Për ata që e censuronin ishte “një pus i zi”. Por përtej skenave erotike, romani parizien i shkrimtarit amerikan ishte një himn për lumturinë, atë të të shkruarit dhe jetuarit. Edhe pa asnjë dyshkë në xhep.
“Nuk kam para, as burime, as shpresa. Jam njeriu më i lumtur në botë”. Do të mjaftonte kjo frazë për të më bërë të rilexoja Tropikun e Gaforres, romanin e mallkuar me të cilin Henry Milleri zbuloi talentin e tij. Ta lexosh në një kohë kur shumë njerëz gjenden pa para, burime dhe shpresa, mund të të japë pakëz optimizëm më shumë për të përballuar pandeminë që ka tronditur ekzistencën tonë. Por nuk është e vetmja arsye e mirë, për t’u zhytur në kryeveprën e shkrimtarit amerikan.
Arsyen më të rëndësishme e shpjegonte më mirë nga të gjithë George Orwell në hyrjen e romanit, botuar për herë të parë në vitin 1934 dhe si pasojë, nënshtruar shumë censurave: “Lexoni pesë faqe, më tej dhjetë faqe, dhe do të ndjeni lehtësimin e veçantë jo aq shumë që e kuptoni, por që jeni të kuptuar. Ky njeri di gjithçka për mua, e ka shkruar këtë posaçërisht për mua”. Samuel Beckett e quajti “një ngjarje madhështore në historinë e letrave moderne”. Michael Musmanno, president i Gjykatës së Lartë të Pensilvanisë, pas një prej proceseve të shumta për vepra të turpshme, dha një gjykim pakëz të ndryshëm: “Nuk është një libër. Eshtë një pus i zi, një gjiriz në qiell të hapur, një pus që qelbet erë. Një tërësi e gjithçkaje që e ka vendin në koshin e plehërave të deprivimeve njerëzore”.
Duhet pranuar se Tropiku i Gaforres nuk është një roman tradicional. E sugjeron vetë epigrafi që ka zgjedhur autori, i marrë nga Ralph Waldo Emerson: “E më pas, pak e nga pak, romanet ua lanë vendin ditarëve, biografive; librave imponues, mjafton që kush i shkruan të dijë të zgjedhë mes atyre që i quan eksperiencat e veta, atë që me të vërtetë është ekspepriencë dhe mënyrën për të rrëfyer realisht të vërtetën”. Miller e shkruajti në vitin 1933, kur ishte 42 vjeç dhe jetonte në Paris. Eshtë historia e një grupi emigrantësh amerikanë dhe të kombësive të tjera, një bandë dështakësh, ëndërrimtarësh, të marrësh, të interesuar për artin në të gjitha format e veta dhe seksit të pastër në të gjitha format e veta, gjithmonë pa asnjë dyshkë në xhep, në kërkim të një vendi për të fjetur dhe një vakti për të ngrënë. E megjithatë, ose pikërisht prej kësaj, është një himn për jetën, një karusel i gëzueshëm, i shpenguar mes prostitutash, princesash të rëna vakti, të dehurish. Dhe është leksioni se për të shkruar nuk ka nevojë të kesh përreth kritikë, botues, sallone letrare: mjafton të duash ta bësh dhe ta bësh.
Për një kohë të gjatë i ndaluar në SHBA si pornografik, në të vërtetë Tropiku i Gaforres nuk është as romani i një maniaku pas erosit. Faqet e tij më të bukura nuk tregojnë takime seksuale, por shëtitje pariziene. “Të kënaqesh në “Parisin e kohëve të bukura të shkuara, kur ishim shumë të varfër dhe shumë të lumtur”, siç e thoshte Hemingway, natyrisht që është shndërruar në një klishe, siç e thotë Woody Allen në filmin e tij dedikuar këtij argumenti.
Rrjedha e ndërgjegjes së Millerit është një autobiografi e drejtpërdrejtë, ditari intim i një të huaji që do të mbetej për një kohë të gjatë në skaje dhe vetëm në moshë të thyer, do të gjente famën, paratë, suksesin. Demonstrimi se mund të jemi vitalë dhe të lumtur, siç e thotë shprehja, edhe kur kemi pak ose aspak.
Henry Miller ka shkruajtur shumë libra të tjerë: “Tropiku u Bricjapit”, “Sexus, Plexus dhe Nexus”, “Pranvera e zezë”, “Makth me ajër të kondicionuar”, sa për të kujtuar veprat më të famshme. Pasi u kthye në atdhe dhe u vendos në Big Sur, në Kaliforni, ai ishte pararendësi i Beat Generation dhe frymëzues i rebelëve të brezave të mëvonshëm. “Duhej t’ia jepnin atij Nobelin, jo mua”, u përgjigj Isaac Bashevis Singer kur e pyetën se çfarë mendonte për bashkëkohësin e tij, Henry Miller. Shumë vite më vonë, nuk jam dakord. Jo vetëm sepse sot preferoj shumë më tepër Singerin. Disa pjesë të Tropikut, në të cilat Milleri bën filozofi si një guru oriental, janë pjekur keq. Por pjesët më të mira vlejnë sa i gjithë vëllimi. Që në fund të fundit – ashtu si Uliksi i James Joyce – mund të lexohet edhe çrregullt, pa i shkuar nga fillimi në fund, duke kapërcyer edhe faqe.
Mbetet për mua libri që të ndryshon jetën. Më shtyu të shkoj në Paris (me autostop), për të thithur ajrin e tij dhe vizituar Muzeun e Impresionistëve me stomakun bosh, siç do të kish bërë ai: sepse vetëm kështu, thoshte, e kupton madhështinë. Më tej më shtyu të rrugëtoja nga Parisi për në Neë York, duke bërë rrugëtimin e kundërt, nga Evropa në Amerikë, ku u përpoqa edhe ta takoj në vitin 1979, një vit para se të ndërronte jetë. “Eshtë tejet i moshuar dhe i lodhur, lëre më mirë”, më thanë fqinjët. Përfundova duke takuar Charles Bukoëskin dhe fola me të për Millerin. Më tej, Bukoëski do të më shtynte të zbuloja “Pyet pluhurin”, të John Fante. Të tre këta përbëjnë idenë time romantike mbi shkrimtarin: një njeri i vetmuar, i mbyllur në një dhomë, që shtyp me makinë shkrimi, indiferent ndaj gjithçkaje. Nëse shkrimi të bën të lumtur, për çfarë tjetër mund të kesh nevojë? Ky është leksioni i Henry Millerit. Lexojeni dhe në fund do të mund të thoni edhe ju, me një batutë që ngjan heminguejiane, por që në finalen e Casablanca-s, Humphrey Bogart ia thotë Ingrid Bergmanit: “Do të kemi gjithmonë Parisin”. Parisin e Tropikut të Gaforres.
