Australia sapo ka ndaluar fëmijët nën moshën 16 vjeç që të përdorin rrjetet sociale. Ky vendim ka hasur kritika, veçanërisht nga kompani si Meta (që zotëron Facebook dhe Instagram) dhe TikTok, të cilat do të përballen me gjoba deri në 32 milionë dollarë nëse nuk arrijnë t’i mbajnë të rinjtë larg platformave të tyre. Por politika e re e Australisë përfaqëson një hap të rëndësishëm drejt mbrojtjes së fëmijëve në shekullin 21.
Të gjitha shoqëritë – dhe shtetet që i shërbejnë atyre – kanë përgjegjësinë për të mbrojtur fëmijët nga varësitë e dëmshme. Dhe pikërisht varësi është ajo që kompanitë e rrjeteve sociale po përpiqen të kultivojnë. Siç e zbuloi në vitin 2017 presidenti i parë i Facebook, Sean Parker, procesi i ndërtimit të platformës u udhëhoq nga një pyetje e thjeshtë: “Si mund të konsumojmë sa më shumë kohë dhe vëmendje të ndërgjegjshme të përdoruesve?” Përgjigjja që arritën këto firma qëndronte në “shfrytëzimin e një dobësie në psikologjinë njerëzore”: dëshirën për validim shoqëror.
Në thelb, shpjegoi Parker, platformat e rrjeteve sociale u projektuan për të ofruar goditje të dopaminës – një neurotransmetues që luan rol në varësi – përmes validimit shoqëror si pëlqimet, komentet, shikimet dhe shpërndarjet. Sa më shumë të angazhohen njerëzit me platformën, aq më shumë goditje dopaminë marrin. Rezultati është një “cikël reagimesh për validim shoqëror” që i mban përdoruesit të varur. “Zoti e di vetëm çfarë po u bën kjo trurit të fëmijëve tanë,” u shpreh me keqardhje Parker.
Chamath Palihapitiya – një tjetër ish-ekzekutiv i Facebook, ndjenja e “fajit të madh” e të cilit e shtyu të flasë kundër rrjeteve sociale – ka një ide. “Nuk e kupton,” u tha ai një audience në Stanford në 2017, “por po programohesh.” Vendimi për mënyrën (dhe masën) e përdorimit të rrjeteve sociale është i barasvlershëm me vendimin se sa “pavarësi intelektuale” je “i gatshëm të heqësh dorë.”
Por shumë përdorues – veçanërisht fëmijët – nuk janë të pajisur për të marrë vendime të informuara apo të shëndetshme në lidhje me rrjetet sociale, veçanërisht për shkak të këtyre cikleve të varësisë. Sipas Zyrës Rajonale për Europën të Organizatës Botërore të Shëndetësisë (OBSH), përdorimi problematik i rrjeteve sociale – i karakterizuar nga simptoma të ngjashme me varësinë, si paaftësia për të kontrolluar përdorimin dhe ndjenja e tërheqjes kur nuk përdoren – është rritur ndjeshëm mes adoleshentëve, nga 7% e përdoruesve në vitin 2018 në 11% në vitin 2022. Në Shtetet e Bashkuara, një adoleshent mesatar kalon 4.8 orë në ditë në rrjete sociale.
Këto shifra tregojnë rreziqe serioze. Adoleshentët që kalojnë më shumë se tre orë në ditë në rrjete sociale kanë dy herë më shumë gjasa se bashkëmoshatarët e tyre të përjetojnë ankth dhe depresion. Përdorimi i rrjeteve sociale lidhet gjithashtu me vetëvlerësim të ulët, bullizëm dhe rezultate të dobëta akademike. Dëshmitë sugjerojnë se rrjetet sociale kanë qenë një kontribues kryesor në rritjen e normave të vetëvrasjeve mes adoleshentëve amerikanë gjatë dekadës së fundit.
OBSH-ja ka bërë thirrje për “veprim të menjëhershëm dhe të qëndrueshëm për t’i ndihmuar adoleshentët të përmbysin trendin e përdorimit potencialisht të dëmshëm të rrjeteve sociale.” Edhe vetë të rinjtë po ngrenë alarmin. Në fillim të nëntorit, parlamenti rinor i kantonit të Lucernës, Zvicër, i kërkoi Këshillit Kantonal të Lucernës të forcojë mbrojtjen e përdoruesve të rrjeteve sociale – veçanërisht “parandalimin e varësisë” – përmes “ndërgjegjësimit të synuar mes prindërve dhe publikut.”
A kanë kërkuar ndonjëherë fëmijët që të rriturit t’i mbrojnë nga zakonet e varësisë? Kur rregullat për aksesin në duhan u diskutuan, a kërkuan të rinjtë që prindërit e tyre të informoheshin për rreziqet e lejimit të fëmijëve të tymosnin? Fakti që rrjetet sociale po shkaktojnë kërkesa të tilla tregon sa akute është dëmi.
Pasojat e rrjeteve sociale shtrihen përtej fëmijëve. Sipas Palihapitiya-s, “ciklet e reagimeve të nxitura nga dopamina në afat të shkurtër” që kanë krijuar këto kompani po “shkatërrojnë mënyrën se si funksionon shoqëria” duke përhapur dezinformacion dhe “të pavërteta.” Siç e tha Parker, rrjetet sociale “në mënyrë të drejtpërdrejtë ndryshojnë marrëdhënien tënde me shoqërinë, me njëri-tjetrin.” Kjo nuk është thjesht spekulim: rrjetet sociale janë provuar të jenë një “motor polarizimi” dhe një mjet i fuqishëm për nxitjen e dhunës.
Parker e dinte se po punonte për të kultivuar varësinë, po ashtu edhe themeluesi i Facebook, Mark Zuckerberg, bashkëthemeluesi i Instagram-it, Kevin Systrom, dhe të tjerët si ata. Sipas Palihapitiya-s, ndërsa ai dhe kolegët e tij i thoshin vetes se asgjë e keqe nuk do të ndodhte, ata e dinin “në pjesën e pasme të mendjes” së tyre që do të ndodhte. Por shpërblimet ishin dukshëm shumë të mëdha për t’u hequr dorë: sa më shumë të ishin të varur njerëzit nga platformat e tyre, aq më shumë të dhëna përdoruesish mund të mblidhnin dhe aq më shumë para do të fitonin duke shitur reklama të synuara dhe të personalizuara.
Ideja se kompanitë e rrjeteve sociale do të vetërregulloheshin ka qenë gjithmonë një iluzion: modelet e biznesit të këtyre firmave bazohen në shkeljen e të drejtave themelore. Prandaj, të gjitha vendet që janë serioze për përmbushjen e përgjegjësisë së tyre për të mbrojtur njerëzit e tyre – dhe komuniteti ndërkombëtar në përgjithësi – duhet të punojnë së bashku për të ndërtuar dhe zbatuar një kuadër të ri rregullator për këto platforma. Hapi i parë është të ndjekim shembullin e Australisë dhe të rrisim kufijtë e moshës për përdorimin e tyre.
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
“Fëmijët në Evropë janë në rrezik nga rrjetet sociale”
“Modelet e rrjeteve sociale kanë futur në grackë adoleshentët”
