Me çmimin “Park Kyungni”, që shkrimtari shqiptar spikati sërish mes 350 autorëve të njohur, vjen edhe intervista e Ismail Kadaresë, për shtypin koreano-jugor.
Shkrimtari ka folur për dy veprat e tij më të njohura, si “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” dhe “Pallati i ëndrrave”, si dhe për letërsinë që e tërheq më shumë. Ka këshilluar letrarët e rinj, duke rrëfyer copëza kujtimesh nga fillesat e tij në letërsi, si kur iu botuan disa vargje në këndin “Letrari i ri”, shoqëruar me një notë kritike: “Ismail Halit Kadare. Lexuam vjershat tuaja, por ato, të mos ju vijë keq që po ua themi, por janë shkruar në një gjuhë që letërsia nuk e pranon fare”. Kjo përgjigje që shkrimtari e konsideron gati “tallëse”, nuk mori shumë vëmendje asokohe nga Kadare. “As që doja t’ia dija se çfarë më shkruanin, por isha i mrekulluar nga emri im i shtypur për herë të parë në gazetë”, – tregon shkrimtari.
Në këtë artikull flitet edhe për diktaturën, si dhe për censurën e rreptë komuniste. Gazeta “Donga,” zbulon për lexuesit e Koresë së Jugut, sesi Kadare, sot 83-vjeçar, e nisi rrugën e letërsisë duke kopjuar me dorë “Makbethin” e Shekspirit, derisa u bë i njohur për shqiptarët, me “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”…
Duhet të keni dëgjuar diçka rreth shkrimtares koreane Pak Kyongni, emrin e së cilës mban çmimi që ju sapo fituat. Çfarë mendimi keni krijuar rreth saj?
Kam dëgjuar fjalë shumë të mira për shkrimtaren Pak Kyongni dhe më duket një fakt shumë i bukur që ky çmim mban emrin e saj. Gjithashtu, është një gëzim për mua, që këtë çmim e ka marrë para meje një shkrimtar që e çmoj shumë, si Amos Oz, një nga miqtë e mi më të mirë. Letërsia është e tillë, ka në thelbin e saj globalizmin. Ne jetojmë në një shtëpi të madhe që quhet Tokë, glob tokësor. Në thelbin e saj është universale, e përjetshme, e pamoshë, e pavend, në kuptimin e pacaktuar në një vend. Ndihem i nderuar që e kam fituar këtë çmim, në Korenë e Jugut.
Më 1970, Parisin e përshkroi një stuhi letrare, botimi i “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”. Një libër, që ju ka dhënë një emër të madh në botën letrare. Si lindi ky roman?
Ka filluar si një tregim i shkurtër, mbresë. Por, është e bukur si fakt që të jep jeta, ndonjëherë. Jeta, shpesh nuk të jep fakte të bukura, por i krijon shkrimtari. Në këtë rast është një dhuratë, një ngjarje e pazakonshme që ka brenda diçka që kapërcen vetveten. Një mision i çuditshëm që ndodh në botë shumë rrallë, që ndodh midis dy vendeve. Dhe, që ndodhte në Shqipëri, në një atmosferë jo të përshtatshme për të. Domethënë, vijnë përfaqësues të një ushtrie, që ende quhej e NATO-s, armiqësore për ne, për të kryer një mision njerëzor, të cilin, Shqipëria komuniste edhe nuk e kuptonte mirë. Shqipëria s’ishte mësuar me mallëngjimet e vjetra, të kaluara, të stërkaluara, të harruara, të paharruara, të fajit, jo të fajit. Pra, ishte një subjekt, një ngjarje që të jepte liri. Por, liria në këtë rast, edhe befasia, janë të përshtatshme për letërsinë, por janë të rrezikshme në një vend ku liria nuk çmohet, në një vend ku liria përkundrazi të kall frikën. Kjo është. Kjo kundërthënie bëri që unë t’i kthehesha shumë herë kësaj teme, sepse sapo e shkrova m’u duk se ishte më e thellë, gjithmonë më shumë se ç’mendova në fillim, më e thellë, më e ngatërruar, më problematike. Nisi si tregim, pastaj u pasurua si novelë, u botua në shtyp, pastaj u kritikua.
Ky është romani juaj më i njohur në botë, por sipas jush, nuk është romani më i mirë, apo jo?
Unë mendoj që nuk është romani im më i mirë, por më i njohuri, pasi unë kam qenë shumë i ri kur e kam shkruar, njëzet e pesë vjeç; shkrimtar i ri, në një vend me një rend shoqëror të mjerë, të trishtueshëm, jashtëzakonisht armiqësor për letërsinë, për një talent. Dhe në fillim, sigurisht, unë s’krijova… një temë e tillë s’të krijonte asnjë afërsi me shoqërinë socialiste, me shtetin, me klimën, gjithçka ishte e kundërt me atë që neve e kishim bazuar artin tonë, letërsinë tonë të realizmit socialist. Bazohej në një gjë shkretanë, një gjë jashtëzakonisht e trishtueshme për artin. Gëzimi, optimizmi, qielli ishte blu që shndriste. Kurse ky ishte një roman me baltë, shi dhe vdekje. Ishte i mbarë si letërsi, por krejtësisht i mbrapshtë për vendin ku jetoja.
Në romanin tjetër tuaj, “Pallati i ëndrrave”, ju u afruat shumë afër rrezikut, duke jetuar në një vend diktatorial si Shqipëria, ku pavarësisht nga alegoria, ishte e qartë që ju i bënit autopsi vendit ku jetonit…
Unë nuk u nisa me këtë qëllim, si të thuash që po ia hedh regjimit me një temë jo të përshtatshme për të. Në letërsi, zakonisht, shkrimtarët seriozë nuk nisen nga dinakëri të tilla. Vetvetiu, tema e tillë e shtypjes së njeriut, është e natyrshme dhe meritat e tij ose mosmerita, është që ta vë re këtë gjë ose të mos e vë re.
Cilët shkrimtarë ju pëlqejnë dhe cilat vepra, konkretisht?
Mua më ka pëlqyer letërsia dramatike, për arsye që një lexuesi, një kritiku, një studiuesi, një akademiku, mund t’i duken mjaft banale. Është njëlloj si të habitesh pse fëmijëve u pëlqejnë tmerret, ndonjëherë. Fëmija, sa është natyrë e padjallëzuar, e pastër, aq më shumë do të shikojë tmerre, gjëra të frikshme, të kundërta. Edhe mua, kur isha fëmijë, më tërhiqnin shumë fantazmat, pak a shumë edhe shtëpia ku banoja ishte e tillë, në Gjirokastër, që ma nxiste këtë përfytyrim. Ma nxiste këtë përfytyrimin e frikshëm dhe po këtë çudi ma nxiti edhe një shkrimtar, të cilin, unë nuk e kuptoja çfarë ishte. Ai quhej Shekspir, nga Anglia, i përkthyer dhe u mahnita që libri titullohej “Makbeth”. Sigurisht, e shfletova në fillim, pastaj e shfletova edhe një herë me kujdes, e lexova një më një, nuk e kuptova thelbin e tij, s’mund ta kuptoja se ishte vepër shumë e thellë. Por, ama, u kënaqa shumë që atje kishte magjistrica, fantazma që uleshin në tryezë, që vinin e iknin. Më pëlqente çdo gjë e këtij libri dhe m’i errësoi të gjithë librat e tjerë. Shekspiri më errësoi çdo letërsi tjetër, edhe atë greke. Shekspiri ishte kaq i ashpër dhe dramatik, impresionant. Homeri më pëlqente, por, normalisht, ashtu si edhe të tjerëve. Kjo ishte diçka e mirë se më mbajti në ekuilibër, që të mos degradonte fantazia ime vetëm për tmerre. Për çudi, ai që më ekuilibroi vërtet, ishte Servantesi, me “Don Kishotin”. Nëse në veprën time ndihet humori, këtë e kam nga “Don Kishoti”.
Çfarë këshille mund t’u jepni shkrimtarëve të rinj, kudo në botë?
Botimi i hershëm, mund të jetë mbase edhe fatal. Për fat të keq, që më vonë m’u shndërrua në mbarësi, emri im doli në shtyp si shkrimtar, shumë përpara se të isha shkrimtar. Më doli në mënyrë qesharake, në një përgjigje të gazetës “Letrari i ri”, në rubrikën “Posta e redaksisë”. Përgjigjja ishte tallëse, për mua: “Ismail Halit Kadare. Lexuam vjershat tuaja, por ato, të mos ju vijë keq që po jua themi, por janë shkruar në një gjuhë që letërsia nuk e pranon fare”. Kishin botuar dhe strofën time të parë. Unë që as doja t’ia dija se çfarë më shkruanin, por isha i mrekulluar nga emri im i shtypur për herë të parë në gazetë. Mendoj se ashtu si pija që u ndalohet adoleshentëve, mund t’u ndalohet edhe të botojnë herët.
Çfarë do donit t’i thoshit lexuesit tuaj korean?
Lexuesit korean, dua t’i shpreh mirënjohjen, sepse ka treguar interes për veprën time, po ashtu edhe përkthyesve dhe botuesve koreanë, që kanë sjellë në këtë vend të largët, mbi dhjetë libra të mi.
