Rizgjedhja historike e balotazhit të presidentit turk, Recep Tayyip Erdogan, ngjalli shpresa për stabilitet ekonomik dhe vlerësim të lirës turke kundrejt dollarit amerikan.
Megjithatë, pas votimit të 28 majit, vlera e lirës vazhdoi një rënie të ngadaltë, duke arritur vlerën prej 23.3 për dollar në 7 qershor.
Si arriti lira në këtë pikë?
Duke filluar nga viti 2013, kursi i këmbimit të lirës ndaj dollarit filloi një rënie të ngadaltë, për të cilën ekonomisti Emre Alkin thotë se ishte pika fillestare e zhvlerësimit të lirës.
Që nga viti 2013, Turqia është përfshirë në “stuhitë politike”, thotë Murat Okcu, profesor i shkencave ekonomike dhe administrative në Universitetin Suleyman Demirel.
“Përveç ngjarjeve të Gezi-t [në 2013] dhe stuhive të mëdha politike, si [përpjekja për grusht shteti] të 15 korrikut, krizat ekonomike që u shfaqën me sulmet e normës së dollarit 2018 dhe pandemia janë stuhitë politike dhe ekonomike që shënuan 10 vitet e fundit të Turqisë”, tha Okcu. “Këto ngjarje zbuluan të çara në shoqëri dhe shkaktuan tronditje të mëdha.”
Alkin, rektori i Universitetit Topkapi të Stambollit, thotë se gabimet diplomatike ose politikat e brendshme u reflektuan automatikisht në tregun e aksioneve dhe në reagimet e normave të interesit.
Në atë që u quajt “kulmi historik”, zhvlerësimi i lirës u përshpejtua në vitin 2021, kur ajo shkoi përtej shifrave njëshifrore dhe arriti një vlerë prej 10 në kursin lira-dollar.
Ekspertët e Al Jazeera foli për të thënë se zhvlerësimi i vazhdueshëm i lirës ishte një rezultat i parashikueshëm i inflacionit të shtypur përpara zgjedhjeve, i cili rezultoi nga stabilizimi i kursit të këmbimit nga banka qendrore duke shitur rezervat valutore në këmbim të lirës.
Çfarë do të ndodhë më pas?
Ekspertët e qeverisë dhe industrisë bënë llogaritjet e tyre buxhetore për vitin 2023 bazuar në pritjet se lira do të vazhdojë të bjerë, sipas Alkin.
“Industria është e përgatitur për një kurs këmbimi 25 lira ndaj dollarit. Në fakt, edhe një kurs këmbimi i dollarit ndërmjet 25 dhe 28 lireta nuk do të shihet si anomali”, tha ai.
Lira nuk do të rifitojë kurrë vlerën e saj të para 2014-ës. “Askush nuk duhet ta presë këtë, [sepse] ka një treg të krijuar tani. Ajo që do të ndodhë është që në një moment, rritjet e çmimeve dhe pavlefshmëria ekstreme e [lirës] do të ndalen,” tha ai.
Ekspertët thonë se kjo mund të bëhet vetëm duke rritur normat e interesit.
Tani, shtoi Alkin, lira do të fillonte “të arrijë vlerën e saj të vërtetë” pas një periudhe inflacioni të vonuar.
Çfarë ka bërë Erdogan deri më tani për këtë?
Duke filluar nga fundi i vitit 2021, Erdogan dhe qeveria e tij miratuan një politikë “joortodokse” të uljes së normave të interesit për të nxitur rritjen ekonomike dhe rritjen e prodhimit. Kjo politikë është në kontrast të drejtpërdrejtë me qasjet ortodokse të rritjes së normave të interesit ose rritjes së prodhimit.
Okcu thotë se politikat e Erdoganit ishin një përpjekje për të krijuar një sistem ekonomik alternativ ndaj kapitalizmit. “Është e rëndësishme të kujtojmë se Erdogan dhe AK Parti erdhën nga një linjë [politike] që kërkonte të [vendoste] një rend të drejtë si një alternativë ndaj sistemit ekonomik kapitalist,” tha ai për Al Jazeera.
Ky sistem, në përputhje me vizionin e vendit “Century of Turkiye”, ishte një përpjekje për të krijuar një ekonomi të pavarur, duke e çliruar Turqinë nga tutela globale.
Por kjo politikë, e shoqëruar me efektet pas Covid-19, rezultoi në rritje të inflacionit, i cili arriti një nivel të ri 24-vjeçar prej 85.5 për qind tetorin e kaluar.
Përballë rritjes së inflacionit, qeveria miratoi një politikë ndërhyrëse dhe stabilizoi normat e interesit dhe të këmbimit valutor.
Megjithatë, ndërkohë që normat e interesit u ulën në 8.5 për qind, përpjekjet e qeverisë për rritje ekonomike u penguan nga kreditë bankare me norma deri në 60 për qind, duke e bërë të vështirë marrjen e kredive për bizneset ekzistuese dhe ato të reja.
Në vend të kësaj, normat e konsumit të vendit u rritën, me njerëzit që grumbullonin valutë të huaj ose u drejtoheshin mjeteve të tjera për të mbrojtur depozitat e tyre, tha Alkin.
A do të ndryshojë Erdogan qasjen e tij?
Erdogan ka emëruar Mehmet Simsek, një figurë miqësore ndaj tregut që ka shërbyer më parë në qeveri, si ministër thesari dhe financash në qeverinë e tij të re.
Alkin thotë se Simsek duke marrë drejtimin e ekonomisë sërish sinjalizon fundin e politikës ndërhyrëse të qeverisë.
Por deri më tani, emërimi i Simsek dhe Hafize Gaye Erkan – gruaja e parë në krye të bankës qendrore dhe financiere me një rekord të shkëlqyer në Shtetet e Bashkuara – nuk ka qenë e mjaftueshme për t’i dhënë besim tregut ndërkombëtar, pavarësisht nga “më shumë ortodoksë” dhe qasjet “racionale”.
Alkin thotë se hapi tjetër duhet të jetë rritja e fuqisë blerëse të turqve, të paktën aq sa për të eliminuar inflacionin e lartë dhe koston e jetesës të shkaktuar nga kurset e larta të këmbimit, të cilat ai parashikon se do të zgjasin të paktën 18 muaj.
Kjo, thotë ai, mund të bëhet vetëm duke rritur normat e interesit dhe duke siguruar stabilitet përmes vendimeve ekonomike “racionale”.
Nuk dihet ende se çfarë lloj politike do të miratojë qeveria duke ecur përpara. Pas emërimeve të Simshekut dhe Erkanit, ka pritshmëri që shpallja e radhës e normave të interesit më 22 qershor të rrisë normat.
/Përkthyer dhe përshtatur për Konica.al nga “AlJazeera“
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
Bankat Qendrore të derdhin para në ekonomi, tani!
