridheshin gjunjët dhe nuk më bënin këmbët të merrja udhen për në shtëpi. Për një çast m`u duk sikur gjuajtjet me mitralos u ndërprenë. Dhe pikërisht atëherë …… se si më ngjajti që nga barku i aeroplanëve diçka vetëtiu si dritëz në pasqyrë . Po pas nja dy tre sekondash u ndje një buçitje e llahtarshme bombardimi sa u drodh toka. Mua m’u ngjeth misht. Pastaj dëgjova se si gjëmuan një herësh edhe dy bucitje , po me të njëjtën forcë shperthimi. Në ato sekonda gjëmimi, tejet i frikësuar, m’u bë sikur aeroplanët do t’i ktheheshin pyllit, ku qeshë strukur unë. Po jo, aeroplanët nuk kishin punë fare me Pyllin e xha Rrapos. Ata, siç dukej kishin urdhër të bombardonin vetëm mbi kodrën e Apolonisë . Po të pasigurt për të gjuajtur pikërisht atje mbi garnizonin gjerman, e kishin parë të udhës t’i hidhnin bombat aty tek “Vija e Ngjalës”. Dhe, Pas atij bombardimi, aeroplanët nisën fluturimin drejt perëndimit nga an a e detit Adriatik, për të vajtur te baza e tyre ajrore ne Mesdhe.

Kur aeroplanët humben tutje në qiell përmbi det, unë mora vrapin dhe me nje frymë mbrrijta në shtëpi. Nëna, që po më priste, më përqafoi dhe më pyeti se mos më uturinin veshët nga bombardimi. “Dëgjon mirë më tha”, po thashë, “të dhemb koka anës veshëve”, jo iu përgjegja.

Mbas pak kohe, po atë paradite, shume djem të Shen-Pjetrës dhe të Pojanit, të bërë kuriozë erdhën këtu, tek “Vija e Ngjalës”, për të parë vendin që qe bombarduar. Ciflat dhe ashklat metalike të bombave, që shkëlqenin nga dielli, qenë shperndarë për rreth gropave të hapura nga shperthimi. Disa nga çunat e mëdhenj, qe kishin nisur të pinin duhan fshehur, kërkuan dhe gjetën copa predhash pak të trasha dhe i merrnin që t’i përdornin si masat, mbi gurin shkrepës me qëllim që t’i jepnin zjarr eshkës.

Duk dëgjuar rrëfimin e asaj ngjrjeje, mbaj mend se Jakovi më tha, perveç te tjerave, se kishja një fëmijëri me episode interesant nga jeta, dhe se përdorja nje fjalor popullor të pasur nga ana leksikore, që do të më jepnin dorë për shkrimet e mia në të ardhmen..

*

* *

Pas pak minutash, me biçikletën për dore mbrrijtëm në Pojan. Duke iu ngjitur kodrës së Apolonisë, kthyem koken pas dhe pamë si në pëllëmbë të dorës gjithë hapësirën, ku patëm shetitur një ditë më parë.

Duke ecur iu afruam murit rrethues të qytetit antik, afër të cilit ndodhej oborri i xha Kolit, i cili, i lajmëruar nga i biri se do t’i vinim për vizitë, nuk pati dalë prej shtëpisë dhe po na priste. U takuam në oborr dhe pastaj ai na futi në shtëpi. Me t’u ulur në divan, me një herë xha Koli iu drejtua Jakovit: – Si e pëlqen duhanin, o mik? me kuti, a po të hekurosur…..

Të falemnderit, po unë nuk e tymos fare.
Mirë ke bërë që e paske lënë, po ne këtej nga fshati e kemi këtë të flamosur duhan si shtytje për muhabetin.
Pastai ai u kthye nga unë dhe më zgjati kutinë me duhan të grirë, ku kishte edhe cigare të dredhura.

Në të vërtetë as unë nuk e pija duhanin, po nuk mund t’ia prishja xha Kolit, se jo vetëm po më bënte nder, po edhe po më “gradonte” midis të njerzëve të fisit. Për atë, tani e tutje, unë nuk isha më një çunak, po një djalë i rritur midis burrave. Dhe sakaq, ai vuri eshkën mbi gurin shkrepës, i ra me masat dhe xixat e gurit e ndezën atë, që do t’i jepte zjarr cigares. Era e eshkës dhe e duhanit të grirë krijonin vetiu një aromë të veçantë që po më dukej e këndshme, vetëm se duhani ishte i fortë dhe unë më tepër tymosja se sa e thithja.

Pasi ndezi cigaren, xha Koli u bëri zë vajzave që të nxirrnin kovën nga pusi, ku ishte vënë një pjepër qarrës për t’u freskuar . Pjepri sa kaq qe prerë nga vajzat dhe fetat e tij qenë vendosur nëpër pjata. Dhe ashtu biseda filloi duke ngrënë fetat e shijeshme të pjeprit. Në fillim xha Koli foli për dëbimin e fisit nga Griza dhe pastaj për largimin e tij dhe të të vëllait nga Shen-Pjetra, në Pojan.

Kur e ndjeve veten më keq, kur ikët nga Griza, a po kur u larguat nga Shën-Pjetra- i itha atij Jakovi.
Largimet dhe ndarjet janë gjithnjë të dhimbëshme, – u dëgjua xha Koli, – sepse lë pas njerëzit, shtëpinë, truallin, varret e njerëzve të gjakut. Po dëbimi nga Griza na lodhi dhe telikosi shumë, se për ne në atë kohë ishte larg, tepër larg që të lëvizje si familje edhe si fis.. Pastaj që andej nga Griza ne na dëboi i ligu.. Kurse ikjen nga Shën-Pjetra, për në Pojan, e patëm më të lehtë. E para se e zgjodhëm vetë vendin, dhe e kishim shumë afër, si fshat. Dhe lidhjet me vëllazërinë nuk i ndërpremë . U ndamë vërtetë, po ishim prap zëre se një shtëpi.
Po ajo kënga për vrasjen e Petos, që na e tregoi Nënë Lina, a të kujtohet? – e pyeti prap Jakovi.
Si nuk më kujtohet, në ato kohëra e këndonim nëpër gostira, kishte raste që merrej dhe me valle, – i u përgjegj ai.- Po kjo kënga, që u ka treguar nëna Lina është ca e vonëshme, sepse tregon hasmërinë e dytë. Kurse kënga me e vjetër është ajo që rrëfen për hasmërinë e parë. Që ta dini ju, nëna Linë ishte çupë fare e vogël atëherë, mbase nuk kish lindur akoma. Dhe, kështu, mbase nuk e ka ditur mirë hasmërine e vjetër. Që ta merrni vesh mirë , hasmëria e parë me beun filloi me gjyshin tim xha Trifonin dhe të vellanë e tij, xha Jançen. Beu nuk i donte dhe si shkak për t`i debuar, gjeti djegien e kashtes së kënetës së Grizës. Kashta pirrë dhe kashta fryjtje e Grizës ishte e mrekullueshme për mbulesë çatish, si për kasolle, si për shtëpi. Ishte koha kur nuk kishte qeramidhe, tjegulla, si i thonë tani. Dhe, prandaj kushtonte shumë kashta. Beu, që e dinte atëherë këtë gjë, me qëllim fitimi e pati marrë iktizam[9] nga shteti, kështu që sipas rregullit të atëhershem, kishte të drejtë të shiste kashtë sa të donte e me çmimin që i pëlqente. Mirëpo nje ditë te nxhetë gushti në kashtë ra zjarri. Askush nuk u gjent si fajtor. Bekçiu i kënetës, si punë roje të themi, si me porosi të beut shpifi, se gjoja Micallarët, i kishin vënë zjarrin kashtës. Çështja vajti dhe në gjyq, ku bekçiu doli jallan shahit[10], duke thënë se Jançe Mici dhe Trifon Mici kishin vënë fshehur nje eshkë të ndezur në një dëng me kashtë. Kështu gjyqin e fitoi beu, dhe gjyshi im me të vëllanë e tij u dënuan me burg dhe i shpunë në burgun e vilajetit, në Janinë. Bënë ca vjet burg dhe, pastaj, duke paguar ryshfet, më në fund dolën nga burgu. Kur ata u kthyen nga Janina, djemëria e fisit kishte nxjerë një këngë , që siç ma ka treguar Nëna e Madhe edhe e kënduan, asi kohe:

O Zengjel bekçiu, jallan shahit dole,

Jançen e Trifon, në burg të Janinës çove. O Zengjel bekçiu, herët ose vonë,

Hakën do ta lajmë për Jançen e Trifon .

Kështu, si thotë dhe kënga, haka u mor, po hasmëria mbeti. Kënga që u ka treguar juve Nëna Lina, për vrasjen e Petos, në Mbyet, te Çesma e Shën-Kollit, tregon hasmerinë e dytë, flet për atëherë, për atë kohë, kur na dëbuan fare nga Griza.

Atë çast, si për t’u ndodhur në bisedë, unë ndërhyra dhe i thashë xha Kolit në se e dinte se pse profesor Jakovi e pyeste për shumë hollësira nga jeta e fisit.

Si ore nuk e di,…. po më tregoi Vllasi, djali i madh, mbrëmë. Ky ka ardhur me synimin që të na bëjë një libër për të kaluarën tonë dje. Mora vesh nga djali se miku është një profesor, që lë Institutin e Lartë dhe lë bulevadin e Tiranës dhe vjen këtu te ne, në Pojan dhe në Shën-Pjetër, midis pluhurit dhe baltës. Prandaj, more çun , për këtë gjë unë e nderoj këtë njeri në mënyrë të veçantë, i cili edhe pse është profesor dhe ka një barrë mend, di të ulet edhe në rrogoz, për të dëgjuar brengat e njezëve të vuajtur.
I prekur nga ngjarjet e vjetra që gjoi, Jakovi e pa të udhës t’ i thoshte burrit të moshuar:

– Po edhe unë bir i kësaj balte jam , o xha Koli, në Fier jam rritur. Fieri nuk është as dhjetë kilometra që këtu nga Pojani,… si të mos kem dëshirën të dëgjoj e të shkruaj për ngjarje nga jeta juaj.

– Për këto që po thua, t’ u bëfshin gjithë fjalët e shkruara ar dhe argjend, – uroi xha Koli

– Çështja është se për librin që do të shkruaj Jakovit do t’ i duhet të shkelë herë pas here këtu në Pojan edhe në Shën-Pjeter, – i thashë unë atij.

– Po le të vijë pa gajle fare, ja tek e ka dhomën; kur është miku yt, është edhe miku ynë, – u dëgjua me një herë xha Koli.

U falem nderit për mikpritjen dhe dëshirën që po tregoni për të më ndihmuar. Me fjalët tuaja marr zemër që të vij sa më shpejt për t’ u takuar dhe për të biseduar.

-Të urdhëroni pa teklif. Një shkronjëtari si ju e ka për nder ta pres jo vetëm unë, po çdo pojanak .

U ndamë me xha Kolin, duke marrë me vete përzemërsinë e tij dhe u nisëm sipër për në qender të qytetit antik..

In memoriam Si nisi romani “Lumi i Vdekur” i Jakov Xoxës-II *

* *

Dhe ja, kur kishim bërë vetëm disa çapa në të përpjetën për te manastiri, u pa duke zbritur ciceroni plak i Apolonisë, Pilo Samarxhiu.

Paske ardhur me biçikletë, – i tha ai Jakovit, – kurse xha Naka, kur ishit të vegjël, u sillte me birotçe.
– Më vjen mirë që na mbajke mend, – ia ktheu Jakovi.

– E, po si djem qyteti, ju i bënit nder manastirit të Shën-Mrisë, kur vinit, atë ditë të shenjtë të 14 gushtit.

Atë çast Jakovi mori që ta njihte me mua, duke i thënë xha Pilos:- Ky është studenti im .

Po ai ia preu fjalën:

Edhe këtë e njoh, – u dëgjua xha Pilua,- Ky është i biri i Çaçit. Tok me të atin e këtij kam bërë kurbet në Massachusetts. Kemi punuar në American Optical Company [11] për vite me radhë, në Southbridge, afër Bostonit.
Pastaj, xha Pilua u drejtua nga unë e më tha si më njanë: “Ti mos e ça koken se them kështu; se fundja në vamë në Amerikë, për punë vamë…- dhe , pasi më ra pak në sup, na tha të dyve:

Mora vesh se po më kërkonit. —– Dhe ja, u gjetëm pa zor,- foli Jakovi.
E po tani, kthehuni nga shtepia . Ja tek është shtëpia ime, ngjitur me oborrin e xha Kolit.
Do të më pëlqente edhe mua, – shtoi Jakovi, – po do ta lëmë për një herë tjetër. Kësaj radhe,vetëm sa të takoja dhe të bisedonim sadopak për një fjalë që kam dëgjuar se do të fillojnë gërmimet arkeologjike në Apoloni.
Që do të fillojë puna arkeologjike, do të fillojë, po se kur nuk dihet me siguri. Vetëm se do të jënë për kohë vere.
Po mendoj se mos merrem vesh me arkeologët dhe të rregulloj një krevat sa për të fjetur.
Po nuk të volet, – ia ktheu xha Pilua,- Ata do të qëndrojne vetëm gjatë muajve të verës.. Po për strehë mos e vra mendjen. Çdo derë në Pojan është e hapur për ty. Pastajza, si do të rrish vetem ti në Manastir!
E di si është puna: – vaszhdoi Jakovi, – Kur shkruaj, mua më duhet edhe vetëmia.
Po pse, o i uruar, kërkon të ikësh si era. E shikoj që ke një hall. Rri të llafosemi shtruar dhe të largohesh me mendje të mbledhur.
Nxitoj, xha Pilo, se dua t`i dorëzoj biçikletën të zotit, dhe pastaj kam punët e gazetës. Herën tjetër do të vij të rri një kohë vërtetë të gjatë.

Po me gjithë ngutjen që kishte Jakovi për t’u kthyer në Tiranë atë ditë, vizitën lartë në kodër nuk e lamë pa bërë. Mbështetëm biçikletën te lisi i manastirit dhe morëm të përpjetën nga hyrja e akropolit. Pamë godinën e sajuar si shtëpi të arkeologut frëng, Leon Reit, gurët e stermëdhenj ciklopik, tek hyrja e Akropolit, murin rrethues të qytetit dhe ndaluam te portiku, që kishte shërbyer si një lloj shetitoreje, që nga shfaqej një pamje romantike e hapësirës së Myzeqesë..Që atje, nga lartësia e kodrës, dukej si në pëllëmbë të dorës, pylli i Shën-Pjetrit, Lumi i Vjetër me kurorat dhe bërylakët e tij, që shtrihej deri te kisha e Shëne- Premtes, Gjoli i Kërrnicës dhe pas tyre dukej deti Adriatik si një pasqyrë e kaltër. Kurse nga jug-perëndimi binin në sy dy kurrizet e murmë të ishullit të Sazanit, që ngjanin sikur po notonin në kaltërsinë e detit, sikur të ishin dy delfinë gjigantë, që po largoheshin nga cepi i hundës së zgjatur të Karaburunit.

Duke ecur ngadalë midis rrënojave të Apolonisë, m’u kujtuan ditët e fëmijërisë, kur vija e luaja me fëmijë të tjerë nëpër skutat e kodrës, ku shtriheshin gurë të vjetër, të rrëzuar. Në ditë pranvere, mësuesi ynë i shkollës fillore, Llaq Prençi, që kishte miqësi dhe njohje me mësuesit e Pojanit, Liu Lenën dhe Koço Xheron, na merrte tufë dhe na ngjiste për shetitje te kodra e Apolonise, ku na prisnin nxënësit e Pojanit. Dhe, ndersa mësuesit rrinin, duke biseduar, në hijen e lisit të moçëm, ne të vegjëlit, gjenim rastin e gëzuar të endeshim, duke luajtur gjith hare “milingoçi- troçi,- “hapa-dollapa”, “Symbyllaz”, a po lojën me “tura”.

Po kënaqësia jonë e madhe ishte kur shkonim tek një relike e kohës së luftës. Si në ëndërrim më kujtohet, një objekt i rëndë metalik, i lyer me bojë të gjelber, i ngulur në tokë me beton, që rrotullohej përqark një boshti të madh. Ky objekt ishte shtrati mitralozit kundër-ajror. Kishin kaluar disa muaj që ushtarët gjermanë qenë larguar, mitralozin e kishin marrë me vete, po shtratin rrotullues, të montuar në tokë e kishin lënë. Atëherë, kur shkonim atje për shetitje, ajo relike lufte bëhej për ne të vegjëlit një tjetër lojë zbavitëse. Dhe kur e rrotulloja me duart e mia tok me kushurinjte dhe shokët atë objekt lufte, më vinte në mendje, ajo ditë e të Premtes së Zezë të vitit të kaluar, kur unë mblidhja lule Shën-Gjergji te Pylli i Madh, dhe, kur më erdhën mbi kokë tre aeroplanë të aleatëve, të cilët ai mitralos kundër-ajror i qëllonte nga poshtë. Atë çast sikur ngazëllehesha dhe doja ta rrotulloja, rreth boshtit, sa më shumë atë send të rëndë prej hekuri, që ta harroja atë ditë të frikëshme.

Dhe ashtu, pas kësaj shetitjeje të shpejtë midis rrënojave të Apolonisë, Jakovi u nda me ciceronin plak të qytetit antik, duke i dhënë fjalën atij se do të vinte përsëri..

Ecëm nga dal të dy deri atje, ku rruga bigëzohet. Unë do të kthehesha në Shën Pjetër dhe ai do të nisej për në Fier me biçikletë.

Po para se të ndaheshim, Jakovi nxori bllokun e shenimeve dhe në një fletë të bardhë hoqi dy vija paralele. Midis tyre shkroi fjalët “Lumi i Vdekur”, duke më thënë mua: “Në qoftë se ky është Lumi i Vdekur, këtu poshtë, i takom te jetë Shën-Pjetri, poshtë, në të majtë duhet të jetë vendi “Troka-s”, a po Trokthi; më sipër kisha e Shëne-Premtes, dhe këtej, ende më majtas, e veçuar Vijae Ngjalës dhe këtu, në kodër, Apolonia .

Si të duket, i kam vendosur mirë vendet”

I ke fiksuar aq qartë, – ia ktheva,- sa në një hartë topografike.
Atëherë ai buzëqshi dhe më foli me optimizmin e tij karakteristik:

– Kështu, në këtë fletë letre, më duket se kam shtruar ekspozicionin e romanit të ardhshëm. Natyrisht, kjo skicë është vetëm fillimi. Në këtë kuadrat, që shtrihet në të dyja anët e Lumit të Vjeter, duhet të sistemoj gjithë materialin që kam mbledhur dhe do të vjelë tash e tutje. Do të kemi raste të takohemi dhe të flasim”. Më falnderoj për vemendjen dhe, tek u përqafuam, më la porosi, që kur të vija në Tiranë për provimet e janarit, të kthehesha edhe nga redaksia e gazetes për t’u takuar.

Më dha dorën duke më thënë:

Po largohem duke marrë me vete kaq shumë kujtime, ngjarje dhe shenime.
Dhe vërtet qysh ditën e parë të këtij udhëtimi Jakovi njohu vende që do ta ndihmonin për toponomastikën e romanit të ardhshëm: Shtratin e Lumit të Vjetër, kishën e Shen-Pjetrit, kishën e Shëne-Premtes, Vijën e Ngjalës si dhe vende, të cilat do të përshkruheshin dhe ndërlidheshin në mënyrë mjeshtërore prej autorit në romanin me emrin metaforik “Lumi i Vdekur”. Kështu që jo vetëm nga ana faktike, po edhe në kuptimin figurative, Lumi i Vdekur do të ishte si kolonë vertebrale e veprës me të njëjtin titull. Nuk e merrja me mend se isha bërë ashtu dëshmitar i zanafillës së një vepre tërheqëase, i një romani epope, me një nivel aristik, që romani shqiptar nuk e kish pasur deri atë kohë.

V

Pas kater muajsh shkova per provimet e sesionit te dimrit në Tiranë. Ishte janari i vitit 1956. U rregullova në hotel “Donika” se e kishja afër Institutit; po ashtu edhe menca e studentit ishte ngjitur me të. Që te nesermen, pasi studjova nja dy orë, u nisa dhe shkova te redaksia e gazetës “Zëri i Rinisë”, që ndodhej ngjitur me agjensinë e autobusëve. Zyra e“Tribunës Letrare” qe në katin e dytë. Ishte një zyrë fare e vogël, brenda së cilës qe vendosur një tavolinë e rëndë me shumë sirtare, skrivani, siç i thoshnin dhe dy karrike. E gjeta Jakovin të përqendruar duke redaktuar dorëshkrimet e renditura mbi tavolinë. U takuam dhe u ula në karriken e lirë. Që në minutat e para ndjeja se sa ngushtë ishte brenda asaj zyre. Ku e ku hapësirat midis Apolonisë, Shen Pjetres dhe Shene-Premtes së Laçanit dhe asaj zyre si kotec. Po matesha t’i thoshja Jakovit që të dilnim për ndonjë kafe, po nuk dija se si ishte rregulli dhe praktika zyrtare në orarin e punës. Po atë çast vjen e hyn brenda një vajzë e pashme, me trup mbi mesatar, me floke gështenjë me onde të mëdhaja , me sy të zes që shkëndijonin vezullime natyrshëm. Hijeshija e saj sikur e zgjeroi ngushtësinë e zyrës. E kuptova se i kishja zënë vendin dhe mora te ngrihesha, po atë moment u dëgjua Jakovi: “Kjo është Eglantina, redaktorja e re në gazetë”. Pastaj më prezantoi edhe mua. “Vjen nga Fieri”- i tha. E takova gazetaren e re dhe nuk e di pse m’u kujtuan shoqe shkolle nga qyteti i Shkodrës. Ndërkohë, Jakovi nxori nga sirtari një dispencë të mbërthyer dosido dhe ma dha mua, duke thënë:

Është e jotja, janë shkrime të letrarëve të rinj nga disa vende të Shqiperisë.
Me të marrë dispencën unë u ngrita. Të njëjtën gjë bëri edhe Jakovi, duke i

thënë redaktores së re:

– Tina, po dalim për një kafe.

Po në të vërtetë ne nuk shkuam në asnjë kafene. Kaluam përmes Pazarit të Vjetër dhe u futëm në klubin e gjahtarëve, një godinë përdhese pranë rruginave me gurë si gunga ovale. Klubi me ekspozimet e veta, disa lloj lëkurash të kafshëve të egra, të varura anendej këndej, si lëkura dhelprash, kunadhesh, lepujsh, ishte një kënd romantik qetësues. Shpendët e egra, të ballsamosura, si thëllënza, shaptorja, e rosaku qafëgjelbër e shtonin edhe me teper pamjen e romantizmit, duke e përforcuar edhe më shumë atmosferen e gjahtarisë. Atje morëm nga nje birrë me kriko dhe bërxollë dhe filluam të flisnim lirshëm për Myzeqenë e atyre ditëvë, dhe për tërë të kaluaren. Jakovi gjithnjë i jepte rëndësi njohjes reale te jetës nga çdo pikëpamje. Po në biseda ai ishte gjithnjë brenda vetes, edhe pedagog, professor i teorisë së letërsisë dhe shkrimtar, mjeshtër i stilistikës për krijime artistike të frymëzuara, po edhe amator i gjahut. “Faktet dhe episodet e jetuara me efekte dramatike duhet te jene embrione të veprave letrare, – më theksoi ai në atë takim, – që të bindesh për këtë praktikë krijuese, le të kujtojmë vetëm dy vepra të Shekspirit, “Romeo dhe Zhuljeta” a po “Hamleti”, zanafilla e të cilave është nisur nga ndodhi të jetuara. Naturisht, Shekspiri nuk bëri kopjimin e ngjarjeve, po subjektet e tyre fillestare i sherbyen atij si “maja” për të ngjizur e përgatitur “brumin” e dy tragjedive të tij të famshme. Dhe, ndërsa unë po mendoja për fjalen “maja”, që metaforikisht Jakovi e kishte gjellitur nga goja e popullit dhe po e fuste normalisht në fjalorin e teorisë së letërsisë, ai vazhdoi të më sqaronte më tej mbështetjen e vetë tek dy emigrimet e dhunëshme të fshatarësisë sonë, siç ishte rasti i fisit të Micallarëve nga Griza në Shën-Pjetër dhe i familjeve kosovare të dëbuar nga vatrat e tyre për qëllime shoveniste nga qeveria sërbe .

In memoriam Si nisi romani “Lumi i Vdekur” i Jakov Xoxës-II
Gjithësesi në qendër te bisedës ishte dëshira e tij për të shkruar nje vepër të re për Myzeqene. Ndjehej i frymëzuar dhe pasionant. Nga biseda merrej vesh se sa i dëshiruar ishte për të shkelur përsëri në Myzeqe.

“Mezi ç’pres të vij prap atje, – më tha , – të shkel në ato hapësira ku u endem bashkë, po edhe më gjërë, po për këto endje nëpër fusha më duhet të kem një shtysë, që të më nxisë, për të dalë nga Tirana, prandaj kam vemndosur me doemos të blejë nje çifte dhe të merrem me gjah, për të qënë sa më shumë midis jetës së gjallë.”

– Po, do të mjaftonte të shkoje atje, se çiften a po tekjen ta jepë çdo gjahtar, – i thashë.

– Jo, joo,- u dëgjua ai,- nuk bëhet dasma me miell hua.

– Sidoqoftë, – një çifte, në këtë kohë, kush e di se sa mund të kushtojë, duhen para.

– E di ç’ po mendoj, – vazhdoi ai, duke shikuar armët e gjahut të varura nëpër mur, – do të përdor parat që do të marrë nga honoari i botimi të drames “Buçet Osumi”.

– Je i sigurt se do ta blesh vetëm me lekët e honorarit.

– Do të merrem vesh dhe me Dhuratën; më tepër se kushdo ajo do ta kuptojë qëllimin tim për të pasur një armë gjahu. Çiftja do të më nxisë të vete sa më shpejtë në Myzeqe. Jo më kot Turgenievi qe aq i lidhur me sportin e gjahut. Do të kesh rast ta lexosh librin e tij “Kujtime të një gjahtari” që do të dalë së shpejti nga shtypi.

*

* *

Dhe vërtetë, pas disa muajsh Jakovi u bë me çifte të re, që ngjalli kuriozitet midis gjahtarëve në Shën-Pjetër dhe në Pojan. Jo vetëm sepse ishte e re, por ndryshe nga çiftet e njohura në Myzeqe, ajo e Jakovit nuk i kishte tytat paralele dhe horizontale, por njerën tyt mbi tjetrën. Ai e mbante me aq kujdes armen e gjahut, e fshinte lehtësisht anash me një leckë me vaj, i pastronte tytat përbrenda dhe e fuste në çantë rregullisht, sa herë bënte udhë të gjatë. Ndërkohë ua plotësonte kuriozitetin gjahtarëve të fshatit…….ua jepte edhe atyre të gjuanin me çiften e tij. Mbaj mend se një herë Sokrati u kthye nga këneta dhe solli në shtëpi një rosak gushë jeshil. “Gjuajta me çiften e Jakovit, – tha,- po është me të vërtetë armë gjahu e përsosur, merr shenjë dhe nuk të lë në baltë..

Po Jakovi, nga shkoi ?- e pyeta Sokratin.
U nis për në Pojan, e morën pojanakët me vete.
Pra, kuptohej se tani ai nuk ishte më një gjahtar fillestar. Tani qe përshtatur me shoqërinë e gjahtarëve dhe përpiqej të ndjehej i barabart për problemet e gjahut. Nuk ishte më ai Jakovi, që nxirrte bllokun e shenimeve nga xhepi për të shenuar fjale dhe fraza të veçanta. Tashmë ai e kishte bërë krejt të tijën leksikun e gjahtarëve. Në xhepat e tij tanime në vend të bllokut të shënimeve, gjendeshin shtupa liri, që i përdorte si siki[12] për të mbajtur të shtërngauar barutin dhe saçmet në fishekët e gjahut . .

Një herë, tek po ktheheshin nga gjahu i kënetës, e dëgjova t’i thoshte Vllasit të xha Kolit nga Pojani:

“Një rosë ngake, që e qëllova në fluturim, ra për tokë dhe m’ u fsheh në pllashtirat e mbushura me truskë, aq keq, sa mezi e gjeta tek një llogaçe midis rrënjëve të jamrukut. Ishte kjo një e folur e gjahtarit me gjahtarin, pa qënë e nevojëshme të sqarohej fjala “truskë”, llogaçe, a po “pllashtirë.”

Siç kuptohet tashmë, Jakovi dallonte me një herë gjithë shpendët e kënetës, po siodomos roast e egra. Ai ua dinte atyre sipas llojit emrat, fluturimin, ngakitjet e klithmat, që nxirrnin . Kjo prirje e tij, për të qënë sa më afër natyrës, do të ishte pjesë e stilit të larmishëm, gjë që do t’i jepte aq gjallëri dhe kolorit romanit të ardhshëm “Lumi i Vdekur”. Ja se si do ta përshkruante ai më vonë në roman një pamje kënete me rosa të egra në një kohë dimëri me ngrica:

“Natën e parë të acarit, kur kërret[13] s’ duruan, po lanë menjëherë lerat e dolën në stere, ngakiet, jeshilsit, fishkëllemat, çallmadarët e sqeplugat qendruan në zemër të moçalit, duke llapashitur me këmbët e tyre, që të mos ngrinte ujët.” ( Nga“ Kapitulli XII i romanit në fjalë)

Dhe si autor i ndjeshëm pas natyrës dhe botës së gjallë të shpendëve, Jakovi do t’i përshruaj ato me aq realizëm:

“Kërret, në errësirë, s’e kanë të gjatë fluturimin. Ngrihen këtu e bien pak më tej, duke rrahur krahët mbi ujë e duke lënë një vazhdë të argjendtë mbi kënetë, ndërsa fishllemat çajnë ajrin me një fërshëllimë shrapneli dhe e mbajnë frymën e

krahët larg, sa më larg rrezikut.”[14]

(“Lumi i Vdekur”- Kap.XI)

Jakov, i cili i qe futur sportit të gjahut nga pasioni për letërsinë, dalngadal po bëhej gjahtar i regjur. Ishte praktikuar me me gjithë llojet e gjahut, me gjahun e lepurit, me gjahun e pyllit, me atë të kënetës dhe të lëndinave për thëllënza.. Me një fjalë midis gjahtarëve Jakovi qe bërë gjahtar dhe donte të ishte i barabartë me ta. Sa herë që do të shkonte me grupin e gjahut nga Gjoli i Laçanit, a po i Povelçes, ai do të vishej me xhup të trashë, me çizme të gjata dhe me kokore.

Ishte koha kur Jakovi bënte një punë të trefisht, jepte leksione ne fakultet, merrej me krijimtari letraredhe ndiqte sportin e gjahut. Dukej aq i angazhuar mendërisht dhe fizikisht, po gjithnjë këmbengules dhe pasionant për synimet e veta letrare.

Tek e shikoja Jakovin të veshur ashtu me rroba të trasha dhe çizme të rënda dhe të nisej drejt Gjolit të Kërrnicës me çantën e gjahut në krah, më vinte mendja tek paraqitja e tij në auditoret e Institutit, i veshur shik, me hijeshi dhe i krehur me kujdes, sa nuk i lëviste asnje qime floku, dhe thoshja me vete “ja se ç’bën pasioni për artin”.

*

* *

Pasi bleu çiften, Jakovi u dha edhe më shumë pas natyrës dhe hobisë së gjahut. Ai i shtoi edhe më shumë takimet me miqtë e gjahtarisë dhe mezi ç’ priste ftesat për gjueti nga ata. Në bisedë e sipër u tregonte atyre se në gjueti nuk vërej vetëm gjahun, po edhe ambientin rreth e përqark, bimësinë karakteristike të vendit, llojet e luleve, aromat e tyre, gjethet e drurëve, shpendët, cicërimat e zogjëve dhe shushurimën e pyllit, a po mërmerimen e përroit, të cilat nuk i kam në qytet. Fjala vjen, kur shkruaj më duhet të kem para sysh … erërat e luleve… si ndryshon aroma e lule tatullës nga ajo e konopicës a po e bovicës, ose të dalloj erën e koprës nga ajo e kopërmaçes. Dhe këto lloj detajesh i duhen shkrimtarit, sepse i japin gjallëri veprës, kanë të bëjnë me koloritin. Këto hollësira artisti nuk i gjen dot në asnjë kabinet. Kështu që çiftja mua po më fut për ditë e më shumë në laboratorin e madh të Nënës Natyrë. Me një fjalë çiftja dhe pena japin dhe marrin me njera tjetrën në fantazinë time.

Për këtë dualitet të përzier të Jakovit, midis gjahtarit dhe shkrimtarit, kolegu dhe miku i tij, Nasho Jorgaqi, do të shkruante kohë më vonë: ”nga të gjitha ato që tregonte, ndihej gjahtari, por akoma më shumë artisti. I dyti në ato çaste i bënte hije të parit. Brenda tij zgjohej vrulltas krijuesi, me gjithë aksesorët e vetë, që viheshin në lëvizje”.

* * *

Jakovi ishte gjithnjë i prirur për të dëgjuar fjalë dhe shprehje nga ligjërimi popullor dhe futej në biseda shumë natyrshëm dhe me kujdes. Një herë më tregoi se kish dashur të dinte gjithë emrat e pjesëve të qerres, veglat dhe pjesët përbërëse të saj.

“Ju drejtova xha Llazit, babait të Sokratit, për këtë gjë- më tha,- i cili pa përtuar më kërkoi të shkonim tok tek hangari i qerres dhe të m’i tregonte një për një. Dhe, sa kuptova disa nga ato fjalë janë të rralla, që nuk i ka ende fjalor i botuar, fjalë që i kam shenuar dhe këtu në bllokun e tim, se do t’i shpije edhe në Institutin e gjuhës, siç janë fjalët: rrapina e qerres, shtiza e qerres, qajka, bucela e qerres, zaboi, kleçka e kularit, shqekëza e kleçkes.

Brenda në hangar, ndanë qerres ishin edhe makina e ugarit dhe parmenda. Me t’i parë aq afër, u bëra kurioz dhe e pyeta rreth përdorimit të tyre: se ku ndryshonte përdorimi i makinës së ugarit nga ai i parmendës. Dhe xha Llazi atëherë më sqaroi me atë urtësinë e tij karakteristike: Për ta punuar sa më mirë tokën, që të dyja janë të nevojëshme. Makina e ugarit e ka plugn të thellë dhe shërben për ta çarë tokën, prandaj thonë edhe “ tokat e çara..”. Kurse parmenda ka plor, që e lëron ugarin sipër tokës së çare, pasi të jetë lesuar me lesë . Po kështu, edhe mbjellja e farës bëhet me parmendë, sepse ajo, parmenda, nuk e bën vijën e brazdës shume të thellë dhe e mbulon farën lehtësisht me aq dhe sa i duhet për të mbirë fara e për të dalë në siperfaqe bima.

Me sjelljen e tij dashamirëse Jakovi futej në zemrat e njerzëve të thjeshtë, duke fituar admirimin e tyre. Kur shkonte për gjah, ai bënte kujdes, që t’u thoshte gjahtarëve, për ta shoqëruar, vetëm atëherë, kur të ishin të lirë, me qëllim që të mos i tërhiqte nga punët e bujqësisë dhe blegëtorisë. Më kujtohet që më tregonte një here tjetër, tek po udhëtonim tok nga ferma “Çlirimi” për në Fier, se si në një ditë të vrenjtur kish dalë për gjah vetëm. “Ishte fund vjeshte, koha kur ktheheshin patat e egra, që si të qorrollisura zbresin tufa- tufa duke gagitur dhe me përplasje krahësh si me batare. Hodha çiften krahut dhe pa i thënë njeriu mora rrugën vetëm. Qielli qe bërë ngjyrë plumbi, po shi nuk po binte. Ika me nxitim përmes kënetës deri atje ku kishte bërë ballë uji, te ca gëmusha të mëdha, që quhen Marinat e Kuqe. Atje zura ushez [16]dhe isha në pritje, që të vinte vargani i patave të egra. Nuk kish kaluar shumë kohë, që po rrija duke vrojtuar, kur më zënë sytë një njeri që po lundronte drejt meje. Kur arriti te vendi i cekët, ku lundra nuk rrëshqiste dot më, ai vuri kollin[17] mbi koritë edhe erdhi drejt e te usheza ime. Hapa sytë mirë dhe e pashe, ishte Sokrati Mici, djali i xha Llazit. – Do të gjuash këtu?- e pyeta. -Jo,-më tha.- Kam ardhur për ty. -Pse ?

– Ja, – tha dhe shenoi me gisht nga jug-perëndimi, nga ishulli i Sazanit.- Shiko se si po vetëtinë te Qafa e Rosakut. Ka filluar Juga e Zezë dhe ato vetëtima paralajmërojnë shtrëngatë të madhe. Atë çast, përmes mjergullnajës së Jugës së Zezë, Sazani po më dukej si një kredharak gjigand, që përpiqej të notonte me sqepin ndën uje dhe me qafën e përkulur sipër. Ajo ishte “Qafa e Rosakut”, që më tregonte djaloshi, ku po kryqëzoheshin vetëtimat. Pastaj Sokrati drejtoi dorën nga perëndimi dhe më tha përsëri: “ E dëgjon buçimën e burës së detit”. Deti është egërsuar nga Juga e Zezë. Dallgët e tij po e mbushin Lumin e Vjetër buzë më buzë e tani nga minuta në minutë do të teptisin, duke vërshuar këtu, ku toka ështe e ulët dhe ka për t’u bërë një , det e kënetë. Dhe unë, kam ardhur që të të marrë me lundër. “ – “Po si më më gjete këtu?”

– Unë nuk e dija se ku kishe zënë ushez, po më tha Pilo Spirua, që të kish parë tek po shkoje nëper kënetë, po ai nuk ka lundër, prandaj ma bëri mua të ditur. – Mirëpo, mua më presin në Sop për darkë, i thashë Sokratit. – Në rregull ,– tha,-. Në Sop shko, Po pa vonesë. Ashtu u ndava me Sokratin, duke i shprehur mirënjohjen atij për kujdesin e pakursyer për mua ..Dhe do ti, që i doli atij fjala…. Deri sa mbrrijta unë në breg, këneta u mbulua e gjitha nga uji. Qielli sikur qe shpuar dhe po rridhte si me gjyma. Nga ana tjetër Lumi i Vjetër vërshonte trarë trarë me dallgë të vrullshme, të cilat vinin nga deti të shtyra prej burës dhe shtrëngatës.

Me një fjalë, qeshë në rrezik, atë mbrëmje, nga mosnjohja aq mirë e zonës kënetore dhe e tekave të motit. Dhe sa herë e kujtoj këtë ngjarje, më kujtohet zemër-mirësia e Sokratit dhe them me vete se sa fisnikë e bujarë janë njerzit në fshat.

Përjetimi i kësaj atmosfere para furtunës me qiell e det të trazuar do të ketë bërë aq efekt te shkrimtari, sa do të ndihet edhe ne faqet e romanit në përshkrimin e shtrëngatës, kur Lumi i Vdekur , do të “ngjallej” dhe do të përmbyste Trokthin dhe gjithë hapësirat e fushës së gjërë: Kjo pamje rrebeshi e natyrës do t’i shërbente autorit për episodin tronditës të kapitulli XVI të romanit, episod nga i cili kuptojmë se si Jakovi e përjetonte realitetin emocionalish
VI

Në pranverën e vitit 1959, kur Jakovi kish ca kohë që qe rregulluar në një ngjë nga ato dhomat e manastirit të Shhëm Mërisë, u organizua një shetitje shkollore në qytetin antik të Apolonisë. . Kështu kisha rastin të takohesha përsëri me të. U nisa qetësisht drejt dhomës ku ai banonte dhe shkruante. Trokita në derë. Hyra brenda dhe në mes të një qetësie olimpike pashë Jakovin të kërrusur mbi tavolinë midis aq shumë dorëshkrimesh dhe librash . Dukej se ish i përqendruar e i pushtuar nga zelli dhe po shkruante me frymëzim. Në qendër të tavolinës ndodhej një gotë me shumë lapsa të mprehur me maja përpjet si shigjeta. Nga dritarja e hapur dëgjoheshin këngët e guguftuve, të cilat, duke iu përgjegjur njera tjetrës, prishnin heshtjen totale, që e rrethonte manastirin..

Mbase nuk jam në kohë të përshtatshme, – i thashë.
“Ç` është ajo fjalë!- m’u përgjegj me ngrohtësi, – përkundrazi, më gëzove,- foli i qeshur dhe u ngrit në këmbë.- Ke ardhur në një kohë kur kam nevojë për të bërë një pushim. Doja që të shkëputesha pak nga ndeshja me personazhet e romanit. E di,- më tha,- me siguri e ke provuar, që rishkrimi është më i lodhshëm se sa shkrimi i parë. Tani që romani ka marrë formen, duhen bërë skalitjet, heqje, krasitje, ndonjë shtesë, po do ti që sikur…. nuk më lejojnë personazhet. Ndryshe është puna kur kam të bëj me fjalët e mia si autor. Ja, fjala vjen, tani sa kam perfunduar rishkrimin e kapitullit të katërt. Fillimisht e mbyllja kapitullin me një paralelizëm figurative, midis udhës së dy lumenjëve të Semanit dhe të Vjosës nga njera anë , dhe dy karvaneve me qerreve të të shpërngulurve nga ana tjetër. E kisha shkruar këtë paragraf vitin e kaluar, kur nuk i kisha shkelur me këmbë udhën, që bën lumi i Semanit nga Mbrostari deri në Kolkondas, e më tutje manastirit të Shën-Kozmait, deri sa derdht ne det. Nuk kisha shkelur as udhën që bën Vjosa nga Mifoli e deri te Gryka Pishë dhe në Dëllinjas, buzë detit. Po tani, kur i kam ndjekur çap më çap udhët e tyre, vendosa ta rishkruaja këtë tablo, ku shkon paralel rrjedha e jetës me rrjedhat e lumenjëve.”
Nga këto fjalë të tij kuptova edhe më tepër se me sa kujdes dhe pasion e ndiqte ai jetën e njerzëve tok me natyrën e hapësirave të Myzeqesë.

Dhe më tregoi pastaj variantin e përpunuar të veprës përmes gëzimit që ndjen njeriu, kur e ka arritur një qëllim.

* * *

Nga bisedat e përditshme me njerëzit si edhe nga njohja e mjediseve të ndryshme, mjeshtëria krijuese e shkrimtarit pasurohej, duke i dhënë veprës karakter realist me detaje bindëse nga jeta e gjallë. Përmes skenave jetësore të para e të dëgjuara autori do të pasqyrtonte situata ekonomike dhe psikologjike të trazuara për gjithë fshatin Trokth, po sidomos për familjen e sapongulitur aty. Siç do të tregohet në roman, pas përmbytjes nga lumi, me kalimin e kohës, në shtëpinë e Shpiragajve, filloi rrokopuja. Mëria dhe grindja bëri punën e vetë brenda familjes. Vëllazëria e tyre dikur ishte grusht e bashkuar, sa që nuk pati ç’ t’i bënte as beu, tani në kohën e ortakëve, u nda e u përça.

Dhe ja, me të dalë të marsit, kur fshatarët e varfër të Trokthit bashkoheshin në punë, bënin qetë tok, dy e nga dy, se me nje ka nuk bëhej dot, Shpiragajt u veçuan me njeri tjetrin. Ndanë pendët, pelat, lopët, buacat e shqerrat, që kishin për gjysmë e pastaj kasollet. Ndër kohë, Piloja kujtonte se ç’kishin qënë Shpiragajt nën bejlerët dhe se si janë katandisur sot nën reshperët. Po prap ai kish mbetur ende punëtor i palodhour, një njeri që do ta ruaj deri në fund emrin e tij të nderuar dhe të familjes. Veçse ligjet e pashkruara dhe valët e jetës do të bjenë mbi të pa mëshirë dhe do ta trondisin dhe lëkundin.

Siç tregohet në romanin “Lumi i Vdekur” një e keqe më e madhe do të pllakoste vëllazërinë e Shpiragajve. Ky fis i ndjekur me forcë nga Griza prej beut, kish ardhur për të mbijetuar në Trokth, duke qënë të mbështetur nga një marrëveshje me tre ortakët tregëtarë. Por pas përmbytjes, ata do të vijnë, një ditë të keqe nga Fieri në Trokth, për ta prishur kontratën dhe do t’ju marrin gjithë bagëtinë , madje edhe gjysmën e prodhit. Me një fjalë fisi i Shpiragajve iku nga shiu dhe ra në në breshër. Shpiragajt e shpërngulur, me sendet dhe orenditë e tyre, u nisën nga Griza me një karvan qerresh, për të mbrrijtur në Trokth, nga vendi prej të cilit do të dalin me nje gomar plaçk. Pra, siç u pa, me fisin e Shpiragajve, të shpërngulur nga Griza dhe të vendosur në Trokth nuk kemi të bëjmë me një rrëfim soditës letrar, po me një dramë vërtetë tronditëse me karakter social dhe me dy kahe të kunderta.

Siç shtrohet në vepër, Pilo Shpiragu, Koz Dynjaja, teto Konxhja, Sulejman Tafili, Ferhat Tafili, Adili, Llazi, Karilla, Trifon Kulari, Kozma Ndreka, Pip Kedhi, Tonç Marini, Peç Mblaci ashtu siç janë portretizuar nga autori, ata formojnë botën e njerzëve të punës të fshatit shqiptar të viteve tridhjetë të shekullit të kaluar, të atyre që punojnë e djersiten për të mbajur gjallë familjet e tyre. Po krahas tyre dhe përzjerë me ta, në roman shikojmë edhe një shtresë tjetër lloj njerëzish si Suat Bej Vërdhoma, Myftari i Veshnjes, Sabri Kallamatreshi, Gaq Gjanica, Lip Gjanica, Kol Shpërvjeli, Xox Longari, xhandarët, qehallarët, të cilët edhe pse nuk punojnë si bujq a po si blegëtorë, jetojnë më mirë dhe pasurohen nga puna e të tjerëve. Pra shikojmë në roman dy lloj shtresash shoqerore, që formojnë dy kahet e kundëta të koloizionit, që e përshkon gjithë subjektin e veprës për mes skenash familjare dhe ngjarjesh me rëndësi sociale tronditëse dhe dramatike.

Po në galerinë e personazheve të “Lumit të Vdekur”në radhë të parë të bie në sy Pilo Shpiragu. Jo më kot kritikët letrarë do ta quanin atë si “strumbullarin” që mbante rreth vetes gjithë ngjarjet e subjektit të vepres. Ai vuajti me gjithë familjen e tij të dy llojet e çfrytëzimit dhe atë të bejlerëve, po edhe atë të reshperëve. Figurën e tij e shohim në çastet e dëbimit të fisit nga Griza, në vendosjen e përkohëshme të Shpiragajve në hanin e Bishtanakës, ku e shoqja dot’i sillte në jetë një vajzë dhe do t’i vdiste lehonë, ku ai do të takojej me fisin e Tafilajve të ardhurit nga Kosova, ku do të njihte edhe reshperët, me të cilët do të merrej vesh për të ardhmen e gjithë familjes së Shpiragajve. Duke parë e dëgjuar reshperët , Pilo Shpiragu mbeti me përshtypjen se ata, reshperët, ishin si më të qartë se bejlerët, mjafton të firmosësh një kartë, ose të vesh gishtin me bojë në një letër dhe merr atë që të takon. Nuk të kërkohej më e treta si tek çifligu i beut. Jo. Tyxhari qenkej ndryshe, të jepte krerët e bagëtive, që t’ia ruaje dhe “prodhi në mes”. Kjo mënyrë e re pune i pëlqeu Pilo Shpiragut dhe ashtu bëri marrëveshje me tre ortakët e Trokthit. Ai kishte besim te puna e tij dhe e njerzëve të të gjithe fisit. Ai kish bindjen se me krahët e tyre do të bënin prokopi dhe do ta shtonin pasurinë. Tek shikonte krerët e bagëtive, që do t’ia dorezonin ortakët reshperë, si gjë të gjallë përgjysëm, ai ëndërronte, tufat e reja, që do të dilnin nga ajo që quhej “prodhi në mes”.

Po pikërisht në atë kohë Pilo Shpiragun ,do ta mbërthente lakmia e fitimit. Të kapte sa më shumë nga gjëja e gjallë e ortakëve: tufën e lopëve, atë pelave, kopenë e dhenëve. Pra ç’kishin ortakët në fermë t’i mbante brenda fisit, t‘i ruante e t’i shtonte me familjen e tij, duke mos e vrarë mendjen për troktharakët e varfër, që mund të ndihmoheshin me bagëti të dhëna “përgjysmë”. Dukej qartë se qe punëtor i palodhur, veçse i mungonte shpirti i solidaritetit. Atij, Pilo Shpiragut, atë kohë “i kish zënë dhëmbi bukë” dhe as që donte të afrohej me Koz Dynjanë dhe troktharakët e tjerë, të bisedonin se si të ndihmonin njeri tjetrin në kushte varfërie. Ai nuk çante kokën për trotharakët, sepse ata ishin nën hijene beut, kurse ai tash e tutje nuk kish më punë me bejlerët, ai po i lidhte fijet me reshperët. Po nuk do të kalonte shumë kohë, dhe pas përmbytjes nga vërshimi i Lumit të Vdekur, ai dhe gjithë familja e tij do të humbiste gjithçka e do të mbetej me gisht në gojë. Atëherë u dukën që të vinin në Trokth ortakët me avokatë dhe me gjyqtarë e përmbarues dhe në bazë kontratës do t’ia merrnin të gjitha. Shpiragajt mbetën përsëri pa tokë, pa shtëpi dhe pa gjë të gjallë. Për me keq se sa beu, reshperët u morën edhe gjysmën e “prodhit” që u takonte. Krejt i mbaruar, me një gomar plaçka ngarkuar, Pilo Shpiragu ndodhej në mes të katër udhëve, i vetëm, pa ditur nga t’ia mbante. Ato çaste sikur iu kujtua një porosi e tetos plakë”Pilo, mos zgjat dorën, tek s’arrin krahu”. Dhe për çudinë e tij, ashtu në vetmi, kur nuk e priste, ai pa se iu afruan fqinjët trotharakë dhe deshnin t’i vinin në ndihmë me ç’të mundeshin. Atëherë, Piloja, i prekur nga përkujdesi i tyre, foli i penduar, se sa mirë do të kishte qenë sikur t’i paskësha venë gishtin kokës që aheraj, kur më thatë ju…..

Ndër kaq shkatërrimi ekonomik i Pilo Shpragut i bëri qehallarët që t’ia punonin atij një reng. Kështu njeri nga ata iu afrua Pilos dhe iu shtir atij si i keqardhur, me që ndodhej në pikë të hallit, pa tokë dhe pa një pendë qe. Ky qehaja gjoja po perpiqej qe ta ndihmonte, duke e këshilluar Pilo Shpiragun, qe për të dalë nga gjendja, t’i kthente sytë nga Suat bei Vërdhoma, i cili mund t’i rregullonte një pendë qe, pa qenë nevoja ta paguante. Në vend të hakës së qeve le të shpite vajzën e tij, Vitën, si pastruese të konakut, ose, si i thoshin, te sarajet. Kjo ide e lëndoi tej mase Pilon. Natyrisht, këtë zgjedhje askush nuk do ta pëlqente, jo vetëm të gjallët, po as të vdekurit. Po ç’të bnte ? ku ta pëplaste kokën , ku të vinte, për të qarë hallin, që mos ta bënte vajzën, kopile,a po kurban? Në subkoshiencën e tij të turbulluarh edhe gruaja e vdekur ishte kundër. Kur ai ishte në dilemë, atij iu bë sikur ajo u çua nga varri dhe si një hije erdhi dhe i tha: “E ore, Pilo, për gruan dole dhe e mbrojte, bëre dyfek me beun; po për çupën pse po ul koken… Dhe ai mbase, mbase, do t’i jetë përgjegjegjur hijes së fantazmës:Të gjithë shtigjet m’i kanë zënë me drizë” ……….

Po në këtë rast, trimërinë, qe duhej ta bënte babai, do ta tregonte vetë vajza, Vita, që mori vrapin tek i dashuri, duke realizuar një arratisje dashurie, që nuk qe parë dhe dëgjuar.