(Me rastin e vdekjes së profesor Paskal Haxhit, po botojmë një intervistë të tij në ABC me Mentor Nazarkon)
Policia po vepron drejt. Ajo duhet të hetojë. Ndërsa pyetet se pse grekët vazhdimisht kërkojnë ndërsa nuk tolerojnë gjëra të ngjashme në territorin e tyre, Haxhi i përgjigjet: problemi çam ekziston dhe duhet zgjidhur-thotë profesor Haxhi, mes dilemave të veta ekzistenciale, tipike për një të moshuar si ai, që e kaluara e tërheq nga Shqipëria, ndërsa interesat e sotme jetësore, të familjes së vet nga Greqia.
Në debatin që ka pushtuar opinionin publik në lidhje me vendosjen e varrezave të ushtarëve grekë në jug të vendit dhe zhvarrimet e diskutueshme apo të manipuluara të tyre, një zë objektiv është i domosdoshëm. Për këtë qëllim ABC intervistoi avokatin dhe profesorin Paskal Haxhi, figurë e njohur për lexuesit e saj. Është më shqiptari mes grekëve të Shqipërisë dhe sigurisht zë realist i komunitetit grek të vendit tonë.Partizan i ushtrisë çlirimtare partizane, ndërlidhës i partizanëve shqiptarë me ata grekë, Paskali ka qenë 14 vjeç kur nisi lufta italo-greke të cilën e mban mend pasi Poliçani, fshati ku ai ka lindur u bombardua dhe pati dhe të vrarë dhe dëme materiale. Ai flet “për luftën tonë për çlirimin e Jugosllavisë”, ashtu siç flet për ekstremistët grekë dhe për ekzistencën e problemit çam që duhet zgjidhur sigurisht dhe për të cilin “socialistët nuk bënë sa ç’duhet”. Ata kanë patur lidhje me të gjithë krahët e politikës greke, dhe me ekstremistët e Sillogjeve, përse nuk bënë asgjë”, -thotë ai. Pranon se ky problem dhe të gjithë problemet e ngjashme duhet të zgjidhen në bazë të traktatit të miqësisë midis dy vendeve dhe lavdëron punën e kryepeshkopit Janullatos. Kundër akuzave të OMONIA-s, mbron gjithashtu punën e prokurorisë dhe të policisë: ata po e bëjnë shumë mirë dhe me qetësi punën e tyre, -thotë avokati dhe profesori i të drejtës, Paskal Haxhi. Më shumë realizëm dhe objektivitet prej një njeriu si ai nuk mund të pritet. I ndarë mes punës në fakultet, punës si avokat mbrojtës për firma greke, ambasadën, me familjarë në Greqi, etj, Haxhi mbetet gjithsesi më shumë shqiptar se shumë politikanë shqiptarë me prindër shqiptarë.
Si qytetar minoritar i Shqipërisë, si e keni përjetuar ardhjen e trupave greke në Shqipëri, në vitin 1940, gjatë luftës italo-greke?
Isha katërmbëdhjetë vjeç, dhe mbaj mend të gjitha ngjarjet konkrete të asaj kohe. I pritëm si çlirimtarë, jo si minoritar por si shqiptar, sepse ushtria greke i dha një mësim fashizmit italian, që e sulmoi në mënyrë të befasishme. Ajo jo vetëm që e dëboi dhe e shkatërroi nga tokat e saj, por edhe çliroi një pjesë të tokës së Shqipërisë. Dhe po të mos ishte Gjermania me ndërhyrjen e saj, italianët do të ishin hedhur në det, dhe Shqipëria do të ishte çliruar si aleate. Nuk po flas për ekstremistët, fashistët dhe kuislingët shqiptarë; unë flas për popullin shqiptar, pjesëtarët e të cilit e kanë pritur si çlirim këtë vepër dhe popullin grek, si aleat i luftës kundër fashizmit dhe nazizmit që e sulmuan dhe e donin të okupuar. Prandaj mu duk paradoksale diku ku shkruhej se ushtria greke ishte çlirimtare deri në momentin kur çliroi vendin e saj, dhe në momentin kur hyri në tokat shqiptare qenka sunduese! Turp të kenë ata që e thonë!.
Mos vallë kjo konsideratë ushqehet nga fakti se Shqipëria me Greqinë ishin në gjendje lufte, apo jo?
Por nuk ishte populli grek në luftë me Shqipërinë.
Por gjendjen e luftës e shpalli Greqia, e mbani mend Ligjin e Luftës së 1940?
Jo ia shpalli Italia, çfarë Greqia.
Por Greqia i shpalli gjendje lufte Shqipërisë apo jo?
Jo, e përfshiu, meqenëse Italia hyri në territorin e saj, atëherë Greqia i shpalli luftë…
Pra nuk e trajtoi ushtria greke territorin që pushtoi, si pjesë të VorioEpirit, të cilën duhej ta çlironte nga pushtimi?
Në asnjë mënyrë nuk duhet ta pohojmë këtë, jo vetëm sot, por dhe në atë kohë detyra e tyre ishte që të mbronin vendin e tyre nga italianët, por mbrojtja nuk bëhej vetëm duke qëndruar në territorin e vet. Duke qenë fuqi aleate e koalicionit kundër boshtit musolian dhe hitlerian, Greqia vazhdoi luftën e saj edhe jashtë territorit, ashtu siç e kane vazhduar të gjithë aleatët e tjerë derisa çliruan dhe e mposhtën Gjermaninë. Prandaj më duket paradoksale që quhen pushtues jashtë territorit, siç mund të na quajnë edhe ne që çliruam një pjesë të Jugosllavisë me forcat tona, si aleatë. E jetova këtë situatë me gjithë dëmtimet që pati fshati ynë sepse ka pasur disa bombardime që e prekën atë, me të vrarë,etj. U larguam nga fshati, por u kthyem me gjithë bashkëfshatarët e mi, jetuam përpjekjet, dashurinë, dhe ndihmën që kanë dhënë shqiptarët për vazhdimin e kësaj lufte derisa gjermani ndërhyri dhe e mposhti Greqinë.
Ju si partizan shqiptar, keni shkuar dhe në Greqi, keni bashkëpunuar dhe me partizanët në Greqi. Si mendoni, a ju është mirënjohëse popullata greke, e zonave të Greqisë së veriut për ndihmën që ju dhatë?
Shumë mirënjohëse është. Dhe këtë e vërtetova kur vizitova për herë të parë Greqinë në 1987, në një mision të caktuar, për përmirësimin e marrëdhënieve të Greqisë me Shqipërinë. Këtë e vërtetova jo vetëm me mikpritjen, por kudo që vajtëm, duke përfshirë dhe Çamërinë, çamët e Greqisë që flisnin me mirënjohje për këtë kontribut.
Pse kishte camë në Greqi? Greqia sikur thotë se nuk ka?
Sigurisht që ka.
Sa ishte numri i ushtarëve grekë që erdhën në Shqipëri në atë kohë?
Nuk e di.
Po për numrin e ushtarëve të vrarë?
As për këtë nuk kemi një statistikë, s’kam parë dhe lexuar shifra, por këto që lexoj në gazeta janë të pa konceptueshme, sepse unë jam shkencëtar dhe nuk mund të bazohem në thënie.
Flitet për 12 mijë të vrarë, dhe në qoftë se flitet për 12 mijë të vrarë atëherë i bie që ushtria të ketë qenë e rendit të 50 mijëve, për shembull, apo jo?
Të vrarë dhe të vdekur mund të kenë qenë edhe 12000 persona. P.sh ata që vdiqën nga ngrirja në dëborë, në malin e Trebeshinës ishin shumë. Numrin e ka qeveria greke dhe që ja ka paraqitur zyrtarisht qeverisë tonë.
Si është trajtuar në kohën e Enver Hoxhës kjo çështje, a ka qenë pjesë e marrëdhënieve të dy vendeve, apo jo?
Në periudhën e diktaturës, Greqia duke qenë një vend kapitalist, marrëdhëniet tona kanë qenë relativisht armiqësore. Kjo marrëdhënie vazhdoi deri në prishjen me Kinën. Enver Hoxha, u përpoq pas mbylljes së Shqipërisë, të çelte një rrugë të marrëdhënieve shqiptaro-greke, dhe u premtuan disa hapa që nuk u realizuan. Ato gjetën zgjidhje konkrete në frymën e miqësisë siç ishte e drejta për të ardhur në Shqipëri si turistë, e drejta e komunikimit me fqinjët, etj, që u realizuan në kohën e Ramiz Alisë.
A ka patur raste të marrjes së trupave të ushtarëve grekë nga qytetarët grekë, në mënyrë private?
Po ka patur, një rast, kur është marrë një gjeneral grek dhe ndoshta disa të tjerë.
Në çfarë viti është marrë gjenerali grek?
Në 1967, por nuk jam i sigurt, se këto janë gjera që janë bërë në rrugë sekrete dhe nuk bëheshin objekt i bisedave tona.
Vijmë te rasti i sotëm, si ju duket sjellja e shtetit tonë?
Shteti shqiptar duke ditur se ka të bëjë me një çështje humane, edhe për hir të vazhdimit dhe përmirësimit të marrëdhënieve greko-shqiptare, ka lejuar në rrugë private të vijnë njerëzit të gjejnë të afërmit e tyre, baballarët e tyre, gjyshërit e tyre ku janë varrosur. Kjo është shumë normale dhe shumë humane, dhe nuk shoh shkelje.
Po veprimi e prokurorisë, i policisë, si ju duket?
Problemi që lind sot lidhur me zhvarrimet, është një problem shumë i rëndësishëm, dhe s duhet spekuluar mbi këtë veprim që kanë kryer disa veprimtarë shqiptarë duke ngjallur ndjenja që i kanë lënë mbrapa historia, si frika prej helenizimit të Shqipërisë, të Vorioepirit dhe të luftës kundër personalitetit të shquar, që është profesor Janullatos. Shteti ynë vepron në mënyrë shumë normale, ka nisur procesin penal, organet kompetente janë duke vepruar, duke sqaruar, dhe do të kryhen sipas ligjit të gjitha veprimet. Dhe të gjitha ato që thuhen jo të ndërhyjë etj, janë të tepërta. Shteti vepron me kujdes dhe duhet të veprojë me shumë kujdes, si organet e prokurorisë, ashtu edhe ato të policisë. Sepse kemi të bëjmë me një ent fetar, me një kishë dhe ndërhyrja në këto vende fetare, siç pretendojnë disa nuk bën gjë tjetër veçse sensibilizon qytetarët, patriotët, viktimat. Prandaj duhet të lëmë rehat shtetin, organet kompetente, që të çojnë në deri në fund, duke shfrytëzuar të gjitha mjetet taktike, shkencore, për të vërtetuar nëse ndodhemi përpara një zhvarrosjeje të manipuluar apo jo. Por unë nuk mendoj kurrë që një qytetar grek të jetë interesuar të marri kockat e ”Sulos”, të “Beharit”, apo të ndonjë fëmije, në vend të babait të tij! Kjo do të ishte antihumane dhe ky është veçse një spekulim nga ekstremistët shqiptarë dhe jo nga qeveria shqiptare apo ajo greke.
Megjithatë, Omonia në Gjirokastër, e ka kundërshtuar faktin që prokuroria dhe policia u përfshin në proces?
Omonia mund të kundërshtojë presionet e veprimeve, veprimet e policisë që bien ndesh me rregullat kishtare, dhe mund të ketë kundërshtuar, megjithëse unë nuk kam parë ndonjë deklaratë zyrtare. Ndërkohë Omonia ka të drejtë si organizatë minoritare të interesohet për bashkëkombësit e vet.
O ju keni të drejtë ose Omonia, sepse ajo thotë që prokuroria nuk duhet të ndërhyjë fare…
Nuk e di që Omonia të thotë këtë gjë, unë jam për zbatimin e rregullave të shtetit shqiptar, dhe prokuroria po vepron me shumë kujdes dhe në përputhje të plotë me ligjin. Në qoftë se Omonia deklaron probleme që kanë të bëjnë me situatat konkrete në vendet ku ndodhin këto gjëra, unë nuk e di.
Megjithatë, ka diçka që nuk shkon, për zhvarrimin, nuk është përdorur një mënyrë transparente, nuk janë krijuar komisione të përbashkëta, pra procesi nuk është duke u zhvilluar në mënyrë shtetërore, gjë që do të evitonte manipulimet e mundshme, siç mund të ketë ndodhur…
Këtë përgjigje do ta merrni nga konkluzionet përfundimtare nga hetimet penale.
Si e gjykoni ju, faktin, se për marrjen e këtyre trupave, për pagesën, është përfshirë një prift, Thomollari?
Nuk është përfshirë një prift, është përfshirë prifti kompetent për territorin, në të cilën ndodhën zhvarrimet. Pastaj nuk i bëri prifti zhvarrimet, ai bëri detyrën që i takonte kur bëhet zhvarrimi i një skeleti, pra mbajti ceremoninë fetare.
Po paratë kush i dha atëherë?
Nuk e di. Por unë nuk besoj asgjë që thuhet në media, unë besoj në veprimet zyrtare të shtetit.
Ju mendoni që prifti ka vepruar pa urdhrin e kryepeshkopit?
Në asnjë mënyrë Kryepeshkopi dhe njeriu i nderuar Janullatos, që sot përfaqëson ortodoksinë ndërkombëtare, të cilin e kanë vlerësuar për meritat e tij si shkencëtar, teolog, dhe si njeri që ka kontribuar shumë në shkallë botërore për ringjalljen e fesë ortodokse, në vendet ish-komuniste, të merret me këtë punë, të urdhërojë të tilla gjëra. Të jesh ortodoks nuk do të thotë të jesh grek, feja është ndërkombëtare, dhe në qoftë se konçidon që Janullatosi në Shqipëri, është grek ortodoks, veprimtaria e tij tregon që nuk ka vepruar si grek, por si ortodoks, si teolog. I ndjeri kryetari i Komunitetit Mysliman Shqiptar, Sabri Hafiz Koci, më ka thënë që është një fat për Shqipërinë që ka ardhur një njeri si Janullatos.
Megjithatë, përfshirja ose vendosja e eshtrave të trupave greke, në Manastirin e Këlcyrës është bërë me kërkesën e kryepeshkopit. Nuk mund të vendosen trupat pa urdhrin ose lejen e kishës apo jo?
Jo nuk janë vendosur.
Por do të vendosen, flas për mauzoleun që do të bëhet…
Nuk e di se çfarë do të bëhet. Janë vendosur, nuk janë varrosur.
Nuk po flas për këta 69 që ndodhen në Kosinë, po flas për mauzoleun e madh, që është çështje e marrëdhënieve shtetërore. Që ato të vendosen në një kishë do të duhet leja e kishës, pra ai është përfshirë në këtë çështje…
Jo, nuk është përfshirë në zhvarrimet, por në krijimin e kishës shqiptare ortodokse, dhe në qoftë se kjo kishë do të kthehet në mauzole, do të bëhet në bazë të rregullave.
Por ai do të japi leje se zona e kishës është zona e tij, juridiksioni i tij?
Por do të japi leje shteti shqiptar.
Por dhe ai se duhet të japi leje edhe ai, apo jo?
Në qoftë se e lejon shteti shqiptar, natyrisht.
Po ju mendoni se është normale të ketë disa varreza të ushtarëve grekë këtu, disa varreza dhe ato të mos i marrin familjarët?
Po mua më duket normale, në qoftë se familjarët e tyre në Greqi, duan t’i marrin le t’i marrin, në qoftë se vërtetohen se janë njerëzit e tyre. Në qoftë se ka nga ata që nuk interesohen do t’i mbajmë këtu, ku do t’i shpiem?! Janë personat që interesohen dhe jo shteti.
Po ama, në mauzole i vendos shteti?!
Çfarë do të vendosë shteti? Kisha është inauguruar, mauzoleu nuk është bërë. Mendohet se trupat që do të vërtetohen se janë grekë, dhe nuk ka privatë që nuk interesohen për ta, patjetër që do të mbeten këtu në këtë kishë.
A nuk ju duket e padrejtë fakti që Greqia kërkon që trupat e ushtarakëve të vet të vrarë gjatë luftës së dytë të nderohen, të kenë një varr në Shqipëri dhe të vijnë e t’í shohin familjarët e tyre, ndërkohë që ka shumë shtetas shqiptar që kanë në Greqi varret e të afërmeve të tyre si çamët, por edhe shqiptarët e tjerë që nuk kanë mundësi ta bëjnë këtë për varret e familjarëve e tyre që gjenden në Greqi?
Nuk është e vërtetë, kush ka dashur ta bëjë këtë në Greqi e ka bërë, ndërsa problemi çam nuk duhet parë në këto kushte. Për çdo shqiptar që ka vdekur, familjarët kanë pasur mundësi që ta tërheqin sipas legjislacionit grek. Nuk ka pengesë në këtë drejtim, pastaj çamët janë varrosur në vendin e tyre.
Përse nuk lejohen sot çamët e këtushëm që t’i shohin varret e të afërmeve të tyre?
Nuk u lejua një çam, por jo të gjithë, ata që kanë gjetur mënyrë për të vajtur kanë vajtur dhe janë pritur shumë mirë nga vëllezërit e tyre çamë.
Pse ka ende çamë në Greqi, sepse nga statistikat greke mohohet të ketë çamë atje?
Grekërit nuk pranojnë fjalën Çamëri, pranojnë çamët si pjesë të krahinës së Theprotisë.
Megjithatë, nuk ju duket se ka një lloj pabarazie në këtë histori, Greqia kërkon të ngrejë simbole të pranisë së vet këtu, të ushtrisë së vet këtu, ndërkohë që nuk pranon ekzistencën e shqiptarëve në Greqi?
Shumë e drejtë është kjo që thoni. Prandaj Shqipëria duhet të luftojë në këtë drejtim, në rrugët e diplomacisë, në rrugët e të drejtës ndërkombëtare. Po këta socialistët tetë vjet në pushtet, kemi qenë vëllezër me të majtët dhe me të djathtët e Greqisë, me ekstremistët e Greqisë përse nuk e kanë zgjedhur këtë problem?
Pse socialistët kanë qenë miq me ekstremistët e Greqisë?
Miq të them, me të majtët dhe me të djathtët.
Me kë për shembull?
Me të gjithë, s’ka ndonjë emër, me parti.
Me cilën parti?
Me Demokracinë e Re, me Pasokun…
Po me ekstremistët?
Ka patur nga këta që janë takuar me grupe apo me sillogje të Vorio Epirit.
Dhe nuk kanë dashur që ta zgjidhin? Atëherë si zgjidhet ky problem?
Ekzistojnë kushtet e reja në Evropë që ky problem të zgjidhet. Edhe për problemin çam ekzistojnë gjithashtu kushtet për zgjidhjen e tij në traktatin e miqësisë. Lufta dhe përpjekjet nuk janë bërë që ta zgjidhim këtë problem në rrugë diplomatike dhe politike.
Përse nuk janë bërë këto përpjekje?
Unë nuk e di për se nuk janë bërë, por ma merr mendja se është një problem shumë i hollë për Greqinë, është shumë i përcaktuar nga politika greke, problemi çam. Lufta nuk bëhet me ngjalljen e paragjykimeve, e historisë, që janë varrosur me kohë, por bëhet në rrugën paqësore, demokratike e ligjore, dhe kemi në anën tonë të drejtën ndërkombëtare që mbron njerëzit dhe pasuritë e tyre.
Duke u rikthyer tek problemi i varrezave. Ju e mohoni faktin se nacionalistët grekë do t’i përdorin këto varreza për t’i paraqitur si simbolet e luftës greke për çlirimin e Vorioepirit?
Politika zyrtare greke e të dy rotacioneve, nuk i mbështet dhe as nuk i përfill fare nacionalistët grekë në politikën me Shqipërinë. Ata veprojnë në mënyrë të pavarur dhe në politikën e marrëdhënieve shqiptaro-greke nuk ka që në vitin 1987 elementë të tillë.
Por në dokumentet e ushtrisë greke akoma flitet për këtë zonë, si një zonë e Vorioepirit, apo jo?
Unë nuk e di për atë kohë dhe për çfarë dokumentesh bazohesh.
Është një botim i Shtabit të Përgjithshëm.
Në atë kohë mund të flitej, unë nuk e di, por sot nuk ekziston zona e Vorioepirit, në kushtet e demokratizimit të Shqipërisë, kur pritet dhe të jemi anëtarë së bashku me Greqinë, e cila na mbron në Bashkësinë Evropiane, nuk shtrohen probleme kufijsh dhe territoresh. Ato janë përmbysur me kohë, këto janë spekulime ekstremistëve shqiptarë dhe grekë për të mbijetuar në kushtet e politikave zyrtare.
Në Përmet është hapur një çështje e cila lidhet me marrjen e Pallatit e Kulturës, dhe kalimin e saj Kishës, kur ndërkohë gjatë pushtetit komunistë janë bërë investime që i kalojnë vlerën e kishës së mëparshme. Madje është shtuar dhe sipërfaqe tjetër Ju duket normale që kisha të përfshihet me forcë në marrjen e një objekti që është i vetmi mjedis kulturor për një qytet si Përmeti?
Jo, por në qoftë se është pronësia e kishës ekziston, është normale. Kisha është autoqefale shqiptare, nuk është greke. Prandaj si pretendojnë të gjitha institucionet fetare dhe ky pretendim është i ligjshëm. Këtyre komuniteteve me ligj u është njohur e drejta që t’u kthehen pronat, ndaj në një rast i tillë është shumë normale.
Por 70 për qind e territorit është shtesë mbi territorin e vjetër të kishës, ka ndërtim të ri, si mund të pretendojë kisha të marri të gjithë territorin? Dhe prapë është i njëjti prift që ka pretendimet, sigurisht me mbështetjen e qendrës?
Në qoftë se kjo tokë me dokumente vërtetohet që ka qenë pronë e kishës duhet t’ia kthejë shteti në dy rrugë që ekzistojnë, në kompensim ose në rrugët e shpërblimit, si në të gjitha rastet. Por problemin konkret nuk e di, por parimisht duhet të ndodhë kështu.
