*Berenise Xhofrua – gazetare franceze e specializuar në historinë e artit dhe në arkeologji.
(Bérénice Geoffroy-Schneiter)
“Bibël e botës greke”, rezervuar i pashtershëm mitesh, poemat homerike përçojnë një sistem vlerash, atë të një shoqërie aristokratike luftëtarësh.
Kështu, përtej asaj që është letrare, epopeja homerike shndërrohet në një lloj manuali etik, traktat i idealit, “klasike”, në sensin se si do të shpalosen shumë vonë veprat e një Danteje në Itali ose të një Shekspiri në Angli, ajo përbën shkollën kryesore të çdo greku me kulturë.
- Aleksandri i Madh e merrte me vete në fushatat e tij.
Pas figurës enigmatike të Homerit, ngjan se profilizohet vetë tipi i edukatorit, “transmetuesit” të kulturës, që e takojmë në shumë qytetërime. I lindur nga frymëzimi i një ose më shumë aedëve (kjo s’ka shumë rëndësi këtu), epopeja është transformuar në një art pedagogjik, që ka brenda njëherësh një teknikë dhe një etikë, ndikimi i të cilave mbi poetët dhe filozofët e shekujve të mëpastajmë do të shihet qartë.
Platoni e quajti “edukator të Greqisë”.
Zotat dhe njerëzit që mbushin “Iliadën” dhe “Odisenë”, dy epopetë homerike që vijnë gjer në shekullin e 8-të para erës sonë, janë modele për pasardhësit, janë instrumente të një pedagogjie që është në embrion. Duke qenë krijim kompleks dhe shprehje e vetvetishme e gjenisë popullore, siç kanë dashur ta quajnë në shekullin e 19-të, epopeja bëhet “instrument” themelor i integrimit të njeriut në kontekstin shoqëror.
- Etika e lavdisë
Siç nënvizon me të drejtë shkrimtari gjerman Werner Jaeger: “Historia e kulturës greke, përputhet në thelb me historinë e letërsisë”. Në të vërtetë, letërsia me krijuesit e saj të parë (primitivë), qe shprehja e një procesi gjatë të cilit ideali grek u formua vetë.
Por, nëse fjala pedagogji u duk në shekullin e pestë para erës sonë, nga ana tjetër, termi areti (virtyt) takohet shpesh në epope, për të përshkruar një përzierje krenarie morali e mirësjellje dhe vlera luftarake. Tek Homeri, përshkruhet jo vetëm merita e individëve, por edhe përsosmëria e gjërave jashtënjerëzore para se të krijohet përfundimisht atributi i vërtetë i fisnikes.
Duke ngritur lart forcën dhe shkathtësinë e luftëtarit dhe të atletit e mbi të gjithë vrullin e luftës, virtyti pikturohet pak nga pak dhe jep një kuptim etik më të përgjithshëm. Me guximin vërtet burrëror, jepet kuptimi i detyrës, shtjellohet më mirë subjekti i vërtetë i “Iliadës”, që ngrihet mbi zemërimin e Akilit – tragjedi e nderit të fyer. Në këtë luftë të pandalshme, që shpërtheu për të treguar epërsi: “Të jesh përherë më i mirë dhe të qëndrosh superior mbi të tjerët, e tillë është këshilla që Peleu i drejton djalit”, përpunohet për herë të parë ideali agonistik i jetës, që konsiderohet si një garë sportive dhe që do të bëhet një nga aspektet më domethënëse të shpirtit grek.
Megjithatë, fisnikërisë së veprimeve u shtohet pak nga pak fisnikëria e mendjes. “Të tregohesh në të njëjtën kohë orator i mirë dhe luftëtar trim”, – mëson i urti Feniks, këshilltar i moçëm dhe shoqërues i Akilit, hero tip i Greqisë, ideali më i lartë i një humanizmi të madh.
“Madhështia e shpirtit” shoqërohet nga një “dashuri ndaj vetes”, që nuk është egoizëm, por më tepër aspiratë e bukurisë, siç e përcakton Aristoteli. Të predispozuar për të sakrifikuar gjithçka, të durojnë luftën dhe vdekjen, për të fituar shpërblimin suprem të një lavdie të përjetshme, këta heronj të përkryer si Aleksi dhe Akili, mishërojnë kërkesat e një ideali të lartë. Prej këndej, ata themelojnë gjithë traditën pedagogjike klasike, që Platoni dhe Aristoteli do ta ngrenë në maja shumë të larta.
- Telemaku dhe Mentori
Në mendimin helenik primitiv, asgjë nuk e ndan etikën nga estetika. Gjithashtu, grekët çmonin gjithmonë që një poet, në sensin më të gjerë e më të thellë, ishte “edukator i popullit të vet”, mësues dhe në njëfarë mënyre “arkitekt i shoqërisë”. Poemat homerike afishojnë me vendosmëri misionin e tyre pedagogjik, duke shenjtëruar lidhjet e ngushta dhe të privilegjuara midis mësuesit dhe nxënësit. Tablo shumë e gjallë e edukimit të një të riu fisnik, kënga IX e “Iliadës” e bën të pavdekshme, krahas asaj të Akilit, figurën e madhe të edukatorit në personin e udhëheqësit të moçëm Feniks.
Por, ky vasal besnik i Peleut, duket se ka zëvendësuar “të urtin centaur”, Kiron, që shumë tradita letrare të figurshme e përshkruajnë si perceptor jo vetëm të Akilit, por edhe të Asklepiosit, të Akteonit, të Jasonit dhe Nestorit. Poeti do të pëlqejë pa dyshim edhe krijimin hibrid, gjysmë kafshë, gjysmë njeri, figurë emblematike e kalorësit, i vetmi që është i aftë të zbusë “zemërimin e heroit”.
Diskutimi i ligjëruar nga Feniksi jepet si shembull i fjalimit, që një mësues i drejton nxënësit të vet. Si çdo betim didaktik, ky është një epigraf moralizues, në rrethanat e zemërimit të Meleagrit. Shok si në luftë, si në oborrin mbretëror, tutor, mik dhe gati-gati baba, Feniksi bëhet guidë morale e heronjve. Megjithatë, përballë pushtetit të tmerrshëm dhe të paarsyeshëm të Atesë, perëndeshë e shthurjes, shumë burime të edukimit duken të kota.
Në skaj të kundërt me Akilin, ndodhet figura e butë dhe e bindur e Telemakut të ri, që një stërvitje e lehtë do ta shndërrojë në hero të premtuar të luftës.
Në këngën e parë të “Odisesë” është Athinaja vetë, nën trajtat e Mentës, që i parathotë djalit këshillat e para edukative. Në këngën që vjen më pas, perëndesha, merr pamjen e një miku të vjetër të Ulisit, atë të të urtit Mentor, që do ta shoqërojë me mirëdashje udhëtimin e Telemakut në Pilos të Spartës. Vetëm emri i tij do të mjaftojë për të simbolizuar dashurinë e thellë, që mësuesi provon për nxënësin e vet.
Më në fund, ashtu si “Iliada”, edhe “Odiseja” (veçanërisht Telemaku), ndjekin një qëllim edukativ dhe i drejtohen heroit të ri, si një auditori. Sipas shembullit të Meleagrit për Akilin, Oresti bëhet model i Telemakut, për të imituar, për të përmbushur fatin e tij prej heroi.
Më tepër, se një procedurë letrare stilistike, epopeja është edhe një art pedagogjik.
