Piri ishte një qytezë malore që nga lashtësia e tej largët e deri kur hordhitë osmane të Errësirës u derdhën mbi trojet arbërore. Vendndodhja e tij është afër fshatit Zhulat të Gjinokastrës.Gazetari Marin Mema i shfaqi rrënojat e asaj qyteze të munguar në histori në pjesën “Gjurmë Shqiptare – Zbulimi i madh që ndryshon historinë e shqiptareve, 2” dhënë nëTop Channel Tvmë 22 Shkurt 2020.
Tani qyteza E Pirit është e mbuluar nga ferrat, drunjtë dhe bimësia. Muret me gurë tësaj kanë vulat e kohëve të ndërtimit të tyre. Aty ka mure me gurë të stërmëdhenj që mbarteshin nga nëfillimët gjigandë dhe ndërtuar sipas mënyrës dalluese të kohëve tej të lashta. Aty gjendenedhe mure shtëpiash me gurë të vegjël që i përkasin kohëve të vona. Shkatërrimi i qytezës së Pirit filloi prej hordhive bizantine në shekullin XI dhe u përfundua nga hordhitë osmane në shekullin XV. Barbarët osmanë, që vinin prej Errësirës dhe sillnin Errësirë, i zhvendosën banorët e mbetur nëfshatin Zhulat aty pranë. Një garnizon ushtarak osman i vendosur qëllimisht në fshatin Zhulat u kujdes që Qyteza E Pirit të harrohej dhe banorët të mos ktheheshinmë atje.
Qyteza e lashtëarbërore E Pirit bashkë me shtrirjet e sajanjiheshinnë Gadishullin Ilirik si hapësirat E PIRIT. Historitë e prijësit Pirro (318-272 p.e.s.) që mbretëronte në tokat E Pirit dhe që kreu fushata ushtarake në jug të Gadishullit Apenin dhe Siçili janë përcjellur deri në kohët e tanishme. Më vonë, Senati dhe perandoria romake krijuan provincën e quajtur E-PIR-US. Prapashtesa -US e fjalës tregon se emërtimi EPIR-US ishte në latinisht e i dhënë prej perandorisë romake në Perëndim. Hapësira E Pirittë Vjetër (Epirus Vetus) i përket periudhës së viteve 67 –285 e.s. dhe përafërsisht mbulonte tokatnga Gjini i Artës deri në Vlonë. Me riorganizimin e ri perandorak romak në vitet e mëpasshmembi hapësirën E Pirit të Vjetër u shtua hapësira E Pirit tëRi (Epirus Nova) qështrihej deri në Lezhë.Midis shekujve IV-VII e.s., hapësirat E Pirit qenë pjesë e Prefekturës Pretoriane të Ilirisë (Praefectura Praetorio per Illyricum). Në vitet 318-379 e.s., Prefektura Pretoriane e Ilirisëpërfshinte tokat që nga Austria e sotme e deri në Kretë, Detin Egje, ndërsa në lindje kufizohej nga Lumi i Shtruar (Danubi) dhe Thraka. (Figura 1)
Në 1000 vitet në vazhdim tokat E Pirit arbëror përballuan ngjarje e dallgë të ndryshme dhe tokat arbërore filluan të njihen edhe si Albania.Prandaj në mesin e shekullit XV e më pas Gjergj Kastrioti Skënderbeu njihej edhe si Prijës i Epirit edhe si Prijës i Albanias edhe si Prijës i Albanias dhe Epirit. Botimet e shumta i thurin lavde atij si pasardhës i Pirros së Epirit dhe e krahasojnë me të tjerë prijës europianë të shquar. Një shembull, libri i At Dhimitër Frangut për Gjergj Kastriot Skënderbeun i botuar fillimisht në latinisht në Venecia në 2 Prill 1480 u pasua nga 18 ribotime të tjera aty vetëm deri në vitin 1679. (Figurat 2-4).
Njohuria e trashëguar në Europë për mbretërinë arbërore të Gjergj Kastriotit Skënderbeut shihet edhe në hartëne mëposhtme mbretërore franceze të vitit 1705 që paraqet pjesën jugore të Gadishullit Ilirik me rajonet e rëna nën pushtimin e perandorisë osmane. (Figura 5) Këtu janë përvijuar qartë rajonet e Albanias sëEpërme (Haute Albanie, fr.) dhe E Pirit ose Albanias së Poshtme (Epire ou Basse Albanie, fr.). Kjo hartë e bënme dije qartë se ç’domethënë Epir dhe Albania. (Figura 6)
Kjo hartëme autor Nicolas de Fer dhe paraqitur në pallatin mbretëror francez në Paris në vitin 1705 titullohet: Grece Moderne ou Partie Meridionale de la Turquie en Europe. Divisee en Beglerbeglics ou Grands Gouvernements – Greqia e kohës ose pjesa jugore e Turqisë në Europë. E ndarë në Bejlerbejet ose Qeverimet e Mëdha.Dhe, sepse përrallat detare të mitologjisë (shkencës së gënjeshtrës) “greke” ishin në vepratromancierëve apo piktorëveeuropianë, “Greqia” në këtë hartëështë vendosur në ishujt e Detit Egje. (Një shtet me emrin “Greqi” me 1/6 e sipërfaqes që është sot do të krijohej prej fuqive perandorake europiane për herë të parë në vitin 1830.)
Që nga shekulli XIII, zotërimet e Republikës së Venedikut shtriheshin përgjatë bregut lindor të detit Adriatik, Detit Jonë, si dhe në tërë Detin Egje duke përfshirë Morenë, Kretën dhe Qipron. Domethënë se venedikasit, që ishin të lidhur ngushtë me Europën qendrore e perëndimore, i njihnin mirë popullatat e Gadishullit Ilirik. Kjo gjëlexohet e dokumentuar, bie fjala, në librin “Arbërit e Jonit – Vlora, Delvina e Janina në shekujt XV-XVII”me autor Pëllumb Xhufi ku 1440 faqet e tij janë të mbushura me të dhëna arshivore venedikase, ose në librin “Arvanitët – Historia e shqiptarëve të hershëm në Greqi në shekujt XIII-XIX” me autor Irakli Koçollari.
Nëshekullin XV, për shembull, Morea që ndodhet më elarguara nga Albania e Poshtme (Tokat E Pirit) kishte të paktën 88% të fshatrave qëdokumentoheshin drejtpërdrejtisi fshatra arnaut-arbërorë-arbanas-arvanitas.Çdoherë, udhëtarët e ndryshëm europianë të shekullit XVII në ditarët e tyre të botuar e kanë përshkruar Athinën me rrethina si fshatra shqiptar. Në ato kohëra trashëgimia për Gjergj Kastriot Skënderbeun rrezatonte fort. Prandaj edhe muzikanti i madhërishëm Antonio Vivaldi hartoi dhe vuri në skenë më 22 Qershor 1718 në Teatrin Pergola të Firences operënScanderbeg. (Figura 7)
Arbërit–Arbanitët–Arvanitët-Shqiptarëtkanë qenë aty në tërë të shkuarën, veç arbërve të ardhur aty herë pas here si për shembull në fund të shekullit XX. Ata janë aty edhe sot. Ata dallohen drejtpërsëdrejti në të paktën 700 fshatra të kudondodhur në Greqinë e sotme. Ata flasin Shqip, këndojnë dhe hedhin valle Shqip. Ata janë kudo në Gadishullin Ilirik, e përtej.
Figura 1. Prefektura Pretoriane e Ilirisë në vitet 318-379 e.s.
Figura 2. Ti rrjedh nga Pirro i Epirit dhe je më madhështor se Akili i Shpejtë dhe Pirro i Madh. Ushtrinë e pajise me forcën e betejës së Farsalës (të Jul Çezarit kundër Pompeit, viti 48 p.e.s.) dhe atdheut tënd ia dhatë lirinë. Autor: Theodor de Bry (1528-1598). Viti 1596.
Figura 3. Gjergj Kastrioti Skënderbeu, Prijës i Epirit dhe Albanias e përreth, viti 1444.
Autor: Dominicus Custos, botuar më 2 Janar 1600.
Figura 4. Historia dhe veprat e lavdishme dhe ndërmarrjet fitimtare të bëra kundër turqve nga Gjergj Kastrioti Skënderbeu, Prijës i Epirit. – Ribotimi më 1646 i librit nga Dhimitër Frangu.
Figura 5. Harta me autor Nicolas de Fer, Pallati Mbretëror, Paris, 1705.
Figura 6. Harta me autor Nicolas de Fer, e zmadhuar. Pallati Mbretëror, Paris, 1705
Figura 7. Lajmërimi për operën Scanderbeg të Antonio Vivaldit në Firence më 22 Qershor 1718.
Nga Saimir Lolja
