I njohur me pseudonimin Mitrush Kuteli, ai dha një kontribut të pamasë, shumë të çmuar dhe të palodhur për gjuhën shqipe dhe jo vetëm. Mitrush Kuteli (Dhimitër Pasko) lindi më 13 shtator 1907 në Pogradec, ndërsa vdiq më 4 maj 1967 në Tiranë. Kuteli ishte shkrimtar, përkthyes, si dhe ekonomist.
Familja e Mitrush Kutelit, rrjedh nga fisi shqiptar Kuteli, i shpërngulur në Mokër e pastaj në Pogradec nga qyteti i Artës, në fillim të shek. 19-të, për shkak të mizorive të Ali pashë Tepelenës. I ati, Pandi, i biri i Pasko Kutelit, ishte rrobaqepës që kish jetuar 24 vjet në mërgim, në Rumani, duke punuar si murator e bojaxhi. Atje kish mësuar shkrimin e shqipes dhe ish njohur me disa nga patriotët e kohës, mes të cilëve me Nikolla Naçon. Pas kthimit në Shqipëri, vazhdoi zanatin e rrobaqepësit dhe të bojaxhiut e në të njëjtën kohë bënte dhe punën e ndërlidhësit për të futur dhe shpërndarë në vend librat shqip të shtypura në kolonitë e mërgimtarëve.
Nga krijimtaria e spiktatur letrare e Kutelit, po sjellim një fragment të shkëputur prej novelës “E madhe gjëma e mëkatit”, botuar së pari, në vitin 2000.
“E madhe është gjëma e mëkatit”
Tat Tanushi ndjente helm e gas bashkë: helm për vdekjen e së shoqes, gas se vetë Krishti i këndonte asaj. Dhe i pëshpëriti ngadal: “Dëgjon, zemra ime, zbriti vetë Ynëzot të të këndojë – Gëzoju, Kali!”
U ngrit më këmbë me Kalijen më krahë. Ajo ish e lehtë si penda dhe buzëqeshte me buzëqeshjen e të lumturit. Tata ngriti kryet lart, ndaj kupa e kishës, dhe ja se ku ajo ish plot dritë dhe ngrihej ngrihej gjer sa u bë qjell. “Pa fjalë – tha ay – kështu duhet të bëhet, mbasi Ynëzoti zbriti t’i këndojë asaj. E drejtë ka qënë në jetë, në tendat e të drejtëve do prehet”.
Zgjati ndaj alltari krahët me trupin e Kalijes edhe u pregatit të thotë: “Të tuat nga të tuat, o Zot…”
Po, befasisht, iu kujtua gjithë ëmbëlsija e jetës tokësore me të shoqen, errësira e varrit ku do zbriste ajo, vetëmija e rëndë e së arthmes edhe një dhembje e madhe i çau shpirtin. Qau me zhurmë sa kumbojti gjithë kisha.. Atëhere zëri i alltarit pushoj, kandilet e ulë dritën dhe Kalija nuk ish më në krahët e tija përveç se një skelet. Sytë e saj të bukur u bënë dy vrima të errëta, buzët e holla gropë e ngrysur dhe sisët e forta: rebra të verdha. Binte erë dhë e vdekje si bjenë erë varret e vjetër kur hapen. Tat Tanushi thirri me zë të math: “Përse, o Zot, përse? Ç’të bëra vallë që më ndjek me urrejtjen tënde?” Zëri i tij i egër u përpoq mur më mur dhe shojti gjithë kandilet. Errësirë katrani. Befas kisha u ça më dysh, u hapnë të thellat e tokës dhe Tat Tanushi u shemb tatëpjetë. Zhurmë e madhe si zhurmë shumë ujrash kur bjenë nga malet. Ferra e gurë të mprehtë i gjakosnin trupin, po dhembje mishi nuk ndjente. I dukej sikur ay, Tat Tanushi i Bubutimës ish ëngjëlli i zi i hedhur nga qjelli në hadh. Kjo ish dhembja. Shpata e zjarrtë e Kryeëngjëjve e ndiqte prapa. Era e varrit i helmonte frymën. “Gabova – thesh -gabova para Zotit”. Një ankth i math i shtrëngonte zemrën.
Dyke u shembur greminë pas gremine, nëpër natë, ja se ku sytë e tij çquan përtej – sa lark, sa lark… – një dritë të zbehtë që ngjiste me dritë kandile. U përpoq të shkojë ndaj drita dhe nuk ecte dot. Çdo gjë – drita, koha dhe ay vetë – kishin ngrirë si shtylla guri e nuk lëvisnin nga vëndi. Po zemra e tij kish jetë. Dhe jeta ish vuajtje. Dëgjoj, befas, prej së thellash, një zë që fliste në një gjuhë të lashtë: “Qetësi, qetësi.. Sepse të fshehta e të çuditëshme fort janë rrugët e Zotit. Si lumë i rreptë zemërimi i tij, si det i thellë mëshira”.
Dëgjoj pastaj një zhurmë të madhe si zhurmë deti edhe u zgjua.
Dirsë të ftohta në ballë.
Kalija flinte pranë tij; e qetë, e ëmbël. (O lëçitës! Kam parë njerës që shëmtohen kur flenë, po Kalija e bukur bëhej edhe më e bukur..) Drita e kandilit i ndriçonte fytyrën. Tata u ngrit, u fal përpara korës, u ul e puthi dorën e së shoqes dhe doli në natë.
Errët. Nata binte erë parverë: erë dheu të ri, erë bari të ri. Ndjehej rëgëtima e kronjve. Tata ra më gjunjë edhe balli i tij preku tokën e lagur nga vesa. U fal pa zë, pa fjalë, pa mendim.. Kur u ngrit, çqoj yj në qjell. Një qetësi e madhe i kish zbritur në zernër. Hyri në kishë, ndezi një qiri, hapi librat dhe nisi të këndojë troparet e shenjta. Dhe tropar pas tropari zëri I tij u ngroh, këndimi u ëmbëlsua. Dyke kënduar, në ishullin e dritës që bënte qiriri, zemra e Tatit bashkohej me Zotin edhe i thesh: “Merr vite nga vitet që me ke dhënë dhe jepja shërbëtores tënde Kali- që të lavdërohet emri yt përjetë”…
Vazhdoj të kënduarat gjer u gëdhi edhe kisha u mbush me dritë. Vuri atëhere qirinë në shëndan edhe ra në gjunjë në mes të kishës atje ku iu pat ëndërsuar Kalija e vdekur. E zgjuan shpeshët që cicërinin në dritoret. U ngrit atëhere më këmbë dhe hyri në altar. Krishti që pat kënduar natën, në ëndër, nuk ish aty…/Konica.al
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
“Amaneti i Mitrush Kutelit” – Letra, drejtuar së shoqes…
Pasuritë e gjuhës shqipe që humbën gjatë komunizmit
