…Plugu, pa humbur kohë, kish bërë planet e tij. Një të hedhur, një të rrëmbyer të dy perënditë prej borige dhe prej dushku, një të ikur: dhe aq shpejt, sa zullutë e dehur nga marëzia e panë kur ish tepër vonë që ta zijin. Të gjithë, menjëherë, u sulnë nga pas: dhe një rendje e çuditshme, një maratonë në mes një njeriu dhe gjashtë mijë njerëzve, nisi nëpër fushat dhe brigjet e Zullulandit. Orë dhe orë, ky gjah tragjik vazhdoi pa mëshirë. Plugu, sado që ish i penguar nga të dy kërcunjtë e vegjël të Palestinës që mbante nën çdo sqetull, përparonte; po dhe turma e zulluve, e tërbuar nga fanatizma, nuk mbetej pas. Më në fund iu afruan një lumi, dhe këtu maratona u ndez më tepër, se ish afër mendsh qe plani i Plugut qe të arrinte i pari në urë. Vrapojin të gjithë si të marrë ngjat lumit, i cili ish i thellë dhe i rreptë, dhe s’ish punë të kapërcehej me not./Konica.al
Fanatikët hidheshin si leopardë dhe tigra, – kur namëta! u duk ura për së largu. Plugu hodhi menjëherë nga pas perëndinë prej dushku; dhe siç kish bërë hesap, një minutë më vonë që të gjashtë mijë zullutë qëndruan që ta mbledhin, të shohin se mos qe plagosur, dhe t’i bëjnë një lutje të shkurtër. Plugu shkeli në urë, dhe menjëherë vërviti pas Perëndinë prej borige. Kapërceu më anë tjatër; dhe me forcët e tij të shumësuara nga rreziku, “urën”, e cila s’ish veç se një shelg vigan, i shtënë pa gdhendur, anë e mb’anë e luajti dhe e hodhi në lumë, ujërat e të cilit e muarnë me shpejtim tatëpjetë. Dhe pa humbur kohë, Plugu nisi të rendë nga ana tjatër e lumit, se një mal që ngrihej drejt posi një mur prej shkëmbi, e shtrëngonte që të vazhdojë ngjat zallit. Turma, e habitur dhe e dëshpëruar, humbi përsëri pak kohë me perëndinë e dytë; pastaj nisi prapë maratonën, me qëllimin që të arrinte në një va më sipër, dhe atje të kapërcente lumin. Maratona tani, në vend që të ish në një vijë, ish në dy vijë paralele, me lumin në mes. Po turma s’ish më aq’ e tërbuar: se të dy perënditë i gjeti të thyer shumë pakë, vetëm në kokë, vend i cili në Zulluland s’ka nonjë rëndësi; po në vithe e në bark, që për zullute janë vendet më fisnike të trupit, Perënditë nuk ishin plagosur aspak: dhe turma këtë e mori si një shenjë që perënditë nuk ishin zemëruar kundër Plugut. Ashtu zullutë ishin pak si më të zbutur, po prapë maratona vente përpara. Plugu, i lehtësuar nga kërcunjtë, e ndiente veten e tij më të fortë; dhe ca për të qeshur, ca për të tallur, ca për të ritmuar çapin e tij, nisi të hedhë në erë, me zë të plotë, një vjershë në stil të pëlqyer të Zullulandit:
Ajo vajëzë e huaj,
Që u lind pas nëntë muaj.
Sikur t’ish lindur pas shtatë
Ndofta s’do t’ish aq’ e gjatë:
Sikur t’ish lindur pas tetë
Mund që s’ish në këtë jetë:
E ëma e kish dështuar,
Dhe prifti e kish mbuluar!
Papo meqë ësht’ e gjallë,
Pa dyshim në varr s’e kallë.
E marta kur u mbarua,
E mërkura u fillua.
Ti, njeri, do robërinë?
Ahere s’dashke lirinë.
Jo po deshe ligësinë,
Nuk e dashke mirësinë.
Dy e dy na bëjnë katër,
Druri digjet mu në vatër.
Misëri rritet në arë,
S’mbin gjësëndi kur s’ka farë.
Një breshër dorëtrokitjesh nga zalli tjatër, i provoi Plugut që “vjershat” e bukura kishin qenë edhe dëgjuar edhe pëlqyer nga zullutë. Mbyti një të qeshur në grykë, dhe vazhdoi kështu:
O njeri, të qofsha falë,
S’është gjarpër, është ngjalë.
Kafsha që ka katër këmbë
Pa dyshim s’ka dy pëllëmbë.
Ç’është m’e bukur në jetë:
Thikë, plumb apo shigjetë?
Ç’gjë m’e paqme, o tru plaku:
Djersët, morrat, apo gjaku?
Ahere kur bën të ngrohtë
Trupi nuk ndjen të ftohtë.
Këmb’ e bufit është thyer,
Kukuvajka ka lëngjyer.
Sillni darën, shpejt, o trima!
Shkula gozhdën, mbeti vrima.
A do qumësht apo dhallë?
Gomarica vjen vërdallë.
Roft’ e qoftë Zullulandi!
Dhe meqë s’gjente shpejt një vjershë që t’ujdiste, shtoi pa humbur kohë:
Bandi, dandi, kandi, randi!
Nata tani kish nisur të zbresë përmi tokë. Një qetësi e plotë mbulonte erën e kulluar. Kur u mbarua vjersha, plasi një entuziazmë pa kufi në mes të zulluve. Kishin arritur në va, po në vend që ta kapërcejnë, nisnë të heqin një valle ritmike, duke përpjekur duart e duke kënduar me një zë vjershat e perëndishme:
Gomarica vjen vërdallë.
A do qumësht apo dhallë?
Bandi, dandi, kandi, randi
A do qumësht apo dhallë?
Ah, vjershëtor! (britnë njëqind zëra), pse s’na the më parë vjersha aq të mira? Pse na mundojë me gjëra që s’na pëlqejnë? Eja, kthehu, mos ik, të gjitha janë të falura e të ndjera: Vetëm të na bësh dhe të tjera vjersha të mbaruara si këtë që dëgjuam, dhe do të të nderojmë mase. Ku ta dijim ne se qenkeshe një vjershëtor aq i madh? Faj s’të kemi, Plug, ke faj ti që na shfaqe vetëm ligësitë tënde, dhe mbajte të fshehura madhësitë që të falnë Boriga dhe Dushku. Eja, se tani të kuptojmë dhe të duam!
Nja dhjetë veta, nga miqtë e Plugut, hyjtin në va dhe dualnë m’anë tjatër. Po nata tani ish e thellë; dhe Plugu, i fshehur në një shpellë, s’luante. E kërkuan, e thirrnë, iu lutnë: po u bë posi i vdekur. Dhe si u lodhnë, u hodhnë prapë matanë lumit; dhe të gjithë bashkë, duke kënduar vjershën e re që të mos e harrojnë, u kthyen ngaha kishin ardhur.
Plugu mbeti nonjë orë i dalldisur, me trupin dhe mendjen të lodhur. Tërë jeta e tij e shkuar iu shfaq përpara, posi një film ëndrre dhe ankthi: shpresat, mundimet, luftët, plagët, dualnë njëra pas tjatrës: miqtë e nxehtë dhe të vakët dhe të rënët; armiqt seriozë dhe armiqtë qesharakë dhe bufonë që shtijin jargë bashkë me pallavrat: gratë e mira dhe gratë e këqija: çupat engjëllore dhe çupat nepërka: dhe politikanët dhe intriganët e bardhë, të gjithë armiq të Zulluve, dhe kur jo armiq, pa dyshim përbuzës të fshehtë, me mendimin e pashfaqur që një zullu është një zullu, jo një njeri si të tjerët: “Jeta ime”, psherëtijti, “është një faliment.” Dhe doli nga shpella, si një hije e vetvetes.
Vajti buzë lumit, lau duart dhe faqet, piu pak ujë. Shikoi valët që mirrjin tatëpjetën me sulmin e një rrëkeje. Një mendim i vetëtiu në tru. Kujtoi fjalët e Hamletit: “Vdekja? një gjumë. Asgjë tjatër. Dhe me një gjumë, të thuash se i dhamë fund dhembjeve të zemrës edhe mijëra pësimeve që vuan mishi i njeriut, është një mbarim për të dëshëruar me forcë”. Po si Hamleti, ashtu edhe Plugu, kushedi se ç’instikt i errët dhe i thellë e mbajti në buzë të përroit.
“Jeta ime, – tha përsëri, – është një faliment, një failure. Asnjë nga qëllimet që kam pasur nuk e kam arrijtur. Kam parë të vërtetohet vetëm karrikatura e ca ëndrrave të mia. Desha një Zulluland të qytetëruar dhe të lirë, si një çap të parë për një Afrikë të lidhur në një federatë të madhe, një Afrikë të shkulur nga thonjët e të huajve, të përparuar dhe të nderuar si një fuqi e madhe. Dhe ç’shoh përpara syve?” Këtu qeshi, pastaj vazhdoi: “Ndofta fajin e kam pasur vetë, – se desha të bëj të pamundurën: desha të lëroj shkëmbin. Afër mendsh, në vend që të shpoj gurin, thyejta dhëmbët, dhe m’u bë mirë. Dhe tani, ç’të bëj dhe ku të vete?” U dalldis prapë në mejtime. Nëmërojti ca nga fqinjët e Zulluve: Ba-Rongat, Matabelete, Basutot, Hottentotet, Boshimanet. Të veje të kërkoje hospitalitetin e këtyreve? Edhe këta aq të poshtër, aq gjakpirës, aq trushterpa sa Zulluta. Afrika e tërë i doli përpara syve si një vend i mallkuar dhe i fëlliqur, që bie erë djersë dhe gjak anembanë.
“Të iki nga ky kontinent, të iki përpjetë, dhe jo nesër, po që sonte, që tani. Të shkund këmbët mirë, që të mos më mbetet as pluhur nga dheu i Afrikës: dhe i sëmundjeve, i vrasjeve dhe i vjershave mirlitone. Të iki. Të shkoj në nonjë vend të largmë, dhe të zë nonjë punë të përulur, një punë me duar, dhe të fitoj me bukën ndofta edhe qetësinë e shpirtit – protagonist i harruar i një tragjedie të fshehtë e të errët.”
Dhe menjëherë u ngrit, dhe mori udhën e Durbanit, për të zënë atje nonjë vapor për Azi, për Australi a për Amerikë.
Faik Konica, 1922
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
“Kombi qytetërohet me mësimin e gjuhës”
“E deshi Shqipërinë aq sa e urreu”
