Kur George Orwell shkruante këtë libër, viti 1984 ishte e ardhme. Sot, ai vit është e shkuar. Por pas kësaj vepre, viti i vërtetë 1984 do të jetë gjithmonë një datë e së ardhmes, viti i fillimit të një epoke të mjegullt për historinë e njerëzimit.
Shtatëdhjetenjë vjet më parë, Eric Blair, me emrin e penës George Orwell, botoi “1984”, i konsideruar tashmë si një klasik i trillit distopik. Romani tregon historinë e Uinston Smith, një nëpunës i pafat në moshë të mesme, i cili jeton në Oqeaninë e udhëhequr nga vëzhgimi i vazhdueshëm.
Edhe pse nuk ka ligje, ekziston një forcë policore”, “Policia e Mendimit” dhe përkujtuesit e vazhdueshëm, në afishe, se “Vëllai i Madh po ju vëzhgon”. Shpesh është quajtur “roman despotik”, ku një qeveri autoritare shikon dhe kontrollon gjithçka. Ai është një vizion i zymtë i së ardhmes, që shpie në pasojat ekstreme të kushteve dhe prirjeve totalitare të botës aktuale.
Smith punon në Ministrinë e së Vërtetës dhe detyra e tij është të rishkruajë artikujt në gazetat e së kaluarës për t’u përputhur me realitetin aktual. Smith jeton në një gjendje të vazhdueshme pasigurie; ai nuk është i sigurt se viti është në të vërtetë 1984.
Megjithëse rrëfimi zyrtar është se Oqeania ka qenë gjithmonë në luftë me Euroazinë, Smith është mjaft i sigurt se ai kujton se vetëm disa vjet më parë ata kishin qenë në luftë me Azinë Lindore, e cila tani është shpallur aleati i tyre i vazhdueshëm dhe besnik. Shoqëria e portretizuar në “1984” është një shoqëri në të cilën ushtrohet kontroll shoqëror përmes dizinformimit dhe mbikëqyrjes. Ndërsa vitet e fundit “1984” është rikthyer si bestseller, Botimet Pegi e kanë risjellë për lexuesin vendas, në shqipërimin e Sokol Çungës.
Regjimi totalitar i Vëllait të Madh, që vëzhgon vazhdimisht gjithkënd dhe gjithçka nëpërmjet ekraneve të panumërta, ushtron kontrollin absolut mbi veprimet dhe ndërgjegjet e njerëzve. Gjithçka i shërben pushtetit. Librat, gazetat, arkivat dhe mendjet falsifikohen pareshtur, sepse “kush ka në dorë të shkuarën, ka në dorë të ardhmen; kush ka në dorë të tashmen, ka në dorë të shkuarën.”
‘1984’ si histori
Një nga teknologjitë kryesore të mbikëqyrjes në roman është “tele-ekrani” një pajisje shumë e ngjashme me televizionin tonë.Tele-ekrani shfaq një kanal të vetëm të programeve të lajmeve, propagandës dhe shëndetit. Ai ndryshon nga televizioni ynë në dy aspekte thelbësore: është e pamundur ta fikësh dhe ekrani gjithashtu i sheh shikuesit e tij.
Tele-ekrani është kamera televizive dhe e mbikëqyrëse në një. Në roman, personazhi i Smithit nuk është kurrë i sigurt nëse po monitorohet në mënyrë aktive përmes tele-ekranit.
Tele-ekrani i Orwell ishte i bazuar në teknologjitë e televizionit, të eksperimentuara para Luftës së Dytë Botërore dhe vështirë se mund të shihej si trillim shkencor. Në vitet 1930 Gjermania kishte një sistem videofonie, që funksiononte dhe programet televizive tashmë transmetoheshin në pjesë të Shteteve të Bashkuara, Britanisë së Madhe dhe Francës.
E kaluara, e tashmja dhe e ardhmja
Leximi mbizotërues i “1984” ka qenë se ishte një parashikim i tmerrshëm i asaj që mund të ishte. Sipas fjalëve të eseistit italian Umberto Eco, “të paktën tre të katërtat e asaj që rrëfen Orwell nuk është utopi negative, por histori”. Për më tepër, studiuesit gjithashtu kanë vërejtur se sa qartë e përshkruan “1984” të tashmen. Në vitin 1949, kur u shkrua romani, amerikanët shikonin mesatarisht katër orë e gjysmë televizion në ditë; në vitin 2009, gati dy herë më shumë. Në vitin 2017, shikimi i televizionit ishte paksa më i ulët, në tetë orë, më shumë kohë se sa kalojmë në gjumë. Në ShBA informacioni i transmetuar në ekranet televizive u bë një pjesë dominuese e jetës shoqërore dhe psikologjike të njerëzve.
‘1984’ në ditët e sotme
Në vitin 1984, megjithatë, kishte shumë mbulim mediatik vetë-urues në ShBA, se distopia e romanit nuk ishte realizuar. Por studiuesi i studimeve të medias Mark Miller argumentoi se si slogani i famshëm nga libri, “Vëllai i Madh po ju vëzhgon” ishte kthyer në “Vëllai i Madh je ti, duke parë”, televizor.
Miller argumentoi se televizioni në Shtetet e Bashkuara mëson një lloj konformiteti tjetër nga ai i portretizuar në roman. Në roman, tele-ekrani është përdorur për të prodhuar konformitet me Partinë. Në argumentin e Miller, televizioni prodhon konformitet me një sistem të konsumit të rrëmbyeshëm – përmes reklamave, si dhe një përqendrimi te të pasurit dhe të famshmit. Ai gjithashtu promovon produktivitet të pafund, përmes mesazheve në lidhje me kuptimin e suksesit dhe virtytet e punës së palodhur.
Shumë shikues përshtaten duke u matur me atë që shohin në televizion, të tilla si veshja, marrëdhëniet dhe sjellja. Sipas fjalëve të Miller, televizioni ka “vendosur standardin e vetë-kontrollit të zakoneve”.
Lloji i shqetësimit paranojak zotëruar nga Smith në roman – se çdo veprim i rremë ose mendim i rremë do të sjellë policinë e mendimit – shfaqet tek shikuesit e televizionit që Miller i përshkruan si një “vigjilencë inerte”. Me fjalë të tjera, shikuesit e shikojnë veten për t’u siguruar që janë në përputhje me ata të tjerët, që shohin në ekran.
Kjo vigjilencë inerte mund të ekzistojë sepse televizioni lejon shikuesit të shohin të huajt, pa u diktuar. Studiuesi Joshua Meyrowitz ka treguar se llojet e programeve që dominojnë televizionin amerikan – lajmet, komeditë, dramat – janë normalizuar duke parë jetën private të të tjerëve.
Kontrollimi i sjelljes
Krahas rritjes së vazhdueshme të “TV realitetit”, duke filluar në vitet ’60 me “Kamera të fshehta”, “Një familje amerikane”, “Njerëz të vërtetë”, “Policë” dhe “Bota reale”, televizioni gjithashtu ka kontribuar në pranimin e një lloj video-mbikëqyrjeje.
Për shembull, mund të duket thjesht një marketing inteligjent, që një prej shfaqjeve televizive me realitet më të gjatë dhe më të popullarizuar në botë titullohet “Big Brother” (Vëllai i Madh). Devijimi i shfaqjes ndaj romanit kërkon një lloj vëzhgimi dashamirës që “Big Brother” kishte për qëllim të nënkuptonte: “Ne po ju shikojmë dhe do të kujdesemi për ju”.
Por Big Brother, si një reality show, është gjithashtu një eksperiment në kontrollimin dhe modifikimin e sjelljes. Duke u kërkuar pjesëmarrësve të vendosin jetën e tyre private në shfaqje, emisione të tilla si “Big Brother” inkurajojnë vetë-kontrollimin dhe sjelljen sipas normave të perceptuara shoqërore, ose roleve që sfidojnë ato norma të perceptuara.Stresi i interpretimit 24/7 në “Big Brother” ka bërë që emisioni të punësojë një ekip psikologësh.
Studiuesja e televizionit Anna McCarthy dhe të tjerët kanë treguar se origjina e televizionit realitet mund të gjurmohet që nga psikologjia sociale dhe eksperimentet e sjelljes pas Luftës së Dytë Botërore, të cilat ishin krijuar për të kontrolluar më mirë njerëzit.
Psikologu i Universitetit të Jeilit, Stanley Milgram, për shembull, u ndikua nga “Kamera e Fshehtë”. Në shfaqjen “Kamera e Fshehtë”, kamerat ishin fshehur në vende ku ata mund të filmonin njerëz në situata të pazakonta. Milgram ishte magjepsur me “Kamera e Fshehtë”, dhe ai përdori një model të ngjashëm për eksperimentet e tij – pjesëmarrësit e tij nuk ishin të vetëdijshëm që po vëzhgoheshin apo se ishin pjesë e një eksperimenti.
Si shumë të tjerë pas Luftës së Dytë Botërore, Milgram ishte i interesuar se çfarë mund t’i detyrojë një numër të madh njerëzish të “ndiqnin urdhrat” dhe të merrnin pjesë në akte gjenocidale. “Eksperimentet e tij të bindjes” zbuluan se një pjesë e madhe e pjesëmarrësve u bindeshin udhëzimeve nga një figurë e autoritetit të vendosur për të dëmtuar një person tjetër, edhe pse me ngurrim.
“Të paktën tre të katërtat e asaj që rrëfen Orwell nuk është utopi negative, por histori”, Umberto Eco
Ndërsa shfaqjet televizive të realitetit bashkëkohor nuk i urdhërojnë pjesëmarrësit të dëmtojnë drejtpërdrejt njëri-tjetrin, ato shpesh vendosen si një eksperiment social në shkallë të vogël, që shpesh përfshin konkurrencë të fortë ose edhe mizori.
Televizioni me qark të mbyllur ekziston pothuajse në çdo fushë të jetës amerikane, që nga shpërndarësit dhe rrjetet e transportit, te shkollat, supermarketet, spitalet dhe trotuaret publike, për të mos përmendur oficerët e zbatimit të ligjit dhe mjetet e tyre.
Regjistrime të mbikëqyrjes nga këto kamera ripërdoren si lënda e parë e televizionit, kryesisht në lajme, por edhe në shfaqje si “America’s Most Wanted”, “Right This Minute” dhe të tjerë. Shumë shikues e pranojnë këtë praktikë si të ligjshme.
Fytyra miqësore e mbikëqyrjes
Televizioni realitet është fytyra miqësore e mbikëqyrjes. Kjo i ndihmon shikuesit të mendojnë se mbikëqyrja u ndodh vetëm atyre që e zgjedhin atë, ose atyre që janë kriminelë. Në fakt, ajo është pjesë e një kulture të përdorimit të përhapur të televizionit, e cila ka sjellë atë që kriminologu norvegjez Thomas Mathiesen e quajti “shoqëria e vëzhguesve” – në të cilën shumë shohin disa.
Për Mathiesen, shoqëria e vëzhguesve është thjesht ana tjetër e shoqërisë së mbikëqyrjes – e përshkruar aq me vend në romanin e Orwell – ku disa shikojnë shumë.
A është përmbushur e Orwell?
Në romanin “1984” ekranet e televizorit të vëzhgojnë dhe të gjithë përgjojnë njëri-tjetrin. Krimmendimi është “mëkati” që sjell vdekjen, prandaj gjithçka që ndihmon krimmendimin duhet të zhduket: liria, gjuha, ndjenjat.
Me shumë mjeshtëri, George Orwell-i eksploron temat e kontrollit të mass-medias, survejimin e qeverisë, totalitarizmin dhe metodat e një diktatori për të manipuluar dhe kontrolluar historinë, mendimet dhe jetën e njerëzve në mënyrë të atillë që askush nuk i shpëton dot.
“1984”, një nga kryeveprat e letërsisë së shek. XX, është lexuar si manifest dhe si profeci njëherazi. Ende te lexuesi i sotshëm vjen si thirrje për të jetuar pa kompromis, por edhe sikur na paralajmëron të vërtetën e ankthshme, se shtetit terrorist që mbjell vdekje është vetëm një hap larg të kthyerit në realitet: Vëllai i Madh tashmë po na vëzhgon!
“Romani i Orwell-it është një paralajmërim për racën njerëzore. Ai thekson rëndësinë e qëndresës përballë kontrollit të masës dhe shtypjes”, shkruan kritika e New York Times.
Papritur, romani i Orwell-it na duket shumë i njohur. Është një botë ku Vëllai i Madh vëzhgon vazhdimisht dhe mjetet e teknologjisë mund të përgjojnë deri në shtëpitë e njerëzve; një botë me luftëra pa fund, ku frika dhe urrejtja drejtohen ndaj të huajve; një botë ku qeveritë ngulin këmbë se realiteti nuk është “diçka objektive, e jashtme, e vetëqenësishme” por “ajo që Partia beson si të vërtetë, ajo është e vërteta.
