Të intervistosh njerin nga figurat historike të politikës italiane dhe asaj europiane të luftës së ftohtë, si Giulio Andreoti është gjithnjë një privilegj. Privilegj për shkak të mundësisë për një bisedë të pasur në ide me një figurë të rrallë, njerin nga udhëheqësit e mëdhenj të shekullit të kaluar; privilegj që i shtohet vlera ndërsa shkon ndër mendje se mosha e tij e shkuar- 86 vjeçare ja kufizon gjithnjë e më shumë shancet e një politike aktive dhe jete publike të plotë.
Kjo intervistë është realizuar në vitin 2006, dhe 7 vjet më vonë ai ndërroi jetë. Por intervista ka vlera të jashtëzakonshme për mesazhet aktuale.
Është rasti i dytë që intervistoj 7 herë ish kryeministrin e Italisë, një nga udhëheqësit më të mëdhenj të perëndimit, njëherësh dhe një individ i shquar, ndërsa ndihet se në politikën europiane, mungojnë individë me përmasa të tilla. Si herë e dytë që është kam më shumë mundësi ta kuptoj më mirë. Arrij të kuptoj sesa modesti madhështore përcjell përpjekja e tij për të mos mbajtur qëndrime të prera që mund të fyejnë ndokënd. Sesa të përpunuar janë paravolitë e tij për të karakterizuar një situatë për të cilën pyetet: një përpunim i shpejtë në laboratorin e tij mendor, që është gjithnjë në funksion të plotë. Më kujtohen disa detaje që e konfirmojnë atë: deri para pak vitesh, kishte një axhendë takimesh të përditshme që nganjëherë në ditët e para të vitit nisnin dhe në orën 6 të mëngjesit.
Fakti i dytë: mori pjesë në të gjithë seancat e gjyqit të tij në Palermo, ku çmontoi akuzat ndaj tij, falë kujtimeve të hollësishme që mban me dorë rregullisht. Gati gati të duket se në një eksperiencë të gjatë politike si e tija- më shumë se 60 vjet- ai nuk duhet të ketë fyer njeri. Mundohesh të kuptosh sekretin e një karriere politike kaq të gjatë, për të cilin ai ka një përgjigje interesante që do të jepet përgjatë intervistës.
Ndërkaq në një karrierë politike që po shkonte drejt fundit Andreoti kishte të shkruar akoma një fat politik të rëndësishëm. Në senat bashkë me ish presidentin italian Kosiga (vdiq në 2010) që e dekretoi si senator të përjetshëm, ishin dy votat decizive të së majtës që qeveris. Ato realizojnë epërsinë e asaj shumice ndaj së djathtës, në një ekuilibër vërtet të brishtë. Kjo i impononte një jetë politike mjaft aktive që një figurë si ai pa abuzime në stilin e jetës që çon përpara, e administron mjaft mirë. Vetëm me një gjysmë ore në ditë dremitje dhe ndjekje me seriozitet të gjithçkaje ofron jeta parlamentare. Për pak Andreoti nuk arriti të ishte president i senatit, që do t’i jepte mundësinë të drejtonte një institucion kaq të rëndësishëm për herë të parë.
Shkova ta ftoj për një aktivitet të NATO-s, mbi problemet e bashkëjetesës fetare, në të cilën premtoi se do të marrë pjesë, ndërsa e pengon pjesëmarrja e imponuar në një seancë në senat ku vota e tij konstruktive (tamam votë e florinjtë në zhargonin shqiptar) në favor të qeverisë peshonte shumë. Është një rast i veçantë dhe në pikëpamje të bashkëjetesës fetare kryeministri Andreoti. Çdo ditë shkon në kishë, dhe mundohet ta respektojë këtë detyrim shpirtëror dhe kur është jashtë vendit.Ama ishte një njeri super i vlerësuar prej botës arabe, njeriu i dialogut, me të. Kjo ishte shprehje shembullore e dialogut që në përgjithësi politika e jashtme italiane ka shprehur përkundrejt kësaj bote, pa paragjykimet që kanë shprehur vendet e tjera. Bashkë me të bijën e Sadatit, kishte themeluar Fondacionin Trialogu, për të favorizuar dialogun midis feve monoteiste, dhe mbetej një praktikant i devotshëm kristian.
Por misioni im pranë Andreotit ku na çon si gjithnjë njeriu hije i tij, Raffaello Fellah, ishte ta intervistoja për gazetën e re shqiptare ABC, sot të ringjallur nëpërmjet portalit Konica dhe ai nuk refuzon të qëndrojë një orë. Megjithëse është ende në mes të një dite pune që nuk dihet kur ka nisur dhe se kur do të mbarojë. Është ora 16, 30 e 14 shtatorit 2006, pasi Andreoti ka marrë pjesë në një seancë të gjatë të Komisionit të jashtëm të senatit ku është anëtar prej një kohe të gjatë.
Andreoti shpjegoi qartë, momentet e marrëdhënieve dypalëshe për të cilat u pyet dhe në dukje u përgjigj errët në momente të caktuara. Errësirë që në plan të parë të dukej si pasojë e rëndesës së moshës në aparatin përpunues të ideve. Por jo, në një analizë të mëvonshme do të arrish të kuptosh se ai jo rrallë në pyetje delikate të përgjigjet indirekt. E bën këtë dhe kur e konsideron pyetjen jo shumë të përshtatshme për të siç ishte rasti i ndihmës së munguar të Italisë ndaj vendit tonë ndërsa ne largonim nga Vlora bazën sovjetike të Pasha Limanit. Ai në mënyrë të vetëdijshme zgjedh të përgjigjet për një gjë tjetër, kur nuk do të përgjigjet për diçka.
Përkthimi i përgjigjes së tij,ndërsa pyetet për kërcënimin shqiptar ndaj Italisë, ishte se rrezikun më të madh për Italinë gjithmonë e ka përbërë Jugosllavia dhe se i vetmi moment rreziku real ishte kur mendohej se antagonizmi ruso-kinez mund të përfshinte më shumë se ç’duhet dhe Shqipërinë…
Zoti president është një kënaqësi e veçantë që ju intervistoj për herë të dytë. E fillojmë me një pyetje që lidhet me karrierën tuaj të gjatë politike.. E juaja jo siç duket, duke mbetur gjithnjë në nivele të larta të saj, në llozha. Ndërkohë ka karriera politike, politikanë që hynë e dalin apo që e humbin rëndësinë e tyre me rrjedhën e kohës. I juaji është një shembull i jashtëzakonshëm, A ka ndonë formulë kjo jetëgjatësi politike gjithmonë në krye të saj, dhe nese po a mund të na e jepni?
Kam patur epërsinë ta filloj jetën time politike në një moment të veçantë. Ishte kohë shndërrimi thelbësor dhe gjithçka ishte e re, prandaj kam mësuar sigurisht shumë duke patur parasysh dhe një shkollë si ajo e De Gasperit, ( ish kryeministër i Italisë në periudhën pas luftës), që më ka mësuar shumë gjëra. Mes tyre lidhjen e ngushtë midis politikës së jashtme dhe asaj të brendshme. Për më shumë unë si karakter nuk jam i anshëm, në kuptimin që nuk jam aq krenar sa të mendoj se kam gjithnjë të drejtë, por as dhe aq i përunjur sa të mendoj se të tjerët kanë gjithnjë të drejtë. Qoftë në gjërat e mëdha, qoftë në të voglat, duhet kërkuar të gjenden pikëtakimet, dhe kjo ka bërë që të militoja për një kohë të gjatë e që tani nuk është më si Demokracia kristiane. Është një parti që tani nuk ekziston më, por një parti që mbahej në këmbë prej kompromisit. Kompromisi mbi parimet do të ishte një gjë e rëndë, por kompromisi në kuptimin e kërkimit të zgjidhjeve me marrëveshje në jetën e përditshme, më është dukur një rregull e drejtë e cila më ka frymëzuar gjithnjë. Kam patur në jetën time momente të përgjegjësive të mëdha, por dhe përplasjesh të mëdha, pasi jeta jonë politike është e përbërë dhe nga ato. Ne nuk jetojmë në parajsë, por në këtë tokë. Në një karrierë të gjatë parlamentare mbi 60 vjeçare, kam mësuar shumë, parë shumë dhe jam në gjendje të jap kontribut në zgjidhjen e kontrasteve dhe të kërkimit të rrugëve për të paqësuar palët e tyre. Kjo gjë shpesh herë nuk bëhet, pasi ka shumë që mendojnë ndryshe, se “perpetum mobile”, apo forca lëvizëse e përhershme e e politikës është “disa kundër disa të tjerëve”, ose konflikti.Unë nuk mendoj kështu.
Në jetën politike kemi patur kundërshtarë shumë të fortë, por gjithmonë i kam konsideruar kundërshtarë, jo armiq.
Duket sikur na keni ofruar pak nga formula juaj. A mund të na kujtoni diçka tjetër nga mënyra juaj e të bërit politikë, nga aktiviteti juaj shoqëror? Ju karakterizoheni nga një marrëdhënie e fortë me Zotin; gëzoni vlerësimin e respektin e lartë të mjediseve fetare, të qarqeve të epërme të Vatikanit, me Papët që i kanë zënë vendin njeri tjetrit. Ka vëzhgues të ndryshëm të jetës politike të cilët thonë se të bësh politikë në nivel të lartë dhe të kesh një jetë shpirtërore intensive, janë dy gjëra të papajtueshme. Si i keni përjetuar ju?
Besimi është një dhuratë e Zotit, dhe si me të gjitha dhuratat, duhet ta falënderosh atë dhe jo të qesësh lavdi prej tyre. Duhet të falënderoj Zotin, familjen time, që më kanë mësuar të jetoj si kristian prej shumë vjetësh, që kur isha kërthi. Është e qartë se duke jetuar në Romë ku është qëndra e krishtërimit, kam patur mundësi të kem marrëdhënie personale me klerikë të ndryshëm. Kur isha student isha president i Bashkimit të Studentëve katolikë dhe pata kontakte me asistentin tonë Imzot Montinin që u bë papa Sesti i 6 dhe me papën që ishte atë herë, papa Piu 12. Në rolet politikë që kisha pata marrëdhënie me pasardhësit e tyre, Papa Xhovani 23, me Xhovani Paolo e parë, që ndenji pak, në kohën kur ishte patriarku i Venecias, ashtu si dhe me papën Xhovani Paolo II. Sigurisht të qënit në një pozicion të caktuar nuk është meritë; ishte thjesht një pozicion në të cilin u gjenda. Sigurisht kam menduar se politika nuk është në kontrast me bindjet personale, përkundrazi mund të gjenden pika takimi të përbashkëta, duke mbrojtur vlerat. Vlerën e jetës, të paqes,të familjes me të cilat nuk mund të bëhen kompromise. Bëhet fjalë për principe mbi bazën e të cilit duhet të ketë marrëveshje midis Kishës dhe shtetit.
SHQIPËRIA DHE ITALIA PARA DHE GJATË LUFTËS SË FTOHTË: ANDREOTI FLET PËR BAZËN DETARE RUSE, KËRCËNIMIN JUGOSLLAV, KONFLIKTIN CIVIL NË GREQI, PUSHTIMIN FASHIST TË SHQIPËRISË
Duke qenë intervistë drejtuar një audience specifike, asaj të shqiptarëve, ne do të dëshironim t’ju drejtonim disa pyetje që lidhen me kontekstin tonë të përbashkët. Me cilësinë e një burri të shtetit, gjatë Luftës së ftohtë, jeni marrë apo keni dëgjuar për Shqipërinë, për një vend të bllokut komunist që kishte një bazë detare sovjetike që përbënte kërcënim për Italinë. Si e mbani mend Shqipërinë, si e shikonit vendin tonë?
Me një farë shqetësimi për shkak të pozicionit të veçantë që mbartëte, pozicion i izoluar. Kam besuar në një plaftormë politike në të cilën besoj akoma, ajo e bashkëpunimit dhe sigurimit europian, mbi bazën e të cilit u ngrit OSBE-ja.Ka patur momente që pasuan këtë ngjarje, firma e Helsinkit në 1975 ku Shqipëria nuk mori pjesë, se nuk donte të kishte marrëdhënie me të tjerët. Ka patur momente tensioni sigurisht kur ne besuam se kishte një marrëveshje të veçantë ushtarake me Kinën, duhet të ishim të kujdesshëm sepse ishim fqinjë. Por sigurisht nuk ka patur konflikte apo përplasje me personat politikë.
Jemi mësuar t’ju konsiderojmë si të afërt, të bashkuar nga një rrip i ngushtë deti dhe nga një traditë në të cilën kemi patur momente të mira dhe të këqia.
Njëlloj dhe në pasluftë, por kur Shqipëria u hap, bashkëpunimi ka qenë mjaft i ngushtë. Kujtoj këtu, megjithëse vonë problemin e gomoneve për të cilat bashkëpunuam. Duke ditur se për problemet nevojiten zgjidhje, ne nuk i shndërruam problemet në motive përplasjeje, por në momente diskutimi. Dhe vetë qeveria shqiptare kishte problemet e saj të brendshme, jo se ajo synonte të na krijonte apo të shkarkonte probleme tek ne.
Kujtoni ndonjë moment specifik nga marrëdhëniet mes Shqipërisë komuniste dhe Italisë, e cila ishte pjesë e NATO-s, një bllok ushtarak kundërshtar me Traktatin e Varshavës, ku Shqipëria bënte pjesë?
Është e qartë se ne e ndjenim praninë e kësaj armiqësie. Tek e fundit, armiqësia e Jugosllavisë ishte një gjë e ditur, ndaj nuk mund të them se bëhej fjalë vetëm për Shqipërinë. Ka pasur një moment të vështirë, sidomos në fillim kur Greqia pati problemet e saj të brendshme.
Çfarë kujtoni nga kjo kohë?
Kujtoj se ka pasur një lloj kontrasti. Nga njëra anë ishte këndvështrimi ynë si italianë dhe evropianë dhe nga ana tjetra kontrasti mes komunistëve tanë dhe atyre grekë. Mund të them se me komunistët shqiptarë diçka më pak, në kuptimin që ekzistonte edhe izolimi i komunistëve për një kohë të gjatë. Ne duhet të mbroheshim nga këto bindje të një pjese të popullsisë, që nuk ishte një pjesë e vogël, pikërisht pjesa e komunistëve dhe socialistëve, por jemi përpjekur gjithnjë të gjenim hapësirën e marrëveshjes, bashkëpunimit, në kuptimin që kishte kaluar e gjithë periudha e fashizmit, më pas një lloj dalldisjeje. E mbaj mend që nga koha e mbretërisë suaj, dhe konfliktin me mbretin e Shqipërisë…
Për të thënë të vërtetën ne, edhe si studentë, nuk e kishim marrë kurrë seriozisht këtë, madje mua personalisht më dukeshin si dashakeqësi. Madje kujtoj se fillimisht qeveria kishte mbajtur një qëndrim dashamirës, Konti Çiano ishte bërë dëshmitar i dasmës së mbretit, ndërkohë që më pas u shndërrua në armikun e madh.
Për fat të keq, të gjitha këto ishin pjesë e kontekstit të një politike të gabuar, që çoi drejt luftës, në zhvillimin e të gjitha ngjarjeve të tmerrshme, në pushtimin gjerman. Por tani të gjitha këto i përkasin një kohe të largët.
Pas luftës ka pasur një dëshirë bashkëpunimi, me disa programe ndihmash, për aq sa ishte e mundur. Kemi ecur përgjatë kësaj rruge. Sepse sipas meje gjëja më e rëndësishme është bashkëpunimi me fqinjët. Ky, sipas meje, është rregulli i parë i një politike të mirë në marrëdhëniet me jashtë. Sigurisht ky rregull vlen njësoj edhe me fqinjët e largët, por në rastin e tyre është më pak e dëmshme nëse nuk ke marrëdhënie të mira, dhe më pak produktive nëse i ke të mira.
Unë mendoj se rruga e ndjekur ka qenë reciprokisht e mirë dhe urojmë që të vazhdojë.
Ka pasur një moment në këtë marrëdhënie me një rëndësi globale, Shqipëria u shkëput nga blloku komunist në vitin 1961. I gjithë ky rrezik, le të themi i një natyre ushtarake, i drejtuar kah Italisë, në mënyrë të veçantë, u spostua; kam këtu parasysh bazën ushtarake të Vlorës, një bazë sovjetike ku gjendeshin të dislokuara një numër i konsiderueshëm nëndetësesh, etj. Le të themi se Shqipëria, me këtë lëvizje dha një kontribut të jashtëzakonshëm për Perëndimin.
Ekzistonte një lloj frike se nga antagonizmi mes Kinës dhe Rusisë mund të përfshihej në një masë të madhe edhe Shqipëria. Por, faktikisht kjo nuk solli asnjë vështirësi konkrete.
Shkrimtari ynë i madh, i mirënjohur në botë, Ismail Kadare, e konsideron si të gabuar qëndrimin e Italisë ndaj kësaj lëvizjeje, duke mos bërë asnjë përpjekje për ta tërhequr Shqipërinë drejt orbitës së Perëndimit. Pra, ky kontribut i jashtëzakonshëm shqiptar duke evituar rrezikun për shpërthimin e një konflikti global, me tërheqjen e një baze të rëndësishme, nuk u shpërblye në mënyrën e duhur. Përse?
Mbase mund të bëhej më shumë, por duhet të kemi parasysh se nga njëra anë sapo kishte kaluar një periudhë gjatë së cilës Italia kishte pushtuar Shqipërinë duke i rrëmbyer asaj sovranitetin. Nga ana tjetër ekzistonte edhe problemi i brendshëm i botës komuniste, që edhe pse ishin solidarë në shumë gjëra, kishin edhe distancime. Në mënyrë të veçantë një fenomen i tillë u përjetua me Jugosllavinë. E parë nga këndvështrimi ndërkombëtar, Jugosllavia mbetej në krye të vendeve që nuk ishin rreshtuar në asnjë bllok. Ndaj nga ky këndvështrim bëhej fjalë për një problem të një natyre tjetër. Pastaj, problemet tona vazhduan me Venezia-Giulian, dhe problemet e tjera të pasluftës. Duhet të them se me Shqipërinë nuk patëm për asnjë moment probleme të tilla.
Vazhdoj t’i referohem gjithnjë këtij momenti specifik të marrëdhënieve tona, sepse konsiderohej jo vetëm nga vëzhguesit shqiptarë si një moment në të cilin nëse Italia do të kishte shërbyer si vend ndërmjetës për tërheqjen e Shqipërisë drejt orbitës së Perëndimit, kjo mund të kishte sjellë edhe progresin e Shqipërisë. Një gjë e tillë nuk ndodhi, ndoshta sepse zonat e influencave ishin ndarë, ndoshta Shqipëria duhet të mbetej në botën komuniste.
Një gjë e tillë nuk përcaktohej në asnjë traktat, të asnjë linje, por ndoshta ne duke qenë shumë të zënë me problemet e kufirit dhe marrëdhëniet me Jugosllavinë, e konsideronim Shqipërinë si një vend me një peshë më të vogël nga kjo pikëpamje. Por, p.sh, në planin universitar, në planin e marrëdhënieve personale, unë besoj se ka pasur gjithmonë një prani të konsiderueshme, dhe qëndrimi i qeverisë nuk ishte armiqësor.
ANDREOTTI PËR CUCCIAN (Kuça)
Ekziston edhe një moment tjetër që lidh dy vendet tona. Prania e italo-shqiptarëve. Do t’i referohem një emri konkret, sepse ekziston një listë e famshme emrash, ku përfshihen Krispi, etj. Bëhet fjalë për Enrico Cuccia-n, financierin e madh. Në një intervistë që ju keni dhënë për një televizion shqiptar keni thënë se Cuccia ishte me origjinë shqiptare.
Po, sepse ai vinte nga një prej atyre qendrave, në rastin e tij konkret nga Sicilia, por edhe në Kalabri ka shumë të tilla, me një prani të konsiderueshme të traditës shqiptare. Në Sicili akoma edhe sot gjendet një dioqezë që quhet “Rrafshina e Shqiptarëve”, Piana degli Albanesi.
Cuccia njihej si milanez, pasi kishte jetuar gjithë jetën e tij në Milano, por origjina e tij ishte shqiptare.
Si jeni njohur me origjinën e tij. Ua ka thënë vetë ai?
Edhe pse në shumë aspekte ishte laik, traditën e tij kristiano-shqiptare ai jo vetëm që nuk e mënjanonte, por përkundrazi fliste shpesh për të, madje me një ndjenjë të madhe respekti.
Mund të na kujtoni ndonjë episod të marrëdhënieve tuaja me Cuccia-n?
Unë nuk kam pasur shumë raporte personale më Cuccia-n. Ai ishte një njeri me autoritet shumë të madh në fushën financiare, sidomos kishte një karakteristikë të tijën, që ishte dimensioni i tij ndërkombëtar, marrëdhëniet me financën ndërkombëtare, me financën franceze në veçanti, por edhe me Londrën, etj.
Mund të them se ishte një njeri mjaft i përparuar, aspak autarkik. Madje mund të them se ishte prepotent në një masë të drejtë, ose prepotent i shëndetshëm sepse disa ligje i mbështeste, të tjerat jo. Linte të nënkuptohej pushteti i tij. Ai meritonte një respekt absolut.
Kujtoj një moment, kur në mënyrë të çuditshme, presidenti i IRI-t e nxori në pension, sepse rregulli ishte deri në 70 vjeç, ndërsa ai ishte 72 dhe nuk dihej përse kishte qëndruar aty deri në atë moment. Erdhi të më takonte në studion time, një mëngjes, sepse kërkonte të dinte mendimin tim lidhur me këtë çështje. Unë i thashë: “Shiko, nuk më duket e drejtë, sepse në se duhej të zbatonte rregulloren, këtë duhej ta kishte bërë dy vjet më parë. Megjithatë ju do të vazhdoni të mbeteni president”. Madje me të qeshur i thashë se edhe nëse do të vazhdonte punë si pastrues atje, përsëri do të vazhdonte të ishte personi më i rëndësishëm i MedioBanca sepse sigurisht autoritetin e tij nuk ia jepte asnjë post drejtues. Dhe në të vërtetë, ai mbeti një njeri i rëndësishëm deri në fund, një njeri pa asnjë lloj interesi personal, shumë korrekt. Nëse do të kishte dashur të pasurohej, mund ta kishte bërë fare mirë këtë gjë, edhe në mënyra të ligjshme, por ai kurrë nuk e bëri një gjë të tillë.
Interesohem për figurën e tij, sepse duke qenë se Shqipëria nuk gëzon le të themi një imazh të shkëlqyer në shkallën ndërkombëtare, është në kërkim të simboleve të historisë moderne për t’ia bashkëngjitur imazhit të saj. Edhe pse duket një përpjekje e sforcuar për ta lidhur figurën e Cuccia-s me Shqipërinë e sotme. Por ekziston një qendër që mban emrin e tij, ndaj do të doja të kisha një dëshmi autoritare si kjo e juaja për figurën e tij.
E them me bindje se Cuccia ka qenë një nga personalitetet më autoritare, si nga pikëpamja intelektuale ashtu edhe ajo globale, e Italisë së pasluftës. Gjithnjë i çinteresuar ndaj politikës, dhe vogëlsirat pa vlerë. Nuk e di se për kë votonte, pasi askush prej nesh nuk e ka pyetur për këtë. Eh, ishte një figurë e rëndësishme për Italinë, madje pa dyshim një nga themeluesit e zhvillimit të saj.
ANDREOTI VENDOSI PËR MISIONIN PELIKAN-NDIHMAT QË U SHPËRNDANË NGA USHTRIA ITALIANE
Një tjetër argument i rëndësishëm që lidh emrin tuaj me marrëdhëniet shqiptaro-italiane është ndërrimi i sistemit në vitin 1991. Një ndryshim shumë dramatik për Shqipërinë, edhe pse pa ngjarje të përgjakshme të dimensioneve të mëdha. Por në momentin e një krize të jashtëzakonshme humanitare, ju në cilësinë e kryeministrit të Italisë, vendosni t’i jepni jetë operacionit të ndihmës, i njohur si “Pelikan”. Si e kujtoni këtë fazë?
E kujtoj si një nga shtysat më të drejta që ne kishim si dhe respektin për ta dhe nevojën për mbështetje, sepse në të kundërt, duke qenë se niseshin nga pozita mjaft të ulëta të karakterit ekonomik sepse fatkeqësisht periudha e gjatë komuniste i kishte katandisur si mos më keq ekonominë dhe stilin e jetës.
Ofrimi i ndihmës ishte pjesë e konceptit të solidaritetit, të bashkëpunimit për zhvillim që duhet dhënë ndaj vendeve në nevojë, qofshin këta edhe të largët. Në rastin e një vendi fqinj, ishte akoma më e natyrshme që të veprohej në këtë mënyrë.
Si lindi kjo ide? Unë personalisht jam dëshmitar, si gazetar dhe si një njeri që gjatë asaj periudhe ka jetuar në Itali. Si lindi ideja e një ndërhyrjeje kaq masive për të ndihmuar një vend, i cili nuk ishte shkëputur ende nga mentaliteti komunist, nga e shkuara e tij si një vend komunist?
Pjesërisht kjo ide buronte nga fakti sepse nëse do të kishim vepruar ndryshe, vala e emigrantëve, të cilët gjithsesi do të kishin tentuar të vinin në Itali, qoftë edhe në mënyrë të parregullt, do të kishte krijuar kontestime ndaj qëndrimit tim. Sepse edhe gjatë valës së parë të emigracionit masiv nga Shqipëria u gjet një mundësi në bashkëpunim me autoritetet vendase për t’i kthyer mbrapsht, Ishin ditë mjaft të vështira dhe asnjëri prej nesh nuk dëshironte që të përsëriteshin sërish. Besoj se kemi vepruar në mënyrën e duhur.
Nuk e di nëse bëj mirë që këmbëngul tek ky moment. Ju ishit në krye të shtetit italian. Politikisht ju keni favorizuar krijimin e qeverisë së koalicionit mes komunistëve që gjendeshin në pushtet dhe demokratëve…
Deri atëherë, ndihma jonë më së shumti përqendrohej në marrëdhëniet jashtë shtetit, kryesisht në marrëdhëniet kulturore. Për sa i përket marrëdhënieve mes forcave politike ne nuk duhet të përziheshim në çështjet e brendshme, por sigurisht duke dashur të ndihmonin një vend të rilindte, sepse duhet thënë se në shumë aspekte duhet t’ía niste nga e para; madje më saktësisht dmth duhej të lindte së dyti. Gjetja e një fryme mirëkuptimi mes vetë shqiptarëve ishte në interesin e përgjithshëm, ne nuk duhet të silleshim si padronët e njërës apo tjetrës palë. Ndaj nëse kërkohej ndërhyrja jonë për të stabilizuar një farë paqeje mes palëve, natyrisht që ne e kemi bërë këtë, por asnjëherë duke ndërhyrë në çështje që duhet të zgjidheshin nga vetë shqiptarët.
Le të vijmë në ditët tona, kur Shqipëria dhe shqiptarët kanë një rëndësi relative për ngjarjet në rajon. Është duke u diskutuar statuti i Kosovës, një çështje e rëndësishme edhe nga pikëpamja ndërkombëtare. Si e shihni këtë problem në vizionin tuaj personal, nëse keni një opinion të distancuar nga ai i shtetit italian?
Nuk është se kam një formulë personale, Por duhet thënë se është një fakt i njohur se Ballkani ka qenë gjithnjë burim konfliktesh. Dihet se kur gjërat nuk shkonin mirë në këtë rajon, kjo reflektohej edhe jashtë tij. Për dhjetëra vite ka qenë kështu. Fakti që në Shqipëri dhe në probleme veçanërisht të mprehta si në Kosovë ne bënim përpjekje për një pajtim të brendshëm, për duket një gjë krejtësisht e natyrshme.
Ideja juaj për zgjidhjen e konflikteve?
Unë besoj shumë tek formula e sigurisë dhe bashkëpunimit evropian, sepse është një formulë me të cilën lidhet e gjithë Evropa me Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Mendoj se një institucion si OSBE-ja është mjaft efikas për sa i përket fushës së përfaqësimit, por në nivel qeveritar ka ende mangësira. Nuk ekziston ende një ndërgjegjësim unik. Përveç problemit specifik të marrëdhënieve me Bashkimin Evropian, që janë një tjetër problem.
Duhet të shohim përpara duke u përpjekur gjithnjë të përdorim të gjitha impulset e vogla pozitive dhe jo ato përçarëse. Por më duket se në këtë drejtim jeni në rrugën e duhur.
SHQIPËRIA MYSLIMANE PËRBALLË EUROPËS, EKSTREMIZMI ISLAMIK. HISTORIA E MREKULLUESHME ME HEBRENJTË DHE KUJTIMI I NËNË TEREZËS
Një tjetër problem, që është edhe objektivi strategjik i Shqipërisë, është integrimi i saj evropian. Ka shumë probleme që lidhen me stadin e zhvillimit të saj ekonomik, administrativ, etj, por ka edhe probleme që lidhen më përbërjen e saj fetare. Mendohet se këto probleme kanë pasur një peshë të rëndësishme në vizionin me të cilin Evropa e ka parë Shqipërinë. Pra, bëhet fjalë për pjesën myslimane të popullsisë. Mendoni se kjo ndikon ende në zgjedhjet e Evropës për ta afruar Shqipërinë si pjesë të integruar të saj?
Ne kemi patur një debat të gjatë lidhur me rrënjët e krishtera të Evropës, nëse ato duhej apo jo të përmendeshin në Kushtetutën Evropiane. Por, më duket se e gjithë tendenca, përfshirë këtu edhe tendencën kulturore të Bashkimit Evropian priret të mos e konsiderojë Islamin si një armik, por duke e shtruar këtë problem në një mënyrë të re. Kjo buron edhe nga fakti i emigracionit. Ne, sikurse edhe vende të tjera, kam këtu parasysh Francën, e cila ka më shumë emigrantë se Italia, duhet të përpiqemi të krijojmë formula bashkëjetese dhe respekti. Sigurisht, brenda çdo shteti vlejnë rregullat civile. P.sh në rastin kur dikush duke spekuluar dhe jo sepse beson vërtet në këto parime, shprehet se nuk mund të bashkëjetojë me myslimanët sepse ata janë poligamë dhe ne jemi monogamë…mua këto më duken budallallëqe, sepse emigrantët respektojnë rregullat civile të vendeve ku jetojnë.
Unë besoj se pikërisht dialogu ndërfetar është një nga faktorët e paqes dhe një nga faktorët e edukimit të të rinjve për mirëkuptim.
Aktualisht ka edhe ekstremistë, si nga njëra anë ashtu edhe nga tjetra, por unë besoj se këto nuk janë qëndrime të shumicës, por qëndrime të kufizuara, të cilat duhet të përpiqemi t’í reduktojmë sa më shumë.
Shqipëria është një vend specifik nga ky këndvështrim. Ne jemi një vend i moderuar, i cili ka marrë pjesë në kolacionet anti-terrorizëm, në Afganistan, Irak, përkrah SHBA-së dhe Italisë. Por ka edhe shtete që nuk e shohin me sy të mirë afrimin e Shqipërisë me Bashkim Evropian, ndaj e përmendin këtë fakt të pranisë myslimane.
Po, por, fatmirësisht këto janë qëndrime shumë individuale, të grupeve të vogla. Shumë më kompleks p.sh është problemi me Turqinë, por edhe në këtë rast nuk ka paragjykues kundër. Evropa ka pasur plot 12 vite kohe për t’ú menduar, për të diskutuar. Unë besoj se e ardhmja duhet të impostohet në mirëkuptimin dhe ndërgjegjësimin për faktin se njerëzit të respektueshëm ashtu edhe të parespektueshëm gjenden në të gjitha anët. Nëse nuk mposhtim njëanshmërinë, atëherë mund edhe të bëjmë kortezhe paqeje, por kurrë nuk do ta mbrojmë atë.
Jemi pranë një personazhi si Rafaelo Fellah, i cili është një çifut, që ka kontribuar më së shumti në marrëdhëniet mes Italisë dhe Shqipërisë, pikërisht gjatë periudhës së cilës ne iu referuam më sipër dhe në marrëdhëniet mes Shqipërisë dhe Izraelit. Ka një histori të respektueshme në qëndrimin e Shqipërisë ndaj çifutëve gjatë Luftës së Dytë Botërore. Si e shihni kontributin e tij?
Nisa të vlerësoja Rafaelo Fellah-un, gjatë një mbledhjeje ku të pranishëm ishin të gjithë të dëbuarit nga Libia. Në atë mbledhje mbretëronte tensioni. Më të zjarrtët kërkonin luftë. Më bëri shumë përshtypje ky njeri, i cili u ngrit dhe tha: “Zotërinj, le të përveshim mëngët dhe të përpiqemi të punojmë. Kemi edhe nënshtetësinë italiane (sepse Libia ishte një provincë e Italisë)”. Kjo më bëri shumë përshtypje, sepse ishte e pazakontë për të që të shprehej në këtë mënyrë. Pastaj, si në marrëdhëniet me ju ashtu edhe në marrëdhëniet me Libinë dhe në përgjithësi, ai është një njeri i paqes, i cili shpesh ka paguar edhe pasojat, sepse ndonjëherë, paqevënësi shihet me sy të keq si nga njëra anë ashtu edhe nga tjetra. Por besoj se ai ka punuar mjaft mirë në krijimin e marrëdhënieve reciproke dhe bashkëpunimit.
Do të doja të dija një gjykim të përgjithshëm tuajin mbi faktorin Shqipëri (shqiptarë) në panoramën globale. Shqipëria është një vend me një popullsi me shumicë myslimanë, por që ka patur një histori pozitive, të themi të pashembullt në marrëdhëniet me çifutët gjatë Luftës së Dytë Botërore. Në përfundim të luftës numri i çifutëve në Shqipëri ishte më i madh se sa numri i tyre përpara fillimit të saj. Çfarë duhet të bëjë Shqipëria për të theksuar më shumë këto momente?
Unë mendoj se Shqipëria mund ta bëjë një gjë të tillë në një aspekt akoma më të gjerë, domethënë duke i dhënë një rëndësi më të madhe figurës së Nënë Terezës. Ajo është një kartëvizitë e rëndësishme.
Unë kam patur privilegjin absolut të bëj një udhëtim të gjatë me të. Ditën kur vdiq Indira Gandi, ajo ndodhej në Amerikë. Avioni i saj mbërriti me vonesë në Romë dhe ajo humbi koincidencën për në Indi. Avioni ynë qeveritar do të nisej për në Nju Delhi dhe unë i thashë: “Nënë, ejani me ne”. E kisha takuar edhe më parë gjatë meshave që zhvilloheshin në Romë. Ajo është një lloj simboli që shkon përtej çdo mosmarrëveshjeje, në emër të bamirësisë, edhe pse bamirësia dhe drejtësia janë dy gjëra që duhet të ecin paralel me njëra-tjetrën.
Ju keni folur me Nënë Terezën mbi origjinën e saj shqiptare, gjatë këtij udhëtimi?
Presidenti Pertini, gjatë festimeve të organizuara në Romë për nder të çmimit Nobel që ajo kishte marrë, foli për origjinën e saj shqiptare. Ajo absolutisht nuk e mohonte një gjë të tillë, por ndjehej një figurë universale. Sikurse shprehej për veten: “Nënshtetësia ime është bamirësia”.
