Gjatë javës së fundit të shtatorit, një ofensivë e Azerbajxhanit rindezi një konflikt të vjetër midis Armenisë dhe Azerbajxhanit për rajonin e Nagorno-Karabakh. Brenda një jave, konflikti u përshkallëzua përtej ‘vijës së kontaktit’ që ndan forcat armene dhe azere.
Nga konflikti kanë humbur jetën si civilë ashtu edhe ushtarë në dhunën më të zgjatur që nga armëpushimi i vitit 1994. Këto ngjarje ndryshojnë nga shpërthimet e mëparshme, jo vetëm në intensitet, por edhe në mbështetjen e drejtpërdrejtë turke për Azerbajxhanin.
Nagarno-Karabakh është një rajon malor i vendosur midis shteteve të Armenisë dhe Azerbajxhanit. Historikisht, shumica e popullsisë së saj ka qenë armenë, por ajo ka lidhje të thella gjeografike, kulturore dhe ekonomike me ultësirën e Azerbajxhanit. Kur shpërtheu konflikti në fund të viteve 1980, ‘urrejtjet e vjetra’ rezultuan se ishin një kornizë joshëse për tu shpjeguar për disa vëzhgues. Ka prova të pakta historike që e mbështesin atë.
Ky është një konflikt i dukshëm modern, me bazat e vendosura jo në të kaluarën antike, por gjatë krijimit të shteteve Sovjetike në pjesën jugore të Kaukazit.
Në veçanti, vendimi në 1921 për të përfshirë rajonin në Azerbajxhanin Sovjetik dhe jo në Armeninë Sovjetike është identifikuar si thelbësor. Kjo është sigurisht e vërtetë, por përqendrimi në vendimmarrjen e dobët nga elita politike sovjetike nuk duhet të përjashtojë shqyrtimin e konteksteve dhe proceseve afatgjata.
Gjatë shekullit të 19-të, demografia e Kaukazit u ndryshua duke zhvendosur kufijtë perandorak dhe popullsinë, dhe duke rritur praninë armene.
Modernizimi krijoi tensione dhe pabarazi të reja përgjatë vijave etnike. Në vitin 1905 qyteti i Baku u bë qendra e përplasjeve midis armenëve dhe azerëve.
Nga viti 1914, lufta dhe gjenocidi armen çuan në cikle të dhunës në të gjithë rajonin. Pas kolapsit dhe revolucionit perandorak, gjeorgjianët, armenët dhe azerët u përpoqën të ndërtonin hapësira të veçanta kombëtare më vete. Nagarno ishte qendra e konfliktit.
Politikat Sovjetike inkurajuan ndërtimin e kombeve të reja midis popujve të mëparshëm të nënshtruar të Perandorisë Ruse si hapi i parë në rrugën e gjatë drejt socializmit. Ato përfshinin promovimin e gjuhëve dhe kulturave kombëtare, krijimin e identiteteve personale dhe përcaktimin e kufijve. Këto politika mbështeteshin nga parimi se bota mund dhe duhet të ndahet në grupe kombëtare, të cilat i përkisnin territoreve të përcaktuara qartë.
Përcaktimi i Nagorno-Karabakh si një zonë autonome brenda një Republike Sovjetike të Azerbajxhanit ishte një përpjekje për të sheshuar këtë rreth.
Nën sundimin Sovjetik për shtatë dekada, armenët dhe azerët patën marrëdhënie kryesisht paqësore.
Sovjetikët e dominuar nga armenët në rajonin e Karabakh bënë një kërkesë zyrtare për tu bashkuar me Armeninë. Megjithëse u refuzua, kjo shkaktoi zemërim dhe pasiguri në Azerbajxhan. Dhuna u rrit me shpejtësi. Sulmet ndaj armenëve në qytetin Sumgait shkaktuan 26 viktima.
Ankesat dhe pabarazitë lokale, të nxjerra në pah në përmbysjet e viteve 1980, u shpërndanë përmes dhunës së kaluar dhe historisë kombëtare. Përgjigja e Moskës nuk rezultoi efektive dhe kriza u rrit më tepër duke përhapur dhunën kudo. Fati i Karabakh u bë qendra e lëvizjeve kombëtare në Armeni dhe Azerbajxhan. Ndërsa të dy republikat fituan pavarësinë në 1991, konflikti ishte shndërruar tashmë në një luftë të vërtetë. Armëpushimi nuk solli zgjidhje të përhershme. Nagorno-Karabakh u shpall një Republikë por nuk u njoh nga shtetet e tjera.
Të zbulosh origjinën e konfliktit aktual në shekullin e 20-të nuk do të thotë që historitë nuk kanë rëndësi. Armenia dhe Azerbajxhani pretendojnë se të dy kanë lidhje historike të rëndësishme me Karabakh.
Për armenët, kjo mishërohet nga prania e arkitekturës fetare mesjetare dhe historia e principatave armene gjysmë-autonome. Në Azerbajxhan, fokusi është në historinë e pasur kulturore të shekullit të 18-të me qendër në qytetin e Shusha.
Shkrimi i historisë në Armeni dhe Azerbajxhan u karakterizua nga përpjekje për të zbuluar rrënjët gjithnjë e më të thella në Karabakh.
Ky konflikt ka hyrë në dekadën e tij të katërt. Historitë e mizorive të tmerrshme – për armenët masakrat e Sumgaitit dhe për azerët masakra e qindra civilëve në Khojaly në 1992, janë të lidhura me episodet e dhunës. Armenët dhe azerët e ditëve të sotme kanë jetuar larg njëri-tjetrit për dekada dhe nuk kanë përvojën e brezave të vjetër.
Mbështetja e hapur e qeverisë turke për Azerbajxhanin, ka rritur për armenët lidhjen midis këtyre ngjarjeve dhe gjenocidit armen. Kjo është bërë e qartë në fjalimin nga Kryeministri i Armenisë, Nikol Pashinyan.
Një grup tjetër kujtimesh të dhimbshme formojnë perspektivat e Azerbajxhanit; dëbimi i qindra mijëra azerëve, veçanërisht nga rajonet përreth Karabakh, gjatë viteve të fundit të luftës.
Për Azerbajxhanin, zgjidhja varet nga kthimi i Karabakh dhe rajoneve të pushtuara përreth. Për Armeninë, vetëvendosja e Karabakh është thelbësore dhe sundimit i Azerbajxhanit mbi rajonin shihet si një kërcënim i papranueshëm.
Që nga viti 1992, OSBE-ja e udhëhequr nga Franca, Rusia dhe SHBA-ja ka siguruar kornizën për negociatat e paqes, por s’ka rezultuar e suksesshme.
‘Revolucioni kadife’ i Armenisë në vitin 2018; rriti shpresat për negociata por u dobësua shpejt dhe deri në korrik të vitit 2020 pati përplasje të reja në ‘vijën e kontaktit’.
Humbjet nga ana e Azerbajxhanit u pasuan me demonstrata të mëdha anti-armene në Baku. Në këto kushte, më një shkëputje nga bota paqja duket si diçka e largët./abcnews
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
Erdogan: Ky shtet është rreziku më i madh në rajon
Konflikti Armeni-Azerbajxhan/ A rrezikohet Evropa?
