Duhej të ishte shtatori vitit 1992, kur bashkë me Jusuf Vrionin që kishte ardhur në Paris te kushëriri i tij Boris Dino, morëm rrugën për tek shtëpia e piktorit Abedin Dino, në lagjen e Montparnasit, e njohur për vendbanimet e dikurshme të artistëve të mëdhenj e veçanërisht piktorëve dhe poetëve, që nga Picasso e Modigliani e shumë të tjerë. Ai banonte në Rue de l’Eure, në katin e fundit të një ndërtese të re. Si për mua, ashtu dhe për Jusufin, ishte hera e parë që trokisnim në shtëpinë e tij. Madje, isha unë që u bëra shkak për këtë vizitë, pasi me ta marrë vesh emrin e Abedinit, menjëherë më kapi një dëshirë për të takuar piktorin me prejardhje shqiptare që kishte punuar bashkë me Picasson.
Atë ditë, portën e shtëpisë na e hapi Guzin, gruaja e tij, një profesoreshë e letërsisë turke, përkthyese e njohur dhe studiuese e historisë së letërsisë e cila e kishte për zemër enciklopedistin e madh Sami Frashëri. Një grua e shkurtër dhe e ëmbël, e cila menjëherë na shërbeu çajin. Një tufë zambakësh të bardhë për Guzinenë. Ishim të gëzuar që takonim Abedinin. Salloni i tij ishte i thjeshtë. Muret mbushur me tablotë e tij dhe një bibliotekë e rënduar nga librat e shumtë e katalogjet e piktorëve të mëdhenj të botës, Leonardo, Mikelanxhelo… Përballë, një palë shkallë ngjiteshin në studion e tij,, një “mezaninë” që dukej se përmbytej nga drita natyrore që hynte nga xhamat e saj.
Abedini e njihte prej kohësh emrin e Jusufit, nëna e të cilëve rridhte nga trungu familjar i familjes së madhe Dino. Ishte historia e një sage të tërë, nga Dino i parë i shekullit të XVII e më pas me Ahmet Dinon, i cili nga Filati i Çamërisë ishte shkëputur në Lopsi, ku kishte ngritur kullat e tij veneciane, gjurmë të të cilave gjenden edhe sot. Që nga kjo periudhë Dinot do të hynin në historinë e madhe me Abedin Pashë Dinon, ai që do të ishte një nga krerët e Lidhjes së Prizerenit, më pas ministër i Jashtëm i Perandorisë Osmane dhe shumë më vonë, i kthyer nga internimi, ai do të propozohej për vezir i Madh, por kur shkoi në sarajet e sulltanit, pas kafesë së ofruar ai vdiq.
Sidoqoftë historia do të vazhdonte me një nga djemtë e tij Rasih Dino, firmëtar i shpalljes së Pavarësisë dhe i dërguar më pas në kryeqytetet kryesore të Europës që të bindte ministrat e Jashtëm dhe qeveritë perëndimore për ta njohur Shqipërinë. Pra, Abedin Dino ishte djali i Rasihut dhe nipi i pashait të famshëm që aq bukur i këndonte këngët e dashurisë, që aq bukur i shkruante poezitë e dashurisë, trishtit dhe të mërgimit nga mëmëdheu dhe që Franca e kishte dekoruar me “Palmën e Artë”. Por nuk ishte vetëm Abedini: katër fëmijët e tjerë ishin Lejla Dino, kryetare e Shoqatës së Grave shqiptare të diasporës që do t’i shkruante letër gruas së presidentit Wilson për mbrojtjen e kufijve të Shqipërisë pas mbarimit të Luftës së Parë Botërore; Ali Dino, kryetar i Shoqatës së Karikaturistëve grekë dhe deputet i shqiptarëve dhe arvanitasve në Greqi, piktor dhe eseist i flaktë; Arif Dino, piktor dhe i pari poet modernist në Shqipëri, një “Apollinaire” i vërtetë shqiptar, aktor dhe erudit i madh, si dhe Ahmet Dino, një nga vallëzuesit modernë më në zë të Zvicrës në kohën e vet.
Pra, në bisedën e Vrionit dhe Dinos, u kujtuan emra, data dhe ngjarje të kësaj familje të madhe dhe lidhja e fortë historike mes dy familjeve. Nëna e Jusufit ishte motra e ambasadorit të njohur shqiptar Xhemil Dino. U fol për mikun e madh të Dinos, Nazim Hikmet, dhe ai një i mërguar i madh, një poet i humanizmit dhe i botës.
Kur ambasadori shqiptar Javer Malo, me post në Paris në vitet ’70 shkruante në kujtimet e tij për botimin e romanit “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” të Kadaresë, kujtonte dhe Abedin Dinon. “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” kishte një gjetje të mrekullueshme dhe se ishte shkruar me një art të rrallë. Dikush e kishte udhëzuar Malon t’i drejtohej poetit Robert Sabatier, që ai të ndërhynte pranë shtëpisë botuese “Albin Michel”.
– “Ndërkohë, – kujtonte Malo, – i dhashë Abedin Dinos një kopje të romanit të botuar në Tiranë, i cili kishte mjaft të njohur në shtëpitë botuese, pasi ai dhe e shoqja e tij kishin përkthyer një sërë autorësh turq dhe e kishin bërë të njohur në Francë këtë letërsi të madhe. Abedini e lexoi shpejt romanin dhe erdhi të më takojë duke më thënë se do ta çonte në shtëpinë botuese ‘Gallimard’, ose diku gjetkë. Ai kishte mbetur i çuditur nga talenti i përkthyesit. ‘Pa një përkthim të tillë, – më tha ai, – vepra do të kishte humbur shumë!’ Pastaj më pyeti se kush ishte përkthyesi. Mbasi në libër mungonte emri i përkthyesit, i thashë se nuk e dija. Më vonë, me botimin e veprave të tjera të Ismail Kadaresë në Francë, ai e ka parë emrin e përkthyesit. Jusuf Vrioni është një kushëri i afërt i piktorit Abedin…”
Sa orë qëndruam atë ditë në shtëpinë-atelier të Abedinit? Dy orë, tre?… Koha kishte mbetur pezull nga pesha e kujtimeve. Kujtime, emra. Histori, liria… dhe Shqipëria. A nuk i kishte thënë Abedini Omer Kaleshit, pak ditë më parë se “dua të bëj diçka për piktorët shqiptarë?”… Ishte zëri i tokës, zëri i gjakut, zëri i të parëve. I shikoja të dy me një admirim të thellë. Fytyra të historisë, pasi secili nga ata ishte një histori shqiptare: Jusufi një histori e lirisë në totalitarizëm dhe Abedini po një histori e tillë e ngjashme por në botën e diasporës.
Para se të largoheshim, Abedini i dhuroi Jusufit librin e Nazim Hikmet “C’est un dur metier que l’exil…” (Një profesion i vështirë ky i mërgimit…) që sapo ishte botuar, me poezitë e tij të përzgjedhura nga poeti francez Charles Dobrynski dhe të ilustruar me vizatime të Abedin Dinos… Një libër që pas vdekjes, gruaja e Jusufit, Agi, ma dhuroi si shumë libra të tjerë të mbetur në bibliotekën e tij, një libër që mbante dedikimin që Abedini i kishte shkruar: “Jusuf Vrioni nuk mërgohet: ai veç jeton mes kulturash. Me lumturi, me nder dhe miqësi. Për ty Jusuf nuk ka asnjë vend mërgimi. Ka veç zemra që vet qenia tënde u jep ngrohtësi! Abedin, 25 tetor 1992.”
Sa dedikim i thellë dhe homazh i vërtetë për të! Artistët e mëdhenj nuk mërgohen asnjëherë. Jusufi sapo i kishte treguar për ardhjen e tij në Francë, për atë ikje në kohën e ngjarjeve dramatike e tragjike të Shqipërisë në mars të vitit 1997, kur ambasadori francez e kishte hipur me urgjencë në një helikopter dhe në kohë krismash për ta çuar bashkë me familjen drejt Italisë dhe pastaj drejt Francës. Sapo kishte ardhur, Jusufi kishte kërkuar të qëndronte tashmë në Francë, edhe pse me kokë të kthyer pas, drejt mëmëdheut.
Ja pse Abedini i shkruante se Jusufi “nuk mërgohet: ai jeton veç mes kulturash”. A nuk kishte qenë kështu dhe për Abedinin. A nuk kishte qenë kështu për mikun e tij të ngushtë Nazim Hikmet, i cili pas shumë vitesh burgu kishte mërguar jashtë por që gjithnjë jetoi me dashurinë për Turqinë dhe botën, njeriun dhe dashurinë. A nuk kishte ndodhur kështu dhe me Cortazar, Asturias, Sabaton, me spanjollin Jorge Semprun dhe qindra shkrimtarë e artistë të botës të emigruar këtu dhe që letërsia e tyre ishte fytyra e atdheut të tyre ?
A nuk jetoi në një ekzil të gjatë dhe Picasso e shumë piktorë të tjerë të « Ecole de Paris » ? Kaq shumë të mërguar të botës, e megjithatë, ata asnjëherë nuk janë të mërguar. E ndërkohë, tani, pas kaq vitesh, duke kujtuar këtë takim, kur Abedini vdiq dhe Jusufi vdiq dhe ai disa vjet pas tij, kujtoj vargjet e Nazim Hikmet para se të vdiste larg tokës së tij të ëndërruar : « Si do më zbrisni të vdekur nga kati i tretë ? / Qivurin nuk do ta nxerë dot ashensori / shkallët do të jenë tepër të ngushta…/
Abedini kishte fluturuar me avion drejt Stambollit të tij ndërsa Jusufin e shoqëroja bashkë me gruan e tij me një avion të vogël mbi qiellin parisian, si të donte t’i linte edhe njëherë lamtumirën një vendi që e deshi aq shumë për kulturën, historinë dhe humanizmin e tij. Artistët, asnjëherë nuk mërgojnë, ata kanë shumë atdhe, pasi ata i përkasin vendit të tyre dhe njëkohësisht botës…
